________________
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૫૭-૫૮
૧૯૫
વળી, ચોથી દૃષ્ટિમાં તત્ત્વશ્રવણ નામનો ગુણ પ્રગટે છે જે શુશ્રુષાગુણના ફળસ્વરૂપ છે. આશય એ છે કે ત્રીજી દૃષ્ટિવાળા જીવોને શુશ્રુષાગુણથી તત્ત્વ સાંભળવાનો તીવ્ર અભિલાષ હોય છે, આમ છતાં શ્રવણની ક્રિયા ન પણ થાય, અને સામગ્રી મળે તો શ્રવણની ક્રિયા કરે, તોપણ ત્રીજી દૃષ્ટિમાં શ્રવણગુણ પ્રગટેલો નહિ હોવાથી ચોથી દૃષ્ટિવાળાને શ્રવણગુણથી જે રીતે સમ્યગ્બોધ થાય છે, તેવો સમ્યગ્ બોધ શુશ્રુષાગુણવાળા જીવને શ્રવણસામગ્રીથી પણ થઈ શકતો નથી. વળી કોઈક ત્રીજી દૃષ્ટિમાં રહેલા શુશ્રૂષાગુણવાળા યોગીને શ્રવણસામગ્રી મળે તો તેનાથી શ્રવણગુણ પ્રગટે અને ચોથી દૃષ્ટિની પ્રાપ્તિ પણ થાય, અને ચોથી દૃષ્ટિવાળાને તો શુશ્રુષાગુણના ફળરૂપે શ્રવણગુણ પ્રગટેલો છે, તેથી શક્તિના પ્રકર્ષથી શ્રવણની સામગ્રી મેળવવા પ્રયત્ન કરે, અને કદાચ તેવા ઉપદેશક ન મળે તોપણ યોગગ્રંથાદિનું અધ્યયન કરીને પણ શ્રવણગુણના બળથી યોગમાર્ગના બોધમાં યત્ન કરે, તો ચોથી દૃષ્ટિમાં પ્રગટ થયેલો શ્રવણગુણ શીઘ્ર બોધનું કારણ બને છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે શ્લોક-૫૪માં બતાવ્યું કે શુશ્રૂષાગુણવાળાને શ્રવણક્રિયાનો અભાવ હોય તોપણ શુશ્રૂષાગુણથી કર્મક્ષયરૂપ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે, તેમ ચોથી દૃષ્ટિમાં એમ ન કહ્યું કે શ્રવણગુણવાળા એવા યોગીને શ્રવણસામગ્રીનો અભાવ હોય તોપણ શ્રવણગુણને કારણે નિર્જરારૂપ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી ફલિત થાય છે કે શુશ્રૂષાગુણવાળાને શ્રવણની ક્રિયા હોય પણ અને ન પણ હોય; જ્યારે શ્રવણગુણવાળાને અવશ્ય શ્રવણક્રિયા હોય છે. આથી અર્થથી એ જણાય છે કે બાહ્ય ઉપદેશક ન મળે તોપણ શાસ્ત્રના બળથી ચોથી દૃષ્ટિવાળા યોગીઓ યોગમાર્ગને જાણવા માટે અવશ્ય યત્ન કરે છે, જે શ્રવણગુણનું કૃત્ય છે.
વળી, અંધકારમાં દીવાથી દેખાય તેવો ઘણો યોગમાર્ગનો બોધ આ ચોથી દૃષ્ટિમાં છે, તોપણ સૂક્ષ્મબોધથી રહિત છે; કેમ કે મિથ્યાત્વ અવસ્થામાં સૂક્ષ્મબોધ આવી શકતો નથી, અને ચોથી દૃષ્ટિ સુધી કંઈક મિથ્યાત્વના અંશો છે.
આનાથી અર્થથી એ પ્રાપ્ત થયું કે પ્રથમની ત્રણ દૃષ્ટિ પણ આ દૃષ્ટિની જેમ સૂક્ષ્મ‚ધરહિત છે. અહીં દીવા જેવો બોધ હોવા છતાં સૂક્ષ્મબોધ નથી તેમ બતાવવા માટે સૂક્ષ્મબોધરહિત કહેલ છે. જેમ ગાઢ અંધકારમાં દીવાથી ઘણા પદાર્થો દેખાય છે, તોપણ સૂક્ષ્મ પદાર્થો તો દીવામાં દેખાતા નથી, પરંતુ અંધકાર જાય અને દિવસ પ્રગટે ત્યારે દેખાય છે. તેમ આ ચોથી દૃષ્ટિમાં સૂક્ષ્મ તત્ત્વને જોઈ શકે તેવો બોધ નથી, જે સ્વયં ગ્રંથકાર આગળ બતાવશે. II૫૭ના
અવતરણિકા :
भावरेचकादिगुणमाह
અવતરણિકાર્ય :
ભાવરેચકાદિના ગુણને=ફળને, કહે છે
