________________
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૬૭
૨૧૫ જ્ઞાનની સામગ્રી મળવા છતાં કંઈક અંશથી નિવર્તન પામે અને કંઈક અંશથી પ્રવૃત્ત હોય, પરંતુ જ્ઞાનની સામગ્રીથી એક સાથે નિવર્તન પામે છે. (૨) જ્યારે તત્ત્વના વિષયમાં વર્તતું અજ્ઞાન તેવું ઉલ્બણ છે કે બોધની સામગ્રીથી પણ અંશથી નિવર્તન પામે છે, છતાં અન્ય અંશથી પ્રવૃત્ત પણ રહે છે. આથી પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં તત્ત્વના વિષયમાં અજ્ઞાન અંશથી નિવર્તન પામ્યું, તોપણ અન્ય અંશથી અજ્ઞાન પ્રવર્તે છે. આવા અજ્ઞાનને અન્ય દર્શનકાર મૂલાજ્ઞાન=આત્માનું જે મૂળ તત્ત્વ છે તેનું અજ્ઞાન કહે છે; અને આવું મૂલાજ્ઞાન રૂની જેમ તરત ઊડી જતું નથી, પરંતુ ઘણા શ્રમથી જાય છે. તે બતાવવા માટે કહ્યું કે પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં અવેઘસંવેદ્યપદરૂપ વિપર્યાસ તેવો ઉલ્બણ છે કે એક સાથે નિવર્તન પામતો નથી, પરંતુ ક્રમસર નિવર્તન પામતો પાંચમી દૃષ્ટિમાં સંપૂર્ણ જાય છે. તેથી પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં સમ્યગ્બોધ ક્રમસર આવતો જાય છે, તોપણ તેની સામે વિપર્યાસ જીવતો જાગતો ઊભો રહે છે.
શ્લોકના પૂર્વાર્ધમાં સ્થાપન કર્યું કે પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં વિપર્યાસરૂપ અવેદ્યસંવેદ્યપદ તેવું પ્રબળ છે કે સમ્યગ્બોધ પ્રગટ થવા છતાં સંપૂર્ણ નિવર્તન પામતું નથી. ત્યાં જિજ્ઞાસા થાય કે પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં થયેલો સમ્યગ્બોધ કેવો છે ? અર્થાત્ વિપર્યાસ તો તેવો ઉલ્બણ છે જેથી જતો નથી, પરંતુ જે સમ્યગ્બોધ થયો તે કેવો છે ? તે બતાવવા માટે શ્લોકના ઉત્તરાર્ધથી કહે છે :
અવેદસંવેદ્યપદથી અન્ય એવું વેદસંવેદ્યપદ પક્ષીની છાયામાં જલચરની પ્રવૃત્તિના આકારવાળું છે, પરંતુ તાત્વિક નથી.” આશય એ છે કે જેમ પાણીના તળાવ આદિ ઉપરથી પક્ષી જતું હોય, અને તેની છાયા પાણીમાં પડતી હોય, તે વખતે પક્ષીની છાયામાં કોઈકને જલચરની બુદ્ધિ થાય છે, અને તેના કારણે તે વ્યક્તિને પાણીમાં જલચરની પ્રવૃત્તિ દેખાય છે, તેના આકારવાળું ચાર દૃષ્ટિમાં વેદ્યસંવેદ્યપદ છે. વસ્તુતઃ પાણીમાં જલચરની પ્રવૃત્તિ નથી, તોપણ કંઈક સાદૃશ્યતાને કારણે જલચરની પ્રવૃત્તિનો બોધ થાય છે. જો પક્ષી સ્થિર બેઠેલું હોય અને તેનું પ્રતિબિંબ પાણીમાં પડતું હોય તો તેના પ્રતિબિંબમાં જલચરનો બોધ થતો નથી, પરંતુ પક્ષીની છાયા ગમનરૂપે પાણીમાં પ્રતિબિંબિત હોવાથી “આ જલચરની પ્રવૃત્તિ છે તેવો ભ્રમ થાય છે; તેમ પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં કંઈક તત્ત્વનો બોધ થયો છે, તોપણ સંપૂર્ણ યથાર્થ બોધ થયો નથી; અને જેમ પક્ષીની ગમનપ્રવૃત્તિને કારણે જલચરનો ભ્રમ થાય, તેમ કંઈક અંશથી તત્ત્વ તરફના પોતાના ગમનને કારણે પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં ભ્રમ થાય છે કે “મને તત્ત્વનો બોધ છે.” તેથી અંશથી તત્ત્વના બોધમાં પૂર્ણ તત્ત્વનો બોધ થયો છે તેવું ભ્રાંત્યાત્મક અતાત્ત્વિક વેદ્યસંવેદ્યપદ પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં છે; કેમ કે પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં તમોગ્રંથિનો ભેદ થયો નથી અર્થાત્ તત્ત્વના વિષયમાં અંધકારને ફેલાવનાર એવી જે રાગદ્વેષની ગ્રંથિ છે તેનો નાશ થયો નથી. તેથી જે કંઈ તત્ત્વનું દર્શન છે તે પણ કંઈક અંશથી યથાર્થ હોવા છતાં સંપૂર્ણ યથાર્થ નથી. માટે પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં પારમાર્થિક વેદ્યસંવેદ્યપદ નથી; આમ છતાં પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં વર્તતું અતાત્ત્વિક એવું પણ વેદસંવેદ્યપદ ચરમયથાપ્રવૃત્તકરણના બળથી કંઈક તત્ત્વને બતાવનારું છે, એ પ્રમાણે યોગાચાર્યો કહે છે. III
