________________
૨૫૨
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૮૧
પરમસુખ છે' એ પ્રકારના તત્ત્વનું અનભિજ્ઞપણું હોવાને કારણે જ, વયપરિપાકમાં પણ=વૃદ્ધાવસ્થામાં પણ, વાજીકરણનો સ્વીકાર છે.
અહીં=ઇચ્છાના પરિક્ષયમાં અવેધસંવેદ્યપદવાળાને બુદ્ધિ નથી એ કથનમાં, ઇચ્છાનું ગ્રહણ ભોગક્રિયાનું ઉપલક્ષણ છે. તેથી એ અર્થ પ્રાપ્ત થાય કે અવેદ્યસંવેદ્યપદવાળાને ભોગની ઇચ્છાની નિવૃત્તિમાં અને ભોગની ક્રિયાની નિવૃત્તિમાં બુદ્ધિ નથી.
વાજીકરણ=વાજી એટલે અશ્વ તેના જેવું કરવું તે વાજીકરણ. તેથી એ પ્રાપ્ત થાય કે જે ઔષધ શિથિલ શરીરને અશ્વની જેમ ભોગાદિ કરવામાં સમર્થ બનાવે તે વાજીકરણ.
* ટીકામાં ‘દુષ્ટાનુપ્રવાધિકાર માવાત્' એ પ્રમાણે પાઠ છે તે અશુદ્ધ ભાસે છે. તેના સ્થાને ‘દૃષ્ટાનુમધામાવાત્ પાઠ જોઈએ, અને તે પ્રમાણે અર્થ કરેલ છે. II૮૧॥
ભાવાર્થ ઃ
જેમ જન્મથી જ ખણજના રોગીએ ખણજના અભાવનું સુખ ક્યારેય અનુભવ્યું નથી, તેથી વિપર્યાસબુદ્ધિ થવાથી ખણજ ખણવામાં જે દૃષ્ટ સુખનો અનુભવ છે, તેનાથી અધિક સુખ ખણજ મટવામાં છે, તેમ તે જોઈ શકતો નથી; આથી તે વૈદ્યને પૂછે છે કે ‘ખણજના સાધનભૂત આ પૂળાઓ ક્યાં મળે ?’ કેમ કે પોતાની પાસે ખણજના સાધનભૂત જે નખ હતા તે ક્ષીણ થઈ ગયા છે, તેથી ખણજ કરીને જે આનંદ આવતો હતો તે આનંદની પ્રાપ્તિ માટે તેના સાધનભૂત તૃણના પૂળાઓ જ તેને દેખાય છે; તેમ સંસારવર્તી જીવોને અવેઘસંવેદ્યપદને કારણે વિપર્યાસ વર્તતો હોવાથી ભોગમાં સુખ છે અને ભોગની ઇચ્છા એ સુખનો ઉપાય છે તેમ દેખાય છે, અને ભોગના સાધનભૂત સ્ત્રી આદિમાં સુખની બુદ્ધિ થાય છે; અને જેમ ખણજ કરનારના નખ ક્ષીણ થઈ ગયેલા હોવાથી તેને ખણજ કરવા માટે ઘાસના પૂળાની ઇચ્છા થાય છે, પણ રોગ મટાડવામાં ઇચ્છા થતી નથી; તેમ અવેઘસંવેદ્યપદવાળા જીવોને વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે શરીર શિથિલ થવાથી ભોગાદિની ઇચ્છા થતી નથી ત્યારે, વાજીકરણની ક્રિયા કરીને શરી૨માં તે પ્રકારની શક્તિને ઉત્તેજિત કરે છે, જેથી ભોગની ઇચ્છા થાય અને તેથી ભોગની પ્રવૃત્તિમાં આનંદ આવે.
અહીં વિશેષ એ છે કે તત્ત્વને જોનારા એવા વેદ્યસંવેદ્યપદવાળા યોગીઓ જુએ છે કે ભોગની ઇચ્છા એ જીવની વ્યાકુળ અવસ્થા છે, અને ભોગની ક્રિયા એ શ્રમાત્મક ચેષ્ટા છે, તે બન્નેથી સુખ થતું નથી; પરંતુ ભોગની ઇચ્છાથી વ્યાકુળ થયેલો જીવ ભોગની ક્રિયા કરીને તે ઇચ્છાના કંઈક શમનથી ક્ષણિક સુખને અનુભવે છે; પરંતુ જો ઇચ્છાનો ઉચ્છેદ થાય તો આ પ્રકારના શ્રમથી સુખ મેળવવાનું પ્રયોજન રહે નહિ, પરંતુ ઇચ્છાના ઉચ્છેદજન્ય અસ્ખલિત સ્વસ્થતાનું સુખ અનુભવી શકાય. તે રીતે સંસારવર્તી જીવોને કર્મનો સંયોગ, દેહનો સંયોગ, ઇંદ્રિયોનો સંયોગ અને અનાદિકાળથી તે તે પ્રકારની ભોગક્રિયાની વાસના છે, તેથી તે તે પ્રકારની ભોગક્રિયા કરીને સુખને અનુભવી શકે છે; પરંતુ જ્યારે જ્યારે તે ઇચ્છાના રોધ માટે યત્ન કરે છે ત્યારે ત્યારે અંતવૃત્તિથી વર્તતી ઇચ્છાથી વિરુદ્ધ યત્ન કરવો પડે છે. તેથી તત્કાલ સુખ અનુભવાતું નથી, પરંતુ ઇચ્છારૂપ રોગ શાંત થાય ત્યારે તે સુખનો અનુભવ થાય. જેમ, ખણજનો રોગી ખણજ
