________________
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૭૩
૨૩૧
સ્યાદ્વાદદ્દષ્ટિએ દ્રવ્યાસ્તિકનયથી અને પર્યાયાસ્તિકનયથી બોધ ક૨વામાં આવે, અને તે પણ યથાસ્થાન વિનિયોગપૂર્વક કરવામાં આવે, તો તે સંપૂર્ણ બોધ છે; અથવા તો નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનય બન્નેને ઉચિત સ્થાને જોડીને બોધ ક૨વામાં આવે તો તે બોધ અનંતધર્માત્મક વસ્તુનો સંપૂર્ણ બોધ છે. તેમ -
પ્રસ્તુતમાં વેદ્યસંવેદ્યપદવાળા જીવો સ્ત્રી આદિ વેદ્યને, વ્યવહારનય ગૌણ છે જેમાં એવા નિશ્ચયનયથી કઈ રીતે વેદન કરે છે ? તે શ્લોકના પૂર્વાર્ધથી બતાવેલ છે; અને આગમથી થયેલી વિશુદ્ધિવાળી તે પ્રકારની પ્રવૃત્તિબુદ્ધિથી પણ=ગ્રહણ અને ત્યાગની પરિણતિવાળી પ્રવૃત્તિબુદ્ધિથી પણ, નિશ્ચયનય ગૌણ છે જેમાં એવા વ્યવહારનયને આશ્રયીને વેદ્ય એવા સ્ત્રી આદિનું કઈ રીતે વેદન કરે છે ? તે શ્લોકના ઉત્તરાર્ધથી બતાવેલ છે.
નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિથી જોનારાને જગતના તમામ પદાર્થો સાથે પોતાના આત્માનો ભેદ દેખાય છે. તેથી તેમને જગતના કોઈપણ પદાર્થમાંથી કોઈપણ પરિણામ પોતાના આત્મામાં પ્રવેશ પામતો નથી, અને પોતાનો પરિણામ અન્ય દ્રવ્યમાં કે અન્યના આત્મામાં પ્રવેશ પામતો નથી, તેમ દેખાય છે. વળી નિશ્ચયનયથી જગતના તમામ પદાર્થો આત્મા માટે શેય છે અર્થાત્ જ્ઞાનના વિષય છે, અને પોતાના ક્ષયોપશમ પ્રમાણે શેયનો બોધ કરાવવો એ જ્ઞાનનો સ્વભાવ છે; અને તેથી જે જીવોને નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિનો ૫૨માર્થ જણાયો છે, તેવા સમ્યગ્દષ્ટિ આદિ સર્વ ભાવયોગીઓને નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિથી પદાર્થો જે રૂપે રહેલા છે તેવા દેખાય છે. જેમ, સ્ત્રી હોય તો સ્ત્રીરૂપે જ દેખાય છે, જેવા આકારવાળી છે તેવા આકારવાળી જ દેખાય છે, અને જેવા વર્ણવાળી હોય તેવા વર્ણવાળી જ દેખાય છે; અને યોગી પણ જેવા આકારવાળા હોય, જેવી પ્રકૃતિવાળા હોય તેવા દેખાય છે; અને તીર્થંકરો પણ જેવા આકારાદિવાળા છે તેવા જ દેખાય છે; પરંતુ આ મારા માટે ઇષ્ટ છે અથવા મારા હિતનું કારણ છે, કે આ મારા માટે અનિષ્ટ છે કે મારા અહિતનું કારણ છે, તેવા વિકલ્પરૂપે દેખાતા નથી; કેમ કે નિશ્ચયનયથી અન્ય પદાર્થો સાથે જીવનો અત્યંત ભેદ છે. તેથી નિશ્ચયનયના પરમાર્થને જોનારા એવા સર્વ ભાવયોગીઓ માટે ઇષ્ટ-અનિષ્ટના વિકલ્પથી રહિત એવા જ્ઞાનથી, વેદ્ય સ્ત્રી આદિ કે સંસારની ભોગસામગ્રી જ્ઞેય છે, અને આ યોગીઓ કે તીર્થંકરો આદિ પણ મારા ઉપકારક છે કે અનુપકારક છે તેવા વિકલ્પથી રહિત એવા જ્ઞાનથી આ યોગીઓ અને તીર્થંકરો પણ વેદ્ય છે. તેથી આ સ્ત્રી આદિ કે યોગી આદિ જ્ઞાનના વિષયરૂપે જ દેખાય છે, પરંતુ સ્ત્રી આદિમાં નિવૃત્તિની બુદ્ધિ કે યોગી આદિમાં પ્રવૃત્તિની બુદ્ધિ થતી નથી. આવું વેદ્ય નિશ્ચયનયને જોનારા સર્વ યોગીઓને પોતાના ક્ષયોપશમને અનુરૂપ નિશ્ચયબુદ્ધિથી જે આશયસ્થાનમાં જણાય છે તે આશયસ્થાન વેઘસંવેદ્યપદ છે.
ક્ષયોપશમને અનુરૂપ કહેવાથી એ કહેવું છે કે તેવા ભાવયોગીઓ પણ પોતાના મતિજ્ઞાનના ક્ષયોપશમ પ્રમાણે બાહ્ય પદાર્થના અધિક કે ઓછા પર્યાયો ગ્રહણ કરે છે=જેઓનો અધિક ક્ષયોપશમ વર્તે છે તેઓ અધિક પર્યાયો ગ્રહણ કરે છે, જેઓનો ક્ષયોપશમ ઓછો છે તેઓ ઓછા પર્યાયો ગ્રહણ કરે છે.
વળી આ બોધ નિશ્ચયબુદ્ધિથી સંવેદન થાય છે તેમ કહ્યું. તેનો આશય એ છે કે સર્વ ભાવયોગીઓ નિશ્ચયનયની પરમાર્થદૃષ્ટિથી જુએ છે ત્યારે, આ બાહ્ય સ્ત્રી આદિ કે યોગી આદિ પદાર્થો મારી પ્રવૃત્તિ
