________________
૨૩૨
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૭૩-૭૪ નિવૃત્તિનો વિષય નથી, પરંતુ માત્ર જ્ઞાનનો વિષય છે, તેવું નિશ્ચયબુદ્ધિથી જાણે છે; કેમ કે યોગીઓ જાણે છે કે જ્ઞાન જીવનો સ્વભાવ છે, અને સિદ્ધના આત્માઓ જગતુવર્તી સર્વ દ્રવ્યોના સર્વ પર્યાયોને યથાર્થ જાણે છે, છતાં તેમનું જ્ઞાન બાહ્ય દ્રવ્યમાં કે બાહ્ય દ્રવ્યમાં રહેલા પર્યાયોમાં રાગ-દ્વેષથી પ્રવૃત્તિ કરતું નથી, પરંતુ કેવલ શેયનું પરિચ્છેદન=જ્ઞાન કરે છે. તેમ આપણામાં પણ વર્તતું જ્ઞાન સ્વભાવથી તો તેવું જ છે, છતાં તે યોગી નિશ્ચયનયની બુદ્ધિ સહવર્તી ગૌણરૂપે રહેલ વ્યવહારનયથી જાણે છે કે સંસારી જીવોને સ્ત્રી અને ભોગસામગ્રી રાગાદિ પ્રગટ કરીને નરકનું કારણ બને છે, અને યોગી આદિ કે તીર્થકરો ઉપાસના દ્વારા સ્વર્ગાદિ કે મોક્ષાદિનું કારણ બને છે.
વળી વ્યવહારનયની પ્રધાન દૃષ્ટિથી પણ યોગીઓ તે સ્ત્રી આદિ પદાર્થને કઈ રીતે જુએ છે ? તે શ્લોકના ઉત્તરાર્ધથી બતાવે છે :
પૂર્વમાં બતાવ્યા પ્રમાણે નિશ્ચયનયથી સ્ત્રી આદિ કે યોગી આદિ તેના સ્વરૂપમાત્રથી જ વેદ્યરૂપે ગ્રહણ થાય છે. તેથી સ્ત્રી આદિમાં કે યોગી આદિમાં પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિની બુદ્ધિ થતી નથી, પરંતુ જે પ્રકારે તેમના આકારાદિ છે, તે પ્રકારના આકારાદિનું ગ્રહણ થાય છે. નિશ્ચયનયથી વેદસંવેદ્યપદમાં જેમ આ પ્રકારનું ગ્રહણ થાય છે, તેમ વ્યવહારનયથી શ્રુતાનુસારી બુદ્ધિથી સ્ત્રી આદિ હેય છે અને યોગી આદિ ઉપાદેય છે તે પ્રકારની પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિબુદ્ધિ પણ વેદ્યસંવેદ્યપદમાં થાય છે; કેમ કે વિવેકસંપન્ન એવા સમ્યગ્દષ્ટિ આદિ જીવો જાણે છે કે નિશ્ચયનયથી પદાર્થમાત્ર જ્ઞાનનો વિષય છે પ્રવૃત્તિનો વિષય નથી, પ્રવૃત્તિનો વિષય સ્વપરિણામ જ છે; છતાં મોક્ષને અનુકૂળ સ્વપરિણામને પ્રગટ કરવામાં સ્ત્રી આદિ બાધક છે, એટલું જ નહિ પણ સ્ત્રી આદિના નિમિત્તને પામીને યોગીઓ પણ કર્મબંધને પ્રાપ્ત કરે છે, અને તીર્થકરો આદિના નિમિત્તને પામીને સ્વપરિણામને પણ પ્રગટ કરી શકે છે. માટે આગમાનુસારે જે સ્થાનમાં પ્રવૃત્તિ કરવાથી હિત દેખાય ત્યાં વેદસંવેદ્યપદ પ્રવૃત્તિનું કારણ બને છે, અને જ્યાં અહિત દેખાય ત્યાં નિવૃત્તિનું કારણ બને છે. આથી સ્ત્રી આદિમાં નિવૃત્તિ થાય છે અને યોગી આદિમાં આલંબનરૂપે પ્રવૃત્તિ થાય છે. તેથી વેદસંવેદ્યપદવાળા સમ્યગ્દષ્ટિ આદિ જીવોને યથાસ્થાન નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનયના યોજનથી સમ્યગ્બોધ થાય છે; તોપણ અવિરતિસમ્યગ્દષ્ટિનું ભોગાદિપાદક બલવાન કર્મ હોય તો સ્ત્રી આદિમાં પણ પ્રવૃત્તિ થાય છે; પરંતુ સમ્યગ્દષ્ટિનો બોધ તે પ્રવૃત્તિ કરાવતો નથી, પણ બલવાન ભોગકર્મ અને અનાદિના સંસ્કાર તે પ્રવૃત્તિ કરાવે છે; તેઓનું જ્ઞાન તો તે પાપપ્રવૃત્તિમાં તખલોહપદજાસતુલ્ય પ્રવૃત્તિ કરવાનું કારણ બને છે. ll૭૩
અવતરણિકા :
પદ શબ્દના અન્વર્થનો યોગ હોવાથી વેદસંવેદ્યપદ જ પદ , તે રીતે બતાવાય છે, તેમ શ્લોક-૭૩ની અવતરણિકામાં કહેલ, તેથી શ્લોક-૭૩માં વેદસંવેદ્યપદનું લક્ષણ બતાવ્યું. હવે પદ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવીને તે વેદસંવેદ્યપદમાં કઈ રીતે ઘટે છે, તે બતાવે છે :
