________________
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૮૫
૨૬૧ અંધભાવરૂપ છે. તેનાથી અવેદ્યસંવેદ્યપદવાળા જીવો પાપકર્મ કરીને દુર્ગતિમાં જાય છે, તેથી અવેદ્યસંવેદ્યપદ દુર્ગતિના પાતને કરવાના સ્વભાવવાળું છે એમ કહેલ છે.
આ રીતે અવેદ્યસંવેદ્યપદનું સ્વરૂપ બતાવ્યા પછી ઉપસંહારરૂપે કહે છે કે “મહાત્માએ સત્સંગ અને આગમના યોગથી આ અવેઘસંવેદ્યપદને જીતવું જોઈએ.'
આશય એ છે કે ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવો યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્ત છે, તેથી મહાત્માઓ છે. આમ છતાં તેઓમાં હજી અવેદસંવેદ્યપદ સંપૂર્ણ નષ્ટ નથી, તોપણ યોગમાર્ગનો કંઈક ઉઘાડ થવાથી અવેદ્યસંવેદ્યપદ શિથિલ થયેલું છે. તેથી પ્રસ્તુત ઉપદેશ સાંભળીને જો તેઓ પ્રયત્ન કરે તો સત્સંગ અને આગમના યોગથી તેને જીતી શકે. તેથી ગ્રંથકાર કહે છે કે ચાર દૃષ્ટિવાળા મહાત્માઓએ વિશિષ્ટ પુરુષના સંગ દ્વારા અને આગમના પરિચય દ્વારા આ અવેદ્યસંવેદ્યપદને જીતવું જોઈએ.
અહીં કોઈને પ્રશ્ન થાય કે અવેઘસંવેદ્યપદ અનર્થકારી છે, તો ગ્રંથકાર બધાને જીતવાનું ન કહેતાં ચાર દૃષ્ટિવાળા મહાત્માઓને જ જીતવાનું કેમ કહે છે ? તેથી ગ્રંથકાર ખુલાસો કરે છે : આ જ ભૂમિકામાં રહેલા જીવો અઘસંવેદ્યપદને જીતી શકે છે, પરંતુ અન્યદા=જ્યારે આ ભૂમિકા પ્રાપ્ત કરી નથી ત્યારે, આ અવેદ્યસંવેદ્યપદને જીતવું તેમના માટે અશક્ય છે. માટે ચાર દૃષ્ટિવાળા મહાત્માને જીતવાનું કહેલ છે, અને તેની પુષ્ટિ કરવા માટે કહે છે કે આગમ પણ દષ્ટિ બહાર રહેલા જીવોમાં વર્તતા અવેદ્યસંવેદ્યપદને દૂર કરી શકતું નથી, પરંતુ યોગ્યતાને પામેલા જીવો શાસ્ત્રવચનના નિમિત્તને પામીને અવેદ્યસંવેદ્યપદને દૂર કરી શકે છે. આથી કરીને અનુવાદપર જ આગમ છે એમ યોગાચાર્યો કહે છે.
આશય એ છે કે યોગને જાણનારા આચાર્યો કહે છે કે શાસ્ત્ર તો ભગવાનના વચનનો અનુવાદ કરવામાત્રમાં જ તત્પર છે, પરંતુ કોઈ જીવમાં રહેલા અદ્યસંવેદ્યપદને દૂર કરી શકતું નથી, કે કોઈ જીવમાં રહેલા દોષોને કાઢી શકતું નથી; પરંતુ યોગ્યતાને પામેલો એવો જીવ સ્વપ્રયત્નથી દોષોને કાઢી શકે છે, અને તે દોષ કાઢવા માટે ઉચિત દિશા બતાવવા માત્રમાં શાસ્ત્ર સહાયક છે; અને જો શાસ્ત્ર કોઈના દોષોનું ઉમૂલન કરી શકતું હોય તો પક્ષપાત વગર સર્વ જીવોના દોષોનું ઉમૂલન કરે, પરંતુ શાસ્ત્ર તેમ કરતું નથી, તેથી તે શક્ય નથી. આથી કહે છે કે અયોગ્યમાં નિયોગની અસિદ્ધિ છે=અયોગ્ય જીવોમાં શાસ્ત્ર વેદસંવેદ્યપદનો નિયોગ કરી શકતું નથી.
અહીં મહાત્માએ અવેદ્યસંવેદ્યપદ જીતવું જોઈએ એમ કહ્યું, ત્યાં કોઈને શંકા થાય કે પ્રસ્તુત ચોથી દૃષ્ટિ ચાલે છે, તેથી ચોથી દૃષ્ટિવાળાને અવેદ્યસંવેદ્યપદ જીતવા માટે કહેલ હશે; પરંતુ તેમ નથી, વસ્તુતઃ મહાત્મા શબ્દથી ચારે દષ્ટિવાળાને ગ્રહણ કરવા છે, અને તેનો નિર્ણય આ રીતે થાય છે :
શ્લોક-૫૭માં ચોથી દૃષ્ટિનું સ્વરૂપ બતાવ્યું અને તેમાં કહ્યું કે ચોથી દૃષ્ટિ સૂક્ષ્મબોધરહિત છે, અને તેનું સ્પષ્ટીકરણ શ્લોક-કલની ટીકામાં કર્યું કે દીપ્રાદૃષ્ટિમાં સૂક્ષ્મબોધ નથી અને નીચેની ત્રણ દૃષ્ટિમાં પણ નથી. ત્યાં સુધીમાં ચોથી દૃષ્ટિનું મૂળ કથન પૂરું થયું. ત્યાં પ્રશ્ન થયો કે વેદસંવેદ્યપદથી સૂક્ષ્મબોધ થાય છે, તો ચાર દૃષ્ટિમાં વેદસંવેદ્યપદ કેમ નથી ? તેથી અવેદ્યસંવેદ્યપદ અને વેદસંવેદ્યપદ ચાર દૃષ્ટિમાં કેવું છે તે
