________________
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૭૬
ભયવાળો=નિત્યભીત અર્થાત્ ભૌતિક પદાર્થનું મહત્ત્વ હોવાથી સાત પ્રકારતા ભયોથી હંમેશાં ભય પામતો હોય,
શઠ=માયાવી અર્થાત્ તુચ્છ બાહ્ય પદાર્થોનું મહત્ત્વ હોવાથી તેની પ્રાપ્તિ આદિના હેતુથી માયા કરનારો હોય,
૨૪૦
અજ્ઞ=મૂર્ખ અર્થાત્ તત્ત્વને જોવામાં અવિચારક હોવાથી મૂર્ખ હોય, વળી નિષ્ફલારંભસંગત= આત્માના હિતને અનુકૂળ એવા સફ્ળ આરંભથી રહિત ભવાભિનંદી હોય છે; કેમ કે ભવાભિનંદી જીવને સર્વત્ર અતત્ત્વનો અભિનિવેશ હોય છે.
આવા પ્રકારનો=પૂર્વમાં વર્ણન કર્યું એવા પ્રકારનો, ભવાભિનંદી=સંસારમાં બહુમાનવાળો, હોય 9.119911
ભાવાર્થ --
(૧) શુદ્ર :
ભવાભિનંદી જીવોને ભવના કારણીભૂત એવા બાહ્ય પદાર્થોમાંથી આનંદ લેવાની મનોવૃત્તિ છે, જે ક્ષુદ્રભાવો છે. સમ્યગ્દષ્ટિ તત્ત્વને જોનારા છે, તેથી શ્લોક-૭૩માં બતાવ્યું તે રીતે પદાર્થોનું સમ્યગ્ વેદન કરે છે, તેના કારણે ભૌતિક પદાર્થોમાંથી આનંદ લેવાની મનોવૃત્તિ નથી; આમ છતાં તીવ્ર અવિરતિનો ઉદય હોય કે બલવાન નિમિત્ત હોય ત્યારે અનાદિ સંસ્કારને કારણે બાહ્ય ભોગાદિમાં પણ યત્ન કરે છે, તોપણ વિકારના શમનથી આનંદ થાય છે, તેવી સ્થિરબુદ્ધિવાળા છે=ભોગથી જે આનંદ છે તેના કરતાં વિકાર વગરની અવસ્થાનો આનંદ છે તે પારમાર્થિક આનંદ છે તેવી સ્થિર બુદ્ધિવાળા છે. તેથી ભોગાદિમાં યત્ન કરતા હોય તોપણ ક્ષુદ્ર પ્રકૃતિવાળા નથી. પહેલી ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવોમાં કંઈક વિવેક ખુલ્યો છે, તે અપેક્ષાએ તેઓમાં અપારમાર્થિક પણ વેદ્યસંવેદ્યપદ છે, તેમ શ્લોક-૬૭માં બતાવ્યું. તે અપેક્ષાએ ચાર દૃષ્ટિવાળાઓ ક્ષુદ્ર પ્રકૃતિવાળા નથી; આમ છતાં શ્લોક-૬૯માં બતાવ્યું તે પ્રમાણે અવેઘસંવેદ્યપદને કારણે ચિત્ર અનાભોગથી ચાર દષ્ટિવાળા જીવો પાપની પ્રવૃત્તિ કરે છે, તે અપેક્ષાએ તેઓમાં ભૌતિક પદાર્થમાંથી કંઈક આનંદ લેવાની વૃત્તિ પણ છે. તેથી તે અંશથી તેઓમાં પણ ક્ષુદ્રતા છે, ફક્ત સામગ્રી મળે તો તે વિપર્યાસ નિવર્તન પામે તેવો છે. તેથી તે ક્ષુદ્ર પ્રકૃતિ પણ અતિદઢ નથી.
(૨) લોભતિ :
લોભરતિ=બાહ્યપદાર્થનો પોતાને લોભ છે, તેમાં આનંદ લેવાનો સ્વભાવ. કોઈક ઠેકાણે લાભરિત પણ પાઠ છે, અને તે પ્રમાણે અર્થ કરીએ તો બાહ્ય પદાર્થોના લાભમાં રતિવાળો=બાહ્ય પદાર્થોની યાચના કરવાના સ્વભાવવાળો, ભવાભિનંદી જીવ છે; કેમ કે ભવના કા૨ણીભૂત બાહ્ય પદાર્થોના વિકારોમાં સુખની બુદ્ધિ છે. તેથી બાહ્ય પદાર્થોને મેળવીને હું સુખી છું તેવો રતિનો પરિણામ તેને થાય છે. જોકે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવોને પણ ભોગના પ્રવૃત્તિકાળમાં રતિનું વેદન છે, તોપણ સમ્યગ્દષ્ટિમાં વિવેક હોવાથી વિકારના શમનમાં સુખ છે તેમ જાણતા હોવાથી પારમાર્થિક રતિ તો તેને નિર્વિકારી અવસ્થામાં દેખાય છે. આમ છતાં જ્યારે વિકારો સતાવે છે ત્યારે તેઓ બાહ્ય પદાર્થોમાં પ્રવૃત્તિ કરીને પણ રતિનો અનુભવ કરે છે, તોપણ તેવી
