________________
૨૨૦
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯-૭૦ વળી તે રીતે ચાર દૃષ્ટિ સુધી કેટલાક જીવોને સ્ત્રી આદિ વિષયક પણ અનાભોગથી પાપપ્રવૃત્તિ થાય છે, તે આ રીતે :
શાસ્ત્રવચનથી ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવો જાણે છે કે સ્ત્રી આદિ વિષયક રાગ નરકાદિનું કારણ છે. તેથી તે રાગના પરિવાર માટે યત્ન પણ કરતા હોય, છતાં ધર્મબુદ્ધિથી કોઈ પ્રવૃત્તિ કરતા હોય તે વખતે, સ્ત્રી આદિ સાથે વાર્તાલાપ આદિ કાળમાં કોઈક સૂક્ષ્મભાવો કર્મબંધના કારણભૂત થતા હોય, અને તેના દર્શનથી, તેના વચનશ્રવણથી થતા એવા તે ભાવો પોતાના ચિત્તને કંઈક આહ્વાદ આપતા હોય, આમ છતાં તે પ્રકારનો પોતાને બોધ થાય નહિ, અને એમ લાગે કે “હું ધર્મની પ્રવૃત્તિથી યત્ન કરું છું', ત્યારે ધૃતરૂપી દીપકથી પણ પ્રસંગે વર્તતી પોતાની ચિત્તની પરિણતિ ક્યા અંશથી કર્મબંધનું કારણ છે તેવો બોધ તેઓને થઈ ન શકે. તેવા જીવો સ્ત્રી આદિ વિષયક તે તે પ્રકારના અનાભોગથી પાપમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે, અને તે પાપને પાપરૂપે જોઈ શકતા નથી, આનું કારણ, મૃતરૂપી દીપકથી સૂક્ષ્મબોધ તેઓને થયો નથી. આમ પહેલી ચાર દષ્ટિમાં સૂક્ષ્મ બોધ નથી, તેથી જે જીવોને જે સ્થાનમાં અજ્ઞાન છે તે સ્થાનમાં થતી પાપપ્રવૃત્તિ સંવેગસારા નથી. તેથી તે સ્થાનને આશ્રયીને સાનુબંધ પાપપ્રવૃત્તિ છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે ભગવાનના વચનાનુસાર મન-વચન-કાયાની પૂર્ણ ઉચિત પ્રવૃત્તિ સંવરભાવ છે, અને તેમાં કોઈ નાની પણ અલના કે અન્યથા પ્રવૃત્તિ તે અનુચિત પ્રવૃત્તિરૂપ છે; ઉચિત પ્રવૃત્તિ સંવરરૂપ છે, અને અનુચિત પ્રવૃત્તિ આશ્રવરૂપ છે; અને જેને અનાભોગથી પણ પોતાની અનુચિત પ્રવૃત્તિમાં અનુચિત પ્રવૃત્તિનો બોધ ન થાય, અને યત્કિંચિત્ ઉચિત પ્રવૃત્તિ અંતર્ગત અનુચિત પ્રવૃત્તિને પણ ઉચિત પ્રવૃત્તિરૂપે જાણે તે વિપર્યાય છે; અને તેવો વિપર્યાસ ચાર દૃષ્ટિ સુધી જે સ્થાનમાં સૂક્ષ્મબોધ નથી તે સ્થાનને આશ્રયીને વર્તે છે. માટે ધૃતરૂપ દીપકથી પણ જ્યાં સુધી પરિપૂર્ણ યથાર્થ બોધ પ્રગટે નહિ, ત્યાં સુધી તે જીવોને જે કંઈ શ્રતથી બોધ થાય છે તે પારમાર્થિક બોધ નથી, પરંતુ પરમાર્થની આભારૂપ છે. ITI અવતરણિકા :
પૂર્વમાં કહ્યું કે પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં અવેદ્યસંવેદ્યપદ પ્રબળ હોવાને કારણે મૃતરૂપી દીપકથી પણ તાત્વિક બોધ થતો નથી, અને તેમાં મુક્તિ આપી કે ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવો ચિત્ર અનાભોગથી પાપની પ્રવૃત્તિ કરે છે. ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે વેદ્યસંવેદ્યપદવાળા બધા જીવો પાપથી સર્વથા નિવૃત્ત જ છે તેવો નિયમ નથી; અને તેઓ પાપપ્રવૃત્તિ કરતા હોવા છતાં તેઓને વેદ્યસંવેદ્યપદ છે, તો પહેલી ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવોને પણ વેદ્યસંવેદ્યપદ કેમ નથી ? તેથી પહેલી ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવોની પાપપ્રવૃત્તિ કરતાં વેદ્યસંવેદ્યપદવાળા જીવોની પાપપ્રવૃત્તિમાં શું ભેદ છે ? તે બતાવે છે શ્લોક :
अतोऽन्यदुत्तरास्वस्मात्पापे कर्मागसोऽपि हि । तप्तलोहपदन्यासतुल्या वृत्तिः क्वचिद्यदि ।।७०।।
