________________
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૮૨-૮૩
૨પપ અલ્પ છે; કેમ કે મોક્ષ અનિચ્છા સ્વરૂપ છે, અને “અનિચ્છામાં જ પારમાર્થિક સુખ છે' તેવો બોધ અપુનબંધક જીવો કરી શકતા નથી; આમ છતાં યોગીઓના વચનની શ્રદ્ધાથી અને કંઈક ઊહથી “અનિચ્છામાં સુખ છે' તેવું અપુનબંધક જીવો જાણે છે. તેથી અનિચ્છારૂપ મોક્ષમાં કંઈક રાગ થાય છે, તોપણ તે રાગ અલ્પ છે, પ્રધાનરૂપે તો ઇચ્છામાં સુખ છે તેવી પ્રતીતિ છે. આથી આવા જીવો ભોગાદિ સાધનોમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે અને સુખનો અનુભવ કરે છે. વળી કંઈક મિથ્યાત્વની મંદતા છે, તેથી સંસારની વિષમ સ્થિતિ પણ જોઈ શકે છે. તેથી જન્મ-મૃત્યુની વિડંબના વગરના મોક્ષમાં ઇચ્છા પણ કરે છે, અને મોક્ષના અભિલાષથી યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ પણ કરે છે; તોપણ પારમાર્થિક સુખ ઇચ્છાના ઉચ્છેદમાં છે તેવું સ્પષ્ટ જોઈ શકતા નથી. તેથી કાર્યનો વિચાર કર્યા વગર ક્ષણિક એવા સુખમાં આસક્ત થઈને પ્રાણાતિપાતાદિ અસત્ ચેષ્ટાઓ કરે છે, અને વિપર્યાસને કારણે આત્માને જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મની ધૂળથી મલિન કરે છે. આનું મુખ્ય કારણ ક્ષણિક એવા સુખમાં તેઓની આસક્તિ છે; છતાં ચાર દૃષ્ટિવર્તી જીવોમાં કંઈક વિવેક છે. (૪) વેદ્યસંવેદ્યપદવાળા :વેદ્યસંવેદ્યપદવાળા જીવો ક્ષણિક સુખમાં આસક્ત નથી, પણ સર્વ ઇચ્છાના ઉપશમમાં પારમાર્થિક સુખ છે, અને સંસારમાં ઉપશમભાવવાળા મુનિઓને સુખ છે, તેમ જુએ છે. તેથી ક્વચિત્ ભોગાદિની ઇચ્છા થાય ત્યારે ભોગાદિમાં પ્રવૃત્તિ કરે, તોપણ તેઓ કુસુખમાં આસક્ત નહિ હોવાને કારણે આત્માને તે પ્રકારે કર્મથી મલિન કરતા નથી. આથી વેદ્યસંવેદ્યપદવાળા જીવોનું ચિત્ત પ્રાયઃ મોક્ષમાં હોય છે; કેમ કે વેદ્યસંવેદ્યપદવાળા જીવોની બળવાન રુચિ ઇચ્છાના અભાવરૂપ નિરાકુળ આત્મભાવમાં વર્તે છે. શા અવતારણિકા -
તથાદિ – અવતરણિકાર્ય :
શ્લોક-૮૨માં કહ્યું કે અવેધસંવેદ્યપદવાળા જીવો તત્વથી કાર્યનો વિચાર કર્યા વગર આત્માને પાપધૂલીથી ખરડે છે. તેથી અવેધસંવેદ્યપદવાળા જીવો તત્વથી કાર્યનો વિચાર કર્યા વગર કઈ રીતે પ્રવૃત્તિ કરે છે ? તે સ્પષ્ટ કરવા માટે તથા દ=તે પ્રમાણેથી કહે છે – શ્લોક :
धर्मबीजं परं प्राप्य, मानुष्यं कर्मभूमिषु ।
न सत्कर्मकृषावस्य, प्रयतन्तेऽल्पमेधसः ।।८३।। અન્વયાર્થ -
ભૂમિપુ=કર્મભૂમિઓમાં ઘર્મવીગં પરં મનુષ્ય ધર્મના બીજરૂપ એવા શ્રેષ્ઠ મનુષ્યભવને પ્રાપ્ય પ્રાપ્ત કરીને ત્વમેઘસી=અલ્પબુદ્ધિવાળા એવા અવેધસંવેદ્યપદવાળા જીવો =આની=ધર્મબીજની સર્મવૃષો-સત્કર્મરૂપી ખેતીમાં પ્રતિત્તે ન=પ્રયત્ન કરતા નથી. I૮૩.
