________________
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૭૨-૭૩
પરમાર્થથી અપદ છે=અવેધસંવેદ્યપદ પરમાર્થથી અપદ છે; કેમ કે યથાવસ્થિત વસ્તુના તત્ત્વનું અનાપાદન છે=યથાવસ્થિત વસ્તુના સ્વરૂપનો અબોધ છે.
૨૨૮
વળી વક્ષ્યમાણ લક્ષણવાળું વેઘસંવેદ્યપદ જ પદ છે; કેમ કે અત્વર્થનો યોગ છે=પદશબ્દની વ્યુત્પત્તિનો યોગ છે.
‘કૃતિ' શબ્દ ટીકાની સમાપ્તિ માટે છે. ।।૩૨।।
ભાવાર્થ :
શ્લોક-૭૧ના અંતમાં કહ્યું કે અવેઘસંવેદ્યપદ એકાંતથી અસુંદર છે. તે અસુંદર કેમ છે, તે પ્રસ્તુત શ્લોકમાં બતાવે છે :
અવેઘસંવેદ્યપદ એટલે મિથ્યાદ્દષ્ટિનું આશયસ્થાન. તેથી એ ફલિત થયું કે વિપરીત બોધનું જે સ્થાન તે અવેઘસંવેદ્યપદ છે; કેમ કે મિથ્યાદ્દષ્ટિ એટલે વિપરીત જોવાની દૃષ્ટિ, અને તેવી દૃષ્ટિવાળા જીવનું જે બોધનું સ્થાન તે અવેદ્યસંવેદ્યપદ છે, અને આથી ૫રમાર્થથી તે અપદ છે=બોધનું સ્થાન નથી; કેમ કે યથાવસ્થિત વસ્તુના સ્વરૂપને દેખાડતું નથી. જેમ પિત્તળને કોઈ સોનું કહે તો કહેવાય કે આનું જ્ઞાન ૫રમાર્થથી જ્ઞાન નથી, તેમ મિથ્યાદ્દષ્ટિનો અવેઘસંવેદ્યપદરૂપ બોધ પરમાર્થથી અપદ છે=અબોધ છે.
વળી આગળ જેનું લક્ષણ ક૨વામાં આવશે એવું વેદ્યસંવેદ્યપદ જ પદ છે=બોધનું સ્થાન છે; કેમ કે ‘પદ’ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ છે કે ‘પવનાત્ પરં’=આશયસ્થાન અર્થાત્ યથાવસ્થિત બોધનું સ્થાન. આ પ્રકારની વ્યુત્પત્તિનો યોગ વેદ્યસંવેદ્યપદમાં છે, અવેઘસંવેદ્યપદમાં નથી; અને આ પ્રકારની વ્યુત્પત્તિનો યોગ વેઘસંવેદ્યપદમાં છે તે શ્લોક-૭૪માં ગ્રંથકાર સ્વયં સ્પષ્ટ કરવાના છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે પદનક્રિયા જેમાં હોય તે પદ કહેવાય, અને પદનક્રિયા એટલે સ્થાન આપવાની ક્રિયા; અને જે યથાર્થબોધને જીવમાં સ્થાન આપે તે પદ કહેવાય, અને જે વિપરીત બોધને સ્થાન આપે તે પદ ન કહેવાય. એ દૃષ્ટિથી વેઘસંવેદ્યપદને પદ કહેલ છે. II૭૨ા
અવતરણિકા :
तथा चाह
અવતરણિકાર્ય :
અને તે રીતે=પૂર્વશ્લોકમાં કહ્યું કે ‘પદ’ શબ્દની વ્યુત્પત્તિનો યોગ હોવાને કારણે વેદ્યસંવેદ્યપદ જ પદ છે તે રીતે, શ્લોક-૭૩ અને ૭૪થી કહે છે
શ્લોક ઃ
-
-
वेद्यं संवेद्यते यस्मिन्नपायादिनिबन्धनम् ।
तथाप्रवृत्तिबुद्ध्यापि स्याद्यागमविशुद्धया ।।७३।।
