________________
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૫૯-૬૦
૧૯૯
‘કૃતિ’=એથી, ધર્મમાં મિત્રના લક્ષણનો યોગ છે, એ અર્થ ‘કૃતિ’ થી ઘોતિત થાય છે. વળી શરીરની સાથે અન્ય સ્વજનાદિ સર્વ નાશ પામે છે. ૫૯।।
ભાવાર્થ:
પૂર્વશ્લોકમાં કહ્યું કે દીપ્રાદષ્ટિવાળા યોગીઓ ધર્મ માટે પ્રાણોનો પણ ત્યાગ કરે છે. આ પ્રકારના ધર્મ પ્રત્યેના રાગનું કારણ શું છે ? તે પ્રસ્તુત શ્લોકમાં બતાવે છે :
ચોથી દૃષ્ટિવાળા યોગીઓને આત્માના ઉત્તમ પરિણામરૂપ ધર્મનું અત્યંત મહત્ત્વ હોય છે, અને તેથી તે વિચારે છે કે ‘ધર્મ એક જ મિત્ર છે, અન્ય કોઈ મિત્ર નથી'; કેમ કે મિત્રના લક્ષણનો યોગ ધર્મ સિવાય ક્યાંય ઘટતો નથી. તે મિત્રનું લક્ષણ ધર્મમાં શું છે ? તે બતાવવા માટે કહે છે :
‘ધર્મ મરેલાને પણ અનુસરે છે, જ્યારે શરીરની સાથે સ્વજનાદિ સર્વ નાશ પામે છે.' જે સદા પોતાને અનુસરે તે મિત્ર કહેવાય. તેથી પરલોકમાં સાથે આવે છે માટે ધર્મ એક જ મિત્ર છે, અને શરીરાદિ સાથે સ્વજનાદિ નાશ પામે છે, માટે મિત્ર નથી. અહીં ધર્મ શબ્દથી શુભ ક્રિયાઓના સેવનથી આત્મામાં પ્રગટ થયેલા ઉત્તમ અધ્યવસાયોનું અને તેનાથી બંધાયેલા પુણ્યનું ગ્રહણ કરવાનું છે. આ ઉત્તમ અધ્યવસાયરૂપ ધર્મ આ ભવમાં તો સંસ્કારરૂપે કે ઉપયોગરૂપે વિદ્યમાન રહે છે, પરંતુ મર્યા પછી પરલોકમાં પુણ્યરૂપે અને સંસ્કારરૂપે સાથે આવે છે; અને મિત્રની જેમ તે પુણ્ય ઉત્તમ ભવની પ્રાપ્તિ કરાવે છે, ઉત્તમ સામગ્રી આપે છે અને પૂર્વભવમાં ધર્મના સેવનથી પડેલા ઉત્તમ સંસ્કારોને પુણ્યરૂપે આવેલો ધર્મ જાગૃત કરે છે, અને મિત્રની જેમ તેના હિતની પરંપરાનું સર્જન કરે છે. જ્યારે ધન, કુટુંબ આદિ કોઈ વસ્તુ મૃત્યુ પછી સાથે આવતી નથી, તેથી જીવના મિત્ર જેવી નથી. આથી ચોથી દૃષ્ટિવાળા યોગીઓને પ્રાણથી પણ ધર્મ પ્રત્યે અધિક રાગ હોય છે અને સર્વ યત્નથી ધર્મના રક્ષણ માટે ઉદ્યમ કરે છે. IIપા
શ્લોક ઃ
इत्थं सदाशयोपेतस्तत्त्वश्रवणतत्परः ।
પ્રાપ્તેભ્યઃ પરમં ધર્મ, વલાદેવ પ્રપદ્યતે ।।૬।।
અન્વયાર્થ :
i=આ રીતે=શ્લોક-૫૯માં બતાવ્યું એ રીતે, સવાશયોપેતસ્તત્ત્વશ્રવળતત્વર:=સદાશયથી યુક્ત, તત્ત્વશ્રવણમાં તત્પર એવા ચોથી દૃષ્ટિવાળા યોગી પ્રત્યેક્ષ્યઃ=પ્રાણથી પરમ ધર્મ=શ્રેષ્ઠ એવા ધર્મને વતાવેવ=બલથી જ=અત્યંત પ્રપદ્યતે=સ્વીકારે છે. II૬૦।।
શ્લોકાર્થ :
શ્લોક-૫માં બતાવ્યું એ રીતે સદાશયથી યુક્ત, તત્ત્વશ્રવણમાં તત્પર એવા ચોથી દૃષ્ટિવાળા યોગી, પ્રાણથી શ્રેષ્ઠ એવા ધર્મને અત્યંત સ્વીકારે છે. 1190||
