________________
૨૨૬
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૭૧ પડેલા છે, તેઓમાં સમ્યગ્દર્શનકાળમાં પણ નૈશ્ચયિક વેદ્યસંવેદ્યપદ નથી. માટે પૂર્વપક્ષે આપેલી આપત્તિ આવતી નથી.
અહીં જિજ્ઞાસા થાય કે નિશ્ચયનય ક્ષાયિકસમ્યગ્દષ્ટિને જ વેસંવેદ્યપદ કેમ સ્વીકારે છે ? અને ક્ષયોપશમભાવવાળા સમ્યગ્દષ્ટિને કેમ નહિ ? તેનો ભાવ એ છે કે જીવનો મૂળ સ્વભાવ વસ્તુ જેવી હોય તે રીતે વેદન કરવાનો છે, પરંતુ તે સ્વભાવને આવારક કર્મને કારણે જીવને વસ્તુ તે રીતે વેદના થતી નથી અને વિપરીત રીતે વેદના થાય છે. જ્યારે તે સ્વભાવને આવરનાર કર્મ ક્ષય પામે ત્યારે જીવમાં તે મૂળ સ્વભાવ પ્રગટ થાય છે, અને આવો સ્વભાવ ક્ષાયિકસમ્યગ્દષ્ટિમાં હોય છે. જે જીવોને વેદસંવેદ્યપદનું આવારક એવું મિથ્યાત્વમોહનીયકર્મ વિપાકમાં છે, તેઓને પદાર્થ તે રીતે વેદન થતો નથી; જ્યારે સામગ્રીને પામીને તે કર્મદલિકોને જીવ વિશુદ્ધ કરે છે, ત્યારે તે મિથ્યાત્વમોહનીયકર્મ વિશુદ્ધિને કારણે ક્ષયોપશમભાવવાળું બને છે. તે વખતે કર્મની શક્તિ હણાયેલી હોવાથી જીવને પદાર્થ યથાર્થરૂપે વેદના થાય છે, તોપણ ક્ષાયિકભાવ જેવું વિશુદ્ધ તે વેદન નથી. આથી ક્ષયોપશમભાવના સમ્યક્ત્વમાં શુદ્ધિની તરતમતા પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી વ્યવહારથી ક્ષાયોપથમિક સમ્યગ્દષ્ટિને વેદ્યસંવેદ્યપદ માન્ય હોવા છતાં નિશ્ચયનયથી આત્માનો શુદ્ધભાવ પ્રગટ થયો નથી, માત્ર ક્ષયોપશમભાવરૂપ કર્મોની ઉપાધિથી કંઈક યથાર્થ વેદના થાય છે, તેને નિશ્ચયનય વેદસંવેદ્યપદરૂપે સ્વીકારતો નથી. કર્મના વિગમનથી જીવની પ્રકૃતિરૂપે થયેલો જે વેદસંવેદ્યપદનો પરિણામ છે, તેને નિશ્ચયનય વેધસંવેદ્યપદરૂપે સ્વીકારે છે. તેથી એ ફલિત થયું કે નૈશ્ચયિક વેદસંવેદ્યપદવાળા જીવોને પાપપ્રવૃત્તિ ચરમ થાય છે.
વળી વ્યાવહારિક પણ આ જ=વેદ્યસંવેદ્યપદ જ, સુંદર છે; કેમ કે જેમ નિશ્ચયિક વેદસંવેદ્યપદમાં પાપપ્રવૃત્તિ તખ્તલોહપદન્યાસ જેવી છે, તેવી વ્યાવહારિક વેઘસંવેદ્યપદમાં પણ છે; કેવલ નૈશ્ચયિક વેદ્યસંવેદ્યપદવાળા જીવોને સમ્યગ્દર્શનના પાતનો સંભવ નથી તેથી ચરમ પાપપ્રવૃત્તિ થાય છે, અને વ્યાવહારિક વેદ્યસંવેદ્યપદવાળા પણ જો પાત ન પામે તો તેઓની પણ તે પાપપ્રવૃત્તિ ચરમ થાય. માટે વ્યાવહારિક વેદસંવેદ્યપદ પણ સુંદર છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે નૈશ્ચયિક કે વ્યાવહારિક વેધસંવેદ્યપદવાળા જીવો પૂર્વમાં બંધાયેલાં દુર્ગતિયોગ્ય કર્મોને કારણે દુર્ગતિમાં જાય છે, તેથી દુર્ગતિમાં તો તેઓની સ્થિતિ દુર્ગાનવાળી હોય છે. માટે વેદસંવેદ્યપદ સારું છે, તેમ કેમ કહી શકાય ? તેથી ગ્રંથકાર કહે છે –
વેદ્યસંવેદ્યપદ હોતે છતે દુર્ગતિમાં પણ પ્રાયઃ માનસદુઃખનો અભાવ છે; કેમ કે વજતંદુલ જેવા વેદસંવેદ્યપદથી યુક્ત જીવોને ભાવપાકનો અયોગ છે.
આશય એ છે કે વેદ્યસંવેદ્યપદકાળમાં જીવમાં ઘણો વિવેક વર્તતો હોય છે, તેથી નરકાદિની અત્યંત પીડાના કાળમાં અશાતાથી વ્યાકુળ થાય તોપણ ક્લિષ્ટ આશય પેદા થાય તેવું માનસદુઃખ નથી. તે બતાવવા માટે કહ્યું કે પ્રાયઃ દુઃખ નથી અર્થાત્ અશાતાની વ્યાકુળતાકૃત દુઃખ છે, તોપણ દુર્ગતિઓની પરંપરા ચલાવે એવા ક્લિષ્ટ આશયરૂપ માનસદુઃખ નથી. જેમ વજના ચોખા પકવવામાં આવે તોપણ ધાન્યરૂપ ચોખાની
