________________
૨૧૯
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૬૯ ભાવાર્થ :
પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં નરકાદિની પ્રાપ્તિરૂપ અપાયની શક્તિરૂપ અનંતાનુબંધી કષાયકૃત માલિન્ય વર્તે છે, તેથી જીવોને અતત્ત્વ પ્રત્યેનું વલણ વર્તે છે. માટે આવા જીવો તત્ત્વ જાણવા માટે યોગી પાસે આગમના અર્થો સાંભળે ત્યારે કયા ભાવોથી જીવો સંસારના અનર્થોને પામે છે તેવા દોષનું દર્શન કરે છે, તોપણ તે દોષનું દર્શન પારમાર્થિક નથી; પરંતુ પરમાર્થની આભાના વિષયવાળું છે અર્થાત્ કંઈક દોષનું દર્શન છે; પરંતુ તે દોષદર્શનમાં ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવોને એમ લાગે છે કે પોતાને શ્રુતના બળથી અપાયનું દર્શન છે. વસ્તુતઃ તે અપાયનું દર્શન પૂલથી સાચું છે, તોપણ ઘણા સૂક્ષ્મજાવો કે જે અપાયના કારણભૂત છે તેનું તેઓ દર્શન કરી શકતા નથી, અને આથી પાપોને પાપરૂપે નહિ જાણી શકવાથી જુદા જુદા પ્રકારના અનાભોગથી તેઓ પાપમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે.
આશય એ છે કે જીવવર્તી અમુક જાતની પરિણતિઓ કર્મબંધનું કારણ છે, અને તેનાથી વિરુદ્ધ પરિણતિઓ કર્મનિર્જરાનું કારણ છે એવો નિયમ છે. પહેલી ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવો યોગી પાસેથી શ્રુતજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે તો હિંસાદિ પ્રવૃત્તિઓથી થતી પાપપરિણતિને તેઓ કંઈક પાપરૂપે જાણે છે, અને તેઓને એમ લાગે છે કે પોતે હવે ધૃતરૂપી દીપકથી દુર્ગતિઓના અપાયના કારણભૂત ભાવોને જોઈ શકે છે. આમ છતાં હજી મિથ્યાત્વનો ઉદય વર્તે છે અને મિથ્યાત્વ સહવર્તી એવા અનંતાનુબંધી કષાયનો ઉદય પણ વર્તે છે. તેથી ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવોને સ્વ સ્વ માન્યતા પ્રત્યે કંઈક રાગ હોય છે, અને તે રાગને કારણે ઉપદેશકાળમાં ઉપદેશના પરમાર્થને ગ્રહણ કરે છે તેમ સ્વરુચિ અનુસાર કંઈક વિપરીત પણ યોજન કરે છે.
જેમ કોઈ આરાધક સાધુને શાસ્ત્રવચનથી બોધ થાય કે “જ્ઞાનનું ફળ વિરતિ છે, તેથી તે વિચારે કે શ્રુતના અભ્યાસથી પણ આખરે ચારિત્ર પ્રાપ્ત કરવાનું છે; તેથી તે સાધુ ચારિત્રની આચરણમાં ઉપયોગી એટલું જ્ઞાન મેળવે, અને તેનાથી તે આચરણામાં કૃતકૃત્યતા માને; અને અધિક શ્રુતઅભ્યાસ કે જે ક્ષપકશ્રેણીના ભાવોમાં જવા માટે અત્યંત ઉપકારક છે, તેના પ્રત્યે ઉપેક્ષા કરીને માત્ર બાહ્ય આચારો પ્રત્યે વલણવાળા થઈને શુદ્ધભિક્ષાચર્યાદિમાં યત્ન કરે; તે વખતે પોતાની આચાર પ્રત્યેની અત્યંત રુચિ હોવાને કારણે મૃતથી પણ તે સાધુ જાણી શકતા નથી કે “ખરેખર મોક્ષ માત્ર બાહ્ય આચારની વિશુદ્ધિથી થતો નથી, પરંતુ વિશેષ પ્રકારની નિર્લેપ પરિણતિથી પ્રગટે છે, અને તે પ્રકારની નિર્લેપ પરિણતિમાં વિશેષ પ્રકારના શ્રુતનો અભ્યાસ પ્રબળ કારણ છે, અને તેમાં બાહ્ય આચારની શુદ્ધિ તો તે શ્રતને સમ્યગુ પરિણમન પમાડવામાં અંગભૂત છે.' તેથી વિશેષ શ્રતની પ્રાપ્તિ અર્થે ભિક્ષાશુદ્ધિને ગૌણ કરીને પણ મૃતઅભ્યાસ કરવાની ભગવાનની આજ્ઞાને કહેનારાં કોઈક શાસ્ત્રવચનો તેવા સાધુને સાંભળવા મળે, તોપણ આચારો પ્રત્યે પ્રબળ રુચિ હોવાથી ‘જ્ઞાનનું ફળ વિરતિ’ એ વચન પ્રત્યે તેનું વલણ રહે છે; અને શ્રુતઅભ્યાસને પ્રધાન કરનાર ભગવાનના વચનના તાત્પર્યને જાણવામાં અનાભોગને કારણે શ્રુત પ્રત્યેનું વલણ તેમને થતું નથી. પરમાર્થના કારણીભૂત એવા શ્રુત પ્રત્યેની ઉપેક્ષાના પરિણામ પાપની પ્રવૃત્તિરૂપ છે, છતાં અનંતાનુબંધી કષાયના કારણે તેવા જીવોને પરમાર્થનો બોધ નહિ થવાથી સ્વરુચિ અનુસાર શાસ્ત્રવચનને ગ્રહણ કરવાની પાપની પ્રવૃત્તિ વર્તે છે.
