________________
૨૫૧
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૮૧ सप्तरात्रेणापनयामि 'कुरू(वो)पयोगं त्रिफलायाः", स पुनराह-कच्छ्वपगमे कण्डूविनोदाभावे किं फलं जीवितस्य, तदलं त्रिफलया, क्वैतान्यवाप्यन्त इत्येतदेव कथय, इति श्लोकगर्भार्थः । अक्षरगमनिका તુ ‘યથા' ‘vqયનેષુ'=સૃષિ, ઉષા'= છૂપQયાનાં, “થી.'=બુદ્ધિ, તર્વાનમિત્તતા “ર कच्छूनिवर्तने' दुष्टानुभवाधिकाराभावात् (दृष्टानुभवाधिकाभावात्) 'भोगाङ्गेषु' स्त्र्यादिषु 'तथैतेषां' अवेद्यसंवेद्यपदवतां भवाभिनन्दिनां थीः 'न तदिच्छापरिक्षये'=न भोगेच्छानिवृत्ती, तत्त्वानभिज्ञतयैव वयापरिपाकेऽपि वाजीकरणादरात्, इच्छाग्रहणमिह भोगक्रियोपलक्षणम् ।।८१।। ટીકાર્ય :
વિન્દvqયવસ્ય ..... મોઢિયોપત્નક્ષન્ ! ખણજના અતિરેકથી પરિક્ષીણ લખવાળા, રેતાળ જમીનમાં નિવાસ હોવાને કારણે કોઈક રીતે નહિ પ્રાપ્ત થયેલા તૃણજન્ય ખણતા વિનોદવાળા એવા કોઈક ખણજ ખણનારાને, ભિક્ષાના ભાજનાદિ સાથે ગ્રહણ કર્યો છે તૃણનો પૂળો જેણે એવા વૈદ્યપથિકનું દર્શન થયું. તેના વડેઃખણજ ખણનારા વડે, તેને–વૈધપથિકને, એક તૃણની યાચના કરાઈ, અને આના વડે વૈદ્ય વડે, તે તૃણ, તેને ખણનારાને, અપાયું. આeખણનારો, હૈયાથી સંતોષ પામ્યો અને તોષ સહિત તેના વડે ચિંતવન કરાયુંઃ “અહો ! ખરેખર આ ધન્ય છે, જેની પાસે આટલાં ખણજનાં સાધનો છે !' અને તે પુછાયો: ‘ખરેખર, આeખણજનાં સાધનો, ક્યાં વંઆ રીતે જે રીતે તારી પાસે છે એ રીતે, અતિ ઘણાં પ્રાપ્ત થાય ?' તેના વડે=વૈદ્ય વડે, કહેવાયું : લાટદેશાદિમાં પ્રાપ્ત થાય.' વૈધે પૂછ્યું: ‘તને ખણજ કરનારાને, આના વડેઃખણજતાં સાધનો વડે, શું પ્રયોજન છે? તેના વડેઃખણજ કરનારા વડે, “ખણજના ખણવાનો વિનોદ પ્રયોજન છે' એમ કહેવાયું. પથિક કહે છે વૈદ્યપથિક કહે છે : “જો આમ છે ખાણજતા ખણવાનો વિનોદ પ્રયોજન છે, તો આના વડે શું?’=ખણજનાં સાધનો વડે શું?=ખણ જતા સાધનની જરૂર નથી, પરંતુ તારી ખણજને જ સપ્તરાત્રિથી હું દૂર કરું છું. ત્રિફલાનો ઉપયોગ કર.' તેeખણજ રોગવાળો, વળી કહે છે : ખણજતા અપગમમાં ખણજતા વિનોદનો અભાવ હોતે છતે જીવિતનું શું ફળ ? તે કારણથી ત્રિફળા વડે સર્યું. ક્યાં આaખણજતાં સાધનો, પ્રાપ્ત થાય છે ? એ જ કહે.'
એ પ્રકારે શ્લોકનો ગર્ભાર્થ છે. અક્ષરગમનિકા વળી શ્લોકના શબ્દાર્થને બતાવે છે :
જે પ્રમાણે આમને ખણજ ખણનારાઓને, તત્ત્વઅનભિજ્ઞતા હોવાને કારણે કંડૂયતોમાં તૃણમાં ધી=બુદ્ધિ છે, કવિવર્તનમાં=ખણજ તિવર્તનમાં, નથી; કેમ કે દષ્ટ અનુભવથી અધિકતો અભાવ છેઃખણજ ખણવામાં દેખાતા એવા સુખના અનુભવથી અધિક આરોગ્યના સુખના બોધનો અભાવ છે; તે પ્રમાણે જે પ્રમાણે ખણજ ખણતારાને તૃણમાં બુદ્ધિ છે તે પ્રમાણે, ભોગાંગોમાં=સ્ત્રી આદિમાં, અવેવસંવેદ્યપદવાળા ભવાભિનંદી જીવોની બુદ્ધિ છે, તેની ઈચ્છાતા પરિક્ષામાં નહિ ભોગની ઇચ્છાની નિવૃત્તિમાં નહિ; કેમ કે તત્વનું અનભિજ્ઞપણું હોવાને કારણે જ=ઈચ્છાની નિવૃત્તિમાં
