________________
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૭૫
૩૭
પ્રકારના સમાન પરિણામની અનુપપત્તિ છે. કોઈક ભાવયોગીને સ્ત્રી આદિ પ્રત્યે રાગ થાય છે તો કોઈકને દ્વેષ થાય છે, તો કોઈકને ઉપેક્ષા થાય છે. માટે સમાન પરિણતિની અનુપપત્તિ છે.
આશય એ છે કે સમ્યગ્દષ્ટિ આદિ જીવોની નિર્મળ પરિણતિ છે. તેથી સર્વજ્ઞએ અનંતધર્માત્મક પદાર્થોને જે રીતે નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિથી અને વ્યવહારનયની દૃષ્ટિથી બતાવ્યા છે, તે રીતે જોનારા હોય છે. તેથી તેઓના બોધમાં જણાય છે કે ‘સ્ત્રી આદિ પદાર્થો જે આકારરૂપે સંસ્થિત છે તે આકારરૂપે બોધ કરવાથી પ્રવૃત્તિના વિષય નથી, પરંતુ જ્ઞાનના વિષય છે. આમ છતાં વિકારની પરિણતિથી સ્ત્રી આદિમાં પ્રવૃત્તિ ક૨વામાં આવે તો કર્મબંધ થાય છે, અને કલ્યાણદૃષ્ટિથી યોગી આદિની ઉપાસનાની પ્રવૃત્તિ ક૨વામાં આવે તો કલ્યાણ થાય છે. માટે મારે સ્ત્રી આદિમાં નિવૃત્તિની પ્રવૃત્તિ અને યોગી આદિમાં ઉપાસનાની પ્રવૃત્તિ ક૨વી જોઈએ.’ આવા બોધવાળા સર્વ સમ્યગ્દષ્ટિ આદિ જીવોને પણ સ્ત્રી આદિ પદાર્થો અવિકલ્પકજ્ઞાનગ્રાહ્ય થતા નથી; કેમ કે કોઈક સમ્યગ્દષ્ટિને તે સ્ત્રી પ્રત્યે રાગનો પરિણામ થાય છે, તો કોઈક અન્ય સમ્યગ્દષ્ટિને તેવા પ્રકારના નિમિત્તને પામીને તે જ સ્ત્રી પ્રત્યે દ્વેષનો પરિણામ થાય છે, તો વળી કોઈ અન્ય સમ્યગ્દષ્ટિને તે સ્ત્રી પ્રત્યે ઉપેક્ષાનો પરિણામ પણ થાય છે. તેથી સર્વ સમ્યગ્દષ્ટિ આદિ જીવોને પણ સ્ત્રી આદિ પદાર્થો પ્રત્યે તેવા પ્રકારનો સમાન પરિણામ થતો નથી. તેથી સમ્યગ્દષ્ટિ આદિ જીવોને જે સ્ત્રી આદિ પદાર્થો આ રીતે વિકલ્પકજ્ઞાનથી ગ્રાહ્ય થાય છે, તે રીતે વસ્તુસ્થિતિથી સ્ત્રી આદિ વેદ્ય નથી; અને આ રીતે અવેઘ એવા પણ પદાર્થો અજ્ઞાનાવરણીયના ક્ષયોપશમને અનુરૂપ ઉપપ્લવસાર=રાગાદિના ઉપદ્રવવાળી, એવી નિશ્ચયબુદ્ધિથી=જે રીતે પોતાને વેદન થાય છે, તે તેમ જ છે એ પ્રકારની નિર્ણિત બુદ્ધિથી, જે પદમાં વેદ્ય જણાય છે, તે પદ અવેઘસંવેદ્યપદ છે.
વસ્તુતઃ સમ્યગ્દષ્ટિ આદિ ભાવયોગીઓને પણ સ્ત્રી આદિ નિમિત્તો તે તે પ્રકારના વિકારથી વેદન થાય છે. આથી કોઈક સમ્યગ્દષ્ટિ જીવને કોઈક સ્ત્રી પ્રત્યે રાગનો પરિણામ થાય છે, તો વળી અન્ય કોઈક સમ્યગ્દષ્ટિ આદિને તે સ્ત્રી પ્રત્યે દ્વેષનો પરિણામ થાય છે. આમ છતાં સમ્યગ્દષ્ટિ આદિ જીવો જાણે છે કે ‘મારામાં વિકાર પડેલો છે, તેથી નિમિત્તને પામીને તે સ્ત્રી આદિ પ્રત્યે મને રાગ-દ્વેષાદિની પરિણતિ થાય છે; પરંતુ વસ્તુસ્થિતિથી સ્ત્રી આદિ પદાર્થો જે રીતે કેવલજ્ઞાનીના કેવલજ્ઞાનમાં દેખાય છે, તે રીતે નિશ્ચયનય સ્ત્રી આદિ વસ્તુનું સ્વરૂપ બતાવે છે. માટે સ્ત્રી આદિ વસ્તુ પરમાર્થથી તો નિશ્ચયનય જે રીતે બતાવે છે તે રીતે જ વેદ્ય છે.’ તેથી સમ્યગ્દષ્ટિ આદિના જ્ઞાનમાં પણ રાગાદિના સંશ્લેષથી જે રીતે સ્ત્રી આદિનું ગ્રહણ થાય છે, તે રીતે તે પદાર્થ વેદ્ય જણાતા નથી; પરંતુ જે લોકોમાં મિથ્યાત્વ વર્તે છે તેવા જીવોને તે સ્ત્રી આદિ પદાર્થો જે રીતે નિશ્ચયથી અવેઘ છે, તે રીતે પોતાના અજ્ઞાનાવરણ ક્ષયોપશમને અનુરૂપ નિશ્ચયબુદ્ધિથી વેદ્ય જણાય છે. જેમ ઝાંઝવાના જળમાં જોનારને આ પાણી છે તેમ દેખાય છે, તેમ વિપર્યાસ બુદ્ધિવાળા જીવોને સ્ત્રી આદિ પદાર્થો ‘આ મારા સુખનાં કારણ છે અને આ મારા દુઃખનાં કારણ છે તે રીતે નિશ્ચયબુદ્ધિથી દેખાય છે.' વસ્તુતઃ તેની આ નિશ્ચયબુદ્ધિ તેના આત્મામાં વર્તતા રાગાદિ પરિણામના ઉપપ્લવથી=ઉપદ્રવથી, વ્યાપ્ત છે. તેથી જે રીતે વસ્તુ વસ્તુતઃ વેદ્ય નથી તે રીતે વેદન થાય છે= વેદ્ય અવેધ જણાય છે અવેધ વેદ્ય જણાય છે.
