________________
૨૦૯
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-ઉપ શ્લોકાર્થ :
હેતુ આદિના ભેદથી વિદ્વાનલોકમાં વેધસંવેધપદથી જે સભ્ય તત્વનો નિર્ણય તે સૂક્ષ્મબોધ કહેવાય છે. IIઉપા ટીકા - _ 'सम्यग्'=अविपरीतेन विधिना, हेत्वादिभेदेनेति हेतुस्वरूपफलभेदेन, 'लोके' विद्वत्समवाये, 'यस्तत्त्वनिर्णय:'=परमार्थपरिच्छेदः, कुत इत्याह 'वेद्यसंवेद्यपदतः' वक्ष्यमाणलक्षणाद्वेद्यसंवेद्यपदात्, સૂક્ષ્મવોઃ સ વધ્યતે' નિપુછે ત્યર્થ જાદવ | ટીકાર્ચ -
“ચ' .... નિપુન ફર્થઃ | હેતુ આદિના ભેદથી=હેતુ, સ્વરૂપ અને ફળના ભેદથી, લોકમાં= વિદ્વાનોના સમુદાયરૂપ લોકમાં, જે સમ્યગુઅવિપરીત વિધિથી, તત્વનો નિર્ણય–પરમાર્થનો પરિચ્છેદ, તે સૂક્ષ્મબોધ=નિપુણબોધ, કહેવાય છે, એમ અવય છે. કોનાથી તત્વનો નિર્ણય થાય છે ? એથી કહે છે : વેધસંવેદ્યપદથી=વસ્થમાણ લક્ષણવાળા વેદસંવેદ્યપદથી, તત્વનો નિર્ણય થાય છે. પાા ભાવાર્થ -
જીવો માટે જે પૂર્ણ સુખમય મોક્ષરૂપ અવસ્થા છે, તે તત્ત્વ છે; અને મોક્ષરૂપ અવસ્થાની પ્રાપ્તિનો ઉપાય તે પણ તત્ત્વ છે; અને મોક્ષપ્રાપ્તિના ઉપાયરૂપ તત્ત્વનો હેતુ, સ્વરૂપ અને ફળના ભેદથી અવિપરીત રીતે જે સમ્યમ્ નિર્ણય–તે સૂક્ષ્મબોધ છે. તે આ રીતે :
સિદ્ધ અવસ્થામાં જીવો સંપૂર્ણ રાગાદિ ઉપદ્રવ વગરના છે. તે અવસ્થાને પ્રગટ કરવા માટે તેના ઉપાયભૂત જે નિર્લેપદશા તે સ્વરૂપથી તત્ત્વ છે; તે નિર્લેપદશાનું ફળ કર્મનિર્જરા તે ફળથી તત્ત્વ છે; અને તે નિર્લેપદશા પ્રગટ કરવા માટે જે ઉચિત ક્રિયાઓ છે, તે હેતુથી તત્ત્વ છે. તત્ત્વનો અર્થી, તત્ત્વની નિષ્પત્તિના હેતુભૂત એવી ઉચિત ક્રિયાઓ કઈ રીતે કરવી જોઈએ કે જેથી તે તે ક્રિયાઓથી તે તે પ્રકારની નિર્લેપદશા જીવોમાં પ્રગટ થાય, તેનો નિર્ણય કરીને તે રીતે તે ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્તિ કરે, તો તે ક્રિયાથી નિષ્પાદ્ય નિર્લેપદશા પ્રગટ થાય; અને તે નિર્લેપદશા પ્રગટ કર્યા પછી ઉપરની નિર્લેપતા પ્રગટ કરવા માટે તેને અનુરૂપ ઉચિત ક્રિયાઓમાં યત્ન કરે, તો તે ઉચિત યત્નથી અવશ્ય તેને અનુરૂપ ઉપરની નિલેપદશા પ્રગટે, અને આ નિર્લેપદશાથી અવશ્ય કર્મનિર્જરા થાય છે, જે ફળથી તત્ત્વ છે.
તેથી એ પ્રાપ્ત થયું કે યોગમાર્ગની ઉચિત ક્રિયા એ તત્ત્વની પ્રાપ્તિનો હેતુ છે, યોગમાર્ગની ઉચિત પરિણતિ એ તત્ત્વનું સ્વરૂપ છે અને યોગમાર્ગની નિર્લેપદશારૂપ ઉચિત પરિણતિથી જે નિર્જરા થાય છે તે તત્ત્વનું ફળ છે. આ રીતે હેતુ સાથે સ્વરૂપનો સંબંધ અને સ્વરૂપની સાથે ફળનો સંબંધ અવિપરીત રીતે જોડીને જે તત્ત્વનો નિર્ણય તે સૂક્ષ્મબોધ છે, અને આ પ્રકારનો જેમને બોધ થાય તે જીવો નિશ્ચયનય અને
