________________
૨૫
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૭૧
વેદ્યસંવેદ્યપદને કારણે જીવમાં અતિશય સંવેગ વર્તતો હોય છે, અને તેના કારણે તેની પાપપ્રવૃત્તિ ચરમ જ હોય છે; કેમ કે શ્રેણિક આદિના ઉદાહરણથી વેદ્યસંવેદ્યપદવાળાને ફરી દુર્ગતિનો યોગ છે.
આશય એ છે કે વેદસંવેદ્યપદની પ્રાપ્તિ પૂર્વે શ્રેણિક મહારાજાએ દુર્ગતિમાં લઈ જનારું કર્મ બાંધેલું, તેથી ક્ષાયિક સમ્યકત્વ પામ્યા પછી પણ દુર્ગતિમાં ગયા; અને ક્ષાયિક સમ્યકત્વ પામ્યા પછી તે ભવમાં જે પાપપ્રવૃત્તિ કરી, તે પાપપ્રવૃત્તિકાળમાં પણ પાપના નિવર્તનના બદ્ધ રાગરૂપ સંવેગના પરિણામનો અતિશય વર્તે છે, છતાં પાપપ્રવૃત્તિ કરાવે તેવા રાગાદિ ભાવોનાં આપાદક કર્મો ઉત્કટ હોવાથી પાપપ્રવૃત્તિ થાય છે, તોપણ તે પાપપ્રવૃત્તિ અનુબંધ ચલાવે તેવી શક્તિવાળી નથી; કેમ કે સંવેગને કારણે તે પાપપ્રવૃત્તિમાં અનુબંધશક્તિ હણાયેલી છે, અને જે પાપપ્રવૃત્તિમાં અનુબંધશક્તિ ન હોય તે પાપપ્રવૃત્તિ દુર્ગતિનું કારણ બને નહિ. તેથી શ્રેણિક મહારાજે ક્ષાયિક સમ્યકત્વ પામ્યા પછી જે પાપપ્રવૃત્તિ સેવી, તે પાપપ્રવૃત્તિના ફળરૂપે ફરી દુર્ગતિ પામવાના નથી. તેથી નક્કી થાય છે કે આ પાપપ્રવૃત્તિ માત્ર કર્મના બળથી થાય છે અને આ પાપપ્રવૃત્તિ ચરમ જ છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે ક્ષાયિકસમ્યગ્દષ્ટિ પણ અવિરતિના ઉદયથી ભોગાદિ પ્રવૃત્તિ કરે છે, અને દેવભવમાં જાય છે ત્યાં પણ ફરી ભોગાદિની પ્રવૃત્તિ કરે છે, અને મનુષ્યભવમાં પણ જન્મતાંની સાથે વિરતિના પરિણામવાળા હોતા નથી, તેથી તે ભવમાં પણ ફરી ભોગાદિ કરે છે; તો વેદ્યસંવેદ્યપદથી ચરમ જ પાપપ્રવૃત્તિ છે તેમ કેમ કહ્યું? તેનો આશય એ છે કે બાહ્ય આચરણાને સામે રાખીને પાપપ્રવૃત્તિની વિવક્ષા કરી નથી, પરંતુ પાપને અનુકૂળ એવી જીવપરિણતિને આશ્રયીને પાપપ્રવૃત્તિ ગ્રહણ કરેલ છે; અને જે જીવને ક્ષાયિકસમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થયું છે, તેવા જીવોને તત્ત્વનો બોધ સ્પષ્ટ છે; તેથી પાપથી નિવર્તનને અનુકૂળ એવો સંવેગનો પરિણામ વર્તે છે, અને તે વખતે પૂર્વકર્મના બળથી જે પાપપરિણતિ થાય છે તેના જેવી પાપપરિણતિ ફરી તેને ક્યારેય થવાની નથી, પરંતુ પૂર્વ પૂર્વ કરતાં ક્ષીણ પરિણતિવાળી પાપપ્રવૃત્તિ થશે. તેથી વેદસંવેદ્યપદકાળમાં જે જે પાપપ્રવૃત્તિ છે તે ચરમ જ છે. વળી તત્સદશ પરિણતિવાળી બીજી પાપપ્રવૃત્તિ ક્યારેય થવાની નથી; જે પાપપ્રવૃત્તિ થશે તે પૂર્વ કરતાં ક્ષીણશક્તિવાળી હશે, માટે ચરમ પાપપ્રવૃત્તિ કહેવામાં કોઈ દોષ નથી.
પૂર્વમાં કહ્યું કે વેદસંવેદ્યપદવાળા જીવો ચરમ પાપપ્રવૃત્તિ જ કરે છે. ત્યાં પૂર્વપક્ષી કહે છે કે સમ્યગ્દર્શન પામ્યા પછી પડેલા અનંત સંસારી જીવો અનેક વખત પાપપ્રવૃત્તિ કરીને અનેક વખત દુર્ગતિમાં જાય છે. તેથી વેદસંવેદ્યપદવાળા એવા સમ્યગ્દષ્ટિને ચરમ જ પાપપ્રવૃત્તિ છે તેમ કહેવું અનુચિત છે. તેને ગ્રંથકાર કહે છે :
તારી વાત બરોબર નથી; કેમ કે અમારા અભિપ્રાયનું તને જ્ઞાન નથી. ત્યાં પૂર્વપક્ષી કહે છે કે તમારો અભિપ્રાય શું છે ? તેથી ગ્રંથકાર કહે છે :
સાયિકસમ્યગ્દષ્ટિને જ નૈશ્ચયિક વેદસંવેદ્યપદનો સદ્ભાવ છે, એ પ્રકારનો અમારો અભિપ્રાય છે. તેથી નિશ્ચયિક વેદસંવેદ્યપદવાળાને ચરમ જ પાપપ્રવૃત્તિ છે એમ અમે કહ્યું. તેથી જે લોકો સમ્યગ્દર્શન પામીને
