________________
૨૫૬
શ્લોકાર્થ :
કર્મભૂમિઓમાં ધર્મના બીજરૂપ એવા શ્રેષ્ઠ મનુષ્યભવને પ્રાપ્ત કરીને અલ્પબુદ્ધિવાળા એવા અવેધસંવેધપદવાળા જીવો ધર્મબીજની સત્કર્મરૂપી ખેતીમાં પ્રયત્ન કરતા નથી. ।।૩।।
ટીકા ઃ
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૮૩
.
‘ધર્મવીન’=ધર્મારાં, ‘પર’=પ્રધાનં, ‘પ્રાપ્ય’=સાદ્ય, ત્રિ તવિત્વા, ‘માનુબં’=માનુષત્વ, શ્વેત્યાદ ‘ર્મભૂમિપુ’-મરતાઘાસુ, જિમિત્વાદ ‘ન સર્વતૃષો'-ધર્મનીનાધાનાવિરૂપાયાં ‘અસ્ય’=ધર્મવીનસ્ય, ‘પ્રવતત્ત્તત્ત્વમેધસઃ’-અલ્પમતય કૃત્યર્થ: રૂશા
ટીકાર્ય :
‘ધર્મવીન’ નૃત્યર્થ: ।। ભરતાદિ કર્મભૂમિમાં પરં=પ્રધાન એવા, ધર્મબીજરૂપ=ધર્મના કારણરૂપ, મનુષ્યપણાને પામીને શું ? એથી કહે છે :
આવી=ધર્મબીજની અર્થાત્ મનુષ્યપણારૂપ ધર્મના બીજની, સત્કર્મરૂપી કૃષિમાં=ધર્મબીજાધાનાદિ રૂપ કૃષિમાં અર્થાત્ આત્મામાં યોગના સંસ્કારો નાખવારૂપ ધર્મબીજના આધાનાદિરૂપ સત્કર્મની કૃષિમાં, અલ્પમેધાવાળા=અલ્પમતિવાળા એવા અવેઘસંવેદ્યપદવાળા જીવો પ્રયતì ન=પ્રયત્ન કરતા નથી, એ પ્રમાણે અર્થ છે. ૮૩૫
ભાવાર્થ :
શ્લોક-૮૨ના અંતે કહેલું કે અવેઘસંવેદ્યપદવાળા જીવો પરમાર્થથી કાર્યાકાર્યનો વિચાર કરતા નથી. તે વાત પ્રસ્તુત શ્લોકમાં સ્પષ્ટ કરે છે કે અલ્પબુદ્ધિવાળા એવા અવેઘસંવેદ્યપદવાળા જીવો ભરતાદિ ક્ષેત્રમાં મનુષ્યભવને પામીને પણ ધનઅર્જુનાદિમાં જ કે ભોગાદિમાં શક્તિનો વ્યય કરે છે, પરંતુ પ્રાપ્ત થયેલા મનુષ્યભવરૂપી ધર્મબીજની ધર્મબીજાધાનાદિરૂપ ક્રિયામાં યત્ન કરતા નથી.
આશય એ છે કે ધર્મની નિષ્પત્તિ કરવાનું બીજ મનુષ્યભવ છે, અને આ મનુષ્યભવને પામીને યોગીઓ પાસેથી તત્ત્વ સાંભળવામાં અને સાંભળીને સ્થિર કરવામાં યત્ન કરવામાં આવે તો આત્મામાં ધર્મબીજનું આધાન થાય છે, અને તેમાંથી ધર્મના અંકુર યાવત્ ધર્મનું વૃક્ષ પ્રગટ થાય છે. જેમ સારી ભૂમિમાં બીજનું વપન કરવામાં આવે તો પ્રથમ અંકુરો થાય અને પછી ખીલેલી અવસ્થાવાળું વૃક્ષ પણ પ્રગટે; તેમ કોઈ યોગ્ય જીવ મનુષ્યભવને પામીને તત્ત્વશ્રવણ કરે તો ‘આ યોગમાર્ગ તત્ત્વ છે' તેવી રુચિ ઉત્પન્ન થાય, અને આત્મામાં ધર્મબીજનું આધાન થાય, તેમાંથી જિજ્ઞાસા આદિ ગુણો પ્રગટે, અને અંતે યોગમાર્ગની ખીલેલી
અવસ્થા પણ પ્રાપ્ત થાય.
વળી જેઓની બુદ્ધિમાં વિપર્યાસ છે એવા અવેઘસંવેદ્યપદવાળા જીવો, ક્વચિત્ બુદ્ધિમાન હોય તોપણ તેઓની બુદ્ધિ કેવલ ભોગસુખોની પ્રાપ્તિમાં કે ધનઅર્જનમાં વપરાય છે, પરંતુ આત્મહિતમાં વપરાતી નથી,
