________________
૨૪૬
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૭૮-૭૯ બોધ છે, આથી જ ઘટને ઘટ જુએ છે, પરંતુ ઉન્મત્તની જેમ ઘટને પટ કે પટને ઘટ કહેતા નથી; તોપણ સંસારનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ જોવામાં તો વિપરીત બુદ્ધિવાળા છે. આથી અસાર એવો સંસાર પણ તેમને સારભૂત દેખાય છે, અને મનુષ્યભવને પામીને મારે શું કરવું જોઈએ જે મારા હિતનું કારણ છે ? અને શું ન કરવું જોઈએ જે મારા અહિતનું કારણ છે ? તે જોઈ શકતા નથી, અને હિતાહિતના વિવેક વગરના તેઓ વર્તમાનમાં પોતાની ઇંદ્રિયોને અનુકૂળ ભાવોમાં દેખાતા આસ્લાદમાત્રને જોનારા છે; અને જે ભાવોમાંથી આલ્લાદ આવે તે ભાવોમાં તેમને હિતની બુદ્ધિ થાય છે, પરંતુ પરમાર્થથી પોતાનું હિત શું છે તે જોતા નથી. પરિણામે ભૌતિક ભાવોની પ્રાપ્તિ માટે શ્રમ કરીને ખેદને પામે છે, અને નિસ્પૃહતામાં અનુભવાતા એવા સ્વસ્થતાના સુખને જોઈ શકતા નથી.
આનાથી એ ફલિત થયું કે આવું વિપરીત ફલવાળું અવેદ્યસંવેદ્યપદ છે, જે દૃષ્ટિની બહાર રહેલા જીવોમાં ખીલેલું છે; અને દૃષ્ટિમાં આવેલા જીવોમાં કંઈક વિવેક પ્રગટેલો છે, તો પણ કંઈક વિપર્યાસને કરાવનારું એવું વેદ્યસંવેદ્યપદ છે, અને તે હિતાહિતના વિવેકને જોવામાં વિજ્ઞભૂત છે. આથી શ્લોક-૬૯માં બતાવ્યું કે ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવોમાં અનાભોગથી પાપપ્રવૃત્તિ હોય છે; જ્યારે વેદ્યસંવેદ્યપદવાળા જીવોને પૂર્ણ વિવેક હોવાથી અનાભોગથી પણ ક્યારેય પાપપ્રવૃત્તિ નથી, અને આભોગથી પણ ક્યારેય પાપપ્રવૃત્તિ નથી; અને ક્યારેક કર્મના અપરાધથી પાપપ્રવૃત્તિ થાય છે ત્યારે પણ સંવેગસારા પાપપ્રવૃત્તિ થાય છે, જે શ્લોક-૭૦માં સ્પષ્ટ કરેલ છે. I૭૮ાા
અવતરણિકા :તથા ૨ -
અવતરણિકાર્ય :
અને તે રીતે=શ્લોક-૭૮માં બતાવ્યું કે અવેવસંવેદ્યપદવાળા વર્તમાનને જોનારા છતા ખેદ પામે છે તે રીતે, જન્માદિ ઉપદ્રવવાળા ભવને જોતા છતા પણ અતિ મોહને કારણે ઉદ્વેગ પામતા નથી. એ પ્રકારે શ્લોક સાથે અવતરણિકાનો સંબંધ છે. શ્લોક :
जन्ममृत्युजराव्याधिरोगशोकाद्युपद्रुतम् ।
वीक्षमाणा अपि भवं, नोद्विजन्तेऽतिमोहतः ।।७९।। અન્વયાર્થ:
નમૃત્યુનરાવ્યfઘર શોઘુતમ્ મવં=જન્મ, મૃત્યુ, જરા, વ્યાધિ, રોગ, શોક આદિથી ઉપદ્રવ વાળા ભવને વીક્ષમા =જોતા છતા પણ તિમોદ: અતિ મોહથી કિંગને ન=ઉદ્વેગ પામતા નથી. II૭૯
