________________
૨૪૯
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૮૦ आकर्षिता:, किंवदित्याह 'कच्छूकण्डूयकादिवत्', कच्छू-पामा तस्याः कण्डूयका:-कण्डूयन्त इति कण्डूयकाः, आदिशब्दात्कृमिप्रतुद्यमानाग्निसेवककुष्ठिपरिग्रहः ।।८।। ટીકાર્ચ -
‘ ' .. ઝિE: II પ્રાણાતિપાત-આરંભાદિ કુકૃત્યને મોહથી કૃત્ય જાણે છે, અને અહિંસા અને અમારંભાદિ કૃત્યો સદા અકૃત્યની જેમ મોહથી જ જાણે છે. કોણ જાણે છે ? તે સ્પષ્ટ કરવા માટે કહે છે : દુ:ખમાં સમારંભાદિમાં, સુખબુદ્ધિથી આકૃષ્ટ થયેલા જાણે છેઃસુખબુદ્ધિથી આકર્ષિત થયેલા એવા અવેધસંવેદ્યપદવાળા જીવો જાણે છે, એમ અવય છે. કોની જેમ જાણે છે ? એથી કહે છે : ખણજના ખણનારા રોગી આદિની જેમ જાણે છે.
છૂં-પીમાં=ખણ જતો રોગ, તેના કંથકો ખણનારા પુરુષો, “કંથક' શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે – જેઓ ખણજ કરે તેઓ કંથકો ખણનારા પુરુષો, ‘છૂહૂયાતિવ' માં ‘વિ' શબ્દથી કૃમિથી પ્રદુઘમાનઃઉપદ્રવને પામતા એવા, અગ્નિસેવક કુષ્ઠિનું ગ્રહણ કરવું. I૮૦ || ભાવાર્થ -
અવેઘસંવેદ્યપદવાળા જીવોને અતિ મોહને કારણે ભાવથી ઉદ્વેગ થતો નથી, અને તેના કારણે ભાવમાં પ્રાપ્ત થયેલા ભોગાદિમાં સારભૂતતાની બુદ્ધિ વર્તે છે, અને તેના કારણે પ્રાણાતિપાતાદિ આરંભો તેઓને કરણીય જણાય છે, અને અહિંસા-અનારભાદિ આત્માના હિતના કારણભૂત એવાં ઉત્તમ કૃત્યો અકરણીય જણાય છે. વસ્તુતઃ સમારંભાદિ દુઃખો છે, છતાં તેને દુઃખરૂપે જણાતાં નથી, પરંતુ તે સમારંભાદિ કૃત્યોમાં સુખબુદ્ધિથી આકૃષ્ટ થઈને પ્રયત્ન કરે છે. જેમ ખણજના રોગીને ખણજની પ્રવૃત્તિ સુખરૂપ જણાય છે, તેમ ઇંદ્રિયોના આવેગોથી વ્યાકુળ થયેલા એવા જીવોને શ્રમરૂપ એવાં આરંભાદિ કૃત્યો સુખરૂપ જણાય છે.
આશય એ છે કે પ્રવૃત્તિ એ સુખ નથી પરંતુ શ્રમ છે, અને આવેગ એ પણ સુખ નથી પરંતુ વિહ્વળતા છે; અને કામાદિ આવેગોથી વિહ્વળ થયેલો જીવ તેને શમાવવા માટે જે શ્રમ કરે છે તે ખણજના રોગીને ખણજ કરવાની ક્રિયા સમાન છે; પરંતુ મોહને કારણે પોતાનામાં વર્તતા આવેગો વિહ્વળતારૂપ છે, અને શ્રમ પીડારૂપ છે, તેવો બોધ નહિ હોવાને કારણે ભોગાદિમાં યત્ન કરીને પોતે સુખી છે તેવો ભ્રમ અવેદ્યસંવેદ્યપદવાળાને થાય છે.
અહીં આદિ શબ્દથી કૃમિથી પીડાતા અગ્નિસેવક એવા કોઢ રોગવાળાને ગ્રહણ કરવાના છે. જેમ કોઢ રોગવાળાને શરીરમાં ઉત્પન્ન થયેલા કીડાઓ અતિ ઉપદ્રવ કરે છે, ત્યારે તે અગ્નિ પાસે બેસે અને તાપણું લે, ત્યારે તે તાપની ક્રિયા તેને અનુકૂળ નહિ હોવા છતાં તાપથી શરીરમાં ખદબદતા કીડાઓ કંઈક ચેષ્ટા વગરના બને છે, તેથી કૃમિની પીડાને કંઈક શમનરૂપ હોવાથી તેને સુખરૂપ જણાય છે. તેથી પોતાને સુખની પ્રતીતિ થાય છે.
