________________
૨૧૨
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૬૬-૬૭ તત્ત્વને જાણવામાં પ્રતિબંધક એવા અનંતાનુબંધી કષાયના ક્ષયોપશમભાવને પામે છે. તેનાથી વજ જેવા અનંતાનુબંધી કષાયને ઉત્પન્ન કરનારાં કર્મો ભેદાય છે, અને આ કર્મોનો ભેદ થવાને કારણે બોધમાં સૂક્ષ્મપણું આવે છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે અનંતાનુબંધી કષાયને ઉત્પન્ન કરે તેવા કર્મો વજ જેવાં છે, અને તે કર્મનો ભેદ જીવ પ્રયત્નથી કરે છે. એટલે શું જીવ તે કર્મનો નાશ કરે છે ? એ પ્રકારની કોઈને શંકા થાય, પરંતુ તેમ નથી. જ્યારે જીવ સમ્યક્ત્વ પામે છે ત્યારે અનંતાનુબંધી કષાય સત્તામાંથી નાશ પામતા નથી, પરંતુ ક્ષયોપશમભાવને પામે છે. તેથી પૂર્વે જેમ અનંતાનુબંધી કષાય આપાદક કર્મો ઉદયમાં આવી જીવને તેવા પ્રકારના રાગાદિ ભાવો ઉત્પન્ન કરાવીને ફરી તેવાં અનંતાનુબંધી કષાય આપાદક કર્મો બંધાવતાં હતાં, હવે તે જ અનંતાનુબંધી કષાયઆપાદક કર્મો ક્ષયોપશમભાવને પામેલ હોવાથી ઉદયમાં આવીને જીવમાં તેવો કષાયનો પરિણામ ઉત્પન્ન કરીને નવાં કેવા પ્રકારનાં કર્મો બંધાવી શકતાં નથી, પરંતુ પ્રદેશોદયથી ઉદયમાં આવીને ક્ષય પામી જાય છે. તે બતાવવા માટે અહીં કહ્યું કે ફરી તેવા કર્મના અગ્રહણથી કર્મવજનો વિભેદ છે.
વળી આ સૂક્ષ્મબોધકાળમાં સંપૂર્ણથી અનંતધર્માત્મક તત્ત્વનો સ્વીકાર થાય છે, તેથી તેનું જ્ઞાન યમાત્રની સાથે વ્યાપ્તિવાળું છે, તેથી તેનો બોધ સૂક્ષ્મ છે.
આશય એ છે કે કેવલજ્ઞાન સર્વ શેયને વ્યાપીને રહેલું છે, તેથી કેવલજ્ઞાનનો વિષય સર્વ દ્રવ્ય અને સર્વ પર્યાય છે. તેમ સમ્યગ્દર્શનકાળમાં વર્તતો બોધ પણ સર્વ દ્રવ્ય અને સર્વ પર્યાયના વિષયમાં યથાર્થ હોય છે, તેથી ‘સલ્વયં સત્ત' એ પ્રમાણે શાસ્ત્ર કહે છે. તેનો અર્થ એ છે કે સર્વ દ્રવ્ય અને સર્વ પર્યાયવિષયક યથાર્થ બોધપૂર્વકની રુચિ એ સમ્યગ્દર્શન છે. કેવલજ્ઞાનમાં સર્વ દ્રવ્ય અને સર્વ પર્યાય પ્રાતિસ્વિકરૂપે ગ્રહણ થાય છે, જ્યારે છદ્મસ્થના મતિજ્ઞાનથી સમ્યત્વકાળમાં સર્વ દ્રવ્ય અને સર્વ પર્યાય સંગ્રહાત્મક યથાર્થ ગ્રહણ થાય છે. આ કેવલજ્ઞાનની અપેક્ષાએ સંગ્રહાત્મક બોધ પણ કોઈકને શ્રુતના બળથી વિસ્તારાત્મક હોય છે, જેમ ચૌદપૂર્વીને વિસ્તારાત્મક હોય છે; તો કોઈક જીવને સંગ્રહાત્મક હોય છે, જેમ જઘન્ય શ્રતધારીને પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિનો સંગ્રહાત્મક હોય છે. આમ છતાં સમ્યત્વકાળમાં અનંત ધર્માત્મક વસ્તુનો સ્વીકાર છે, તેથી સર્વ જ્ઞેય પદાર્થોનો યથાર્થ બોધ છે. તેથી સમ્યગ્દષ્ટિનું જ્ઞાન સંપૂર્ણ શેયની સાથે વ્યાપ્તિવાળું છે, અને આથી સમ્યગ્દષ્ટિને યોગમાર્ગનો બોધ પણ હેતુ, સ્વરૂપ અને ફળના ભેદથી યથાર્થ થયેલો હોય છે. તેથી જોય એવા યોગમાર્ગનો બોધ પણ કાર્ચથી=સંપૂર્ણથી થયેલો હોય છે, પરંતુ કોઈ એક દેશમાં વિપર્યય હોતો નથી.
આવો સૂક્ષ્મબોધ દીપ્રાષ્ટિમાં કે દીપ્રાદૃષ્ટિથી નીચેની મિત્રાદિ ત્રણ દૃષ્ટિમાં હોતો નથી; કેમ કે પરમાર્થથી ચાર દૃષ્ટિઓમાં અનંતાનુબંધી કષાયના વિગમનથી થયેલ ગ્રંથિભેદની અસિદ્ધિ છે. Iછવા અવતરણિકા -
તવાદ – અવતરણિકાર્ય :તેને દીપ્રાદષ્ટિમાં અને નીચેની ત્રણ દૃષ્ટિઓમાં સૂક્ષ્મબોધ નથી, તેને, કહે છે –
