________________
૨૨૨
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૭૦
આ ‘માંગસોડનિ’ માં ‘પિ’ થી એ કહેવું છે કે બલવાન કર્મ ન હોય તો કર્મના અપરાધથી તો પાપપ્રવૃત્તિ કરતો નથી, પરંતુ બલવાન કર્મને કા૨ણે કર્મના અપરાધથી પણ પાપપ્રવૃત્તિ કરે, તો તપ્તલોહપદન્યાસતુલ્ય કરે છે. ભાવાર્થ:
પહેલી ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવો શ્રુતના બળથી પાપને પાપ જાણીને પાપથી નિવર્તન પામે છે, તોપણ કોઈક પ્રકારના અનાભોગથી પાપમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. વળી પાછળની ચાર દૃષ્ટિમાં રહેલા જીવોને વેદ્યસંવેદ્યપદ છે, અને તેવા જીવો કર્મના અપરાધને કારણે પાપપ્રવૃત્તિ કરે, તોપણ તેઓની પાપપ્રવૃત્તિ તપ્તલોહપદન્યાસતુલ્ય છે અર્થાત્ સંવેગપ્રધાન છે; પરંતુ અનાભોગથી પાપપ્રવૃત્તિ નથી; અને તે પાપપ્રવૃત્તિ પણ કર્મના અપરાધને કારણે વેદ્યસંવેદ્યપદવાળા બધા જીવો કરતા નથી, કદાચ કોઈક જીવ કરે તો સંવેગસારા પ્રવૃત્તિ કરે છે.
આશય એ છે કે વેઘસંવેદ્યપદ એટલે સૂક્ષ્મબોધ, અને સૂક્ષ્મબોધ એટલે પોતાના પરિણામમાં વર્તતા આશ્રવ-સંવર પરિણામને આશ્રવ-સંવ૨રૂપે જોઈ શકે તેવી નિર્મળ પ્રજ્ઞા. જે જીવોને વેદ્યસંવેદ્યપદ પ્રાપ્ત થયું છે, તે જીવો સૂક્ષ્મબોધને કા૨ણે જાણી શકે છે કે ‘સર્વજ્ઞના વચનાનુસાર કરાયેલી મન, વચન ને કાયાની પ્રવૃત્તિ એકાંત કલ્યાણનું કારણ છે, અને સર્વજ્ઞના વચનથી વિપરીત પ્રવૃત્તિ એકાંત કર્મબંધનું કારણ છે.’ વળી કઈ પ્રવૃત્તિ સર્વજ્ઞના વચનાનુસાર છે તેનો નિર્ણય ગીતાર્થ કરી શકે છે, અને જે ગીતાર્થ નથી તેઓમાં પણ જો વેદ્યસંવેદ્યપદ પ્રગટ થયેલું હોય, તો તેઓ જાણે છે કે જે ગુરુ સર્વજ્ઞના વચનાનુસાર ઉચિત પ્રવૃત્તિ બતાવી શકે, તેવા ગુરુના વચનાનુસાર મન, વચન, કાયાની પ્રવૃત્તિ એકાંત કલ્યાણનું કારણ છે. તેથી શક્તિ હોય તો તેમના વચનથી પોતાની ભૂમિકાને ઉચિત પ્રવૃત્તિનો નિર્ણય કરીને તે રીતે પ્રવૃત્તિ કરે કે જેથી લેશ પણ પાપની પ્રવૃત્તિ થાય નહિ; અને ગીતાર્થ ગુરુ પાસેથી પોતાની ઉચિત પ્રવૃત્તિ શું છે, તેનો નિર્ણય કરીને તેમાં યત્ન કરવાની બલવાન રુચિ હોવા છતાં, અને તેનાથી વિપરીત પ્રવૃત્તિ પોતાને માટે એકાંત અહિતરૂપ છે તેમ જાણવા છતાં, કર્મના અપરાધને કારણે તેવી પ્રવૃત્તિ કદાચ કરે, તોપણ તેનું સમ્યજ્ઞાન તે પ્રવૃત્તિને શિથિલ કરે છે; અને કર્મના કારણે ઉત્પન્ન થયેલ રાગની પરિણતિ બલવાન હોવાથી પાપની પ્રવૃત્તિ પણ થાય, તોપણ તે પાપથી નિવર્તન થવાનો પરિણામ સભ્યબોધકાળમાં અત્યંત વર્તે છે, તેથી તે પ્રવૃત્તિ સંવેગસારા છે અર્થાત્ તે પાપથી શીઘ્ર વિરામ પામીને હિતમાં પ્રવૃત્તિ કરું, તેવા અધ્યવસાયથી સંવલિત છે. જ્યારે પહેલી ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવોની પાપપ્રવૃત્તિ ‘આ પાપ છે તેવું જ્ઞાન કોઈ સ્થાનોમાં નહિ હોવાથી’ પાપમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે, તેવી અજ્ઞાનજન્ય પ્રવૃત્તિ વેઘસંવેઘપદવાળાની નથી થતી. આથી પહેલી ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવો કોઈ સ્થાનોમાં પાપને પાપરૂપ નહિ જાણી શકવાથી જે પાપમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે ત્યાં સંવેગપરિણામ નથી, પરંતુ નિઃશુક પરિણામ છે, અને તે પરિણામ પાપના પ્રવાહને ચલાવે તેવા સામર્થ્યવાળો છે; જ્યારે વેદ્યસંવેદ્યપદવાળા જીવોની પાપની પ્રવૃત્તિ પાપના નિવર્તનના અધ્યવસાયથી સંવલિત હોવાને કારણે પાપના પ્રવાહને ચલાવી શકે તેવા સામર્થ્યવાળી નથી. માટે પ્રથમ ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવોની પાપપ્રવૃત્તિ કરતાં વેદ્યસંવેદ્યપદવાળાની પાપપ્રવૃત્તિ આ રીતે સાનુબંધ-નિરનુબંધરૂપે જુદા પ્રકારની છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે પાછળની ચારે દૃષ્ટિઓમાં પાપની પ્રવૃત્તિ હોતી નથી, ક્વચિત્ પાપની પ્રવૃત્તિ હોય તો પાંચમી અને છઠ્ઠી સૃષ્ટિમાં જ છે; અને પાંચમી અને છઠ્ઠી દૃષ્ટિવાળા પણ સઘળા જીવોને પાપની
