________________
૧૯૪
યોગદષ્ટિસમુચ્ચયગાથા-પ૭ ટીકાર્ય :
પ્રાWITયાવતી' .... નિપુણવોહિતે | યોગનાં આઠ અંગોમાંથી ચોથા અંગના સદ્દભાવને કારણે ભાવરેચકાદિભાવ હોવાથી પ્રાણાયામવાળી દીપ્રા=ચોથી દષ્ટિ, છે; મનઅત્યંત, યોગઉત્થાનવાળી નથી; કેમ કે તેવા પ્રકારની પ્રશાંતવાહિતાનો લાભ છેઃઉત્થાનદોષનું નિવારણ કરે તેવા પ્રકારની પ્રશાંતવાહિતાનો લાભ છે. વળી આ દષ્ટિ શુશ્રષાગુણના ફળનો સદ્ભાવ હોવાને કારણે તત્વશ્રવણગુણથી સંયુક્ત છે. વળી આ દષ્ટિ સૂક્ષ્મબોધરહિત છેઃનિપુણબોધથી રહિત છે. પછા ભાવાર્થ
શ્લોક-૧૬માં યોગનાં આઠ અંગો પાતંજલઋષિના વચન પ્રમાણે બતાવ્યાં, તે પ્રમાણે ચોથી દૃષ્ટિમાં યોગના ચોથા અંગનો સદ્ભાવ હોય છે. આ ચોથું અંગ પ્રાણાયામરૂપ છે અને પ્રાણાયામના ત્રણ અવયવો છે : રેચક, પૂરક અને કુંભક.
હઠયોગના પ્રાણાયામમાં રેચક, પૂરક અને કુંભક વાયુને આશ્રયીને છે, જ્યારે યોગમાર્ગમાં પ્રાણાયામ શુભભાવો અને અશુભભાવોને આશ્રયીને છે. ચોથી દૃષ્ટિવાળા જીવો પોતાના બોધના બળથી અશુભભાવોનું રેચન કરે છે, શુભભાવોનું પૂરણ કરે છે, અને પૂરણ થયેલા શુભભાવોનું કુંભન કરે છે અર્થાત્ સ્થિરીકરણ કરે છે. તેથી ભાવપ્રાણાયામવાળી દીપ્રાદષ્ટિ છે, અને ભાવરેચકાદિનાં કાર્યો ગ્રંથકાર સ્વયં આગળ બતાવવાના છે.
અંધકારમાં કાષ્ઠના અગ્નિકણથી બોધ થાય તેવો બોધ બલાદૃષ્ટિનો છે, અને ગાઢ અંધકારમાં દીવાથી જેવો બોધ થાય તેવો બોધ ચોથી દૃષ્ટિમાં છે. માટે ત્રીજી દષ્ટિ કરતાં ચોથી દૃષ્ટિનો બોધ ઘણો અધિક છે, અને તેના કારણે ભાવપ્રાણાયામમાં તે યોગી યત્ન કરે છે.
વળી ચોથી દષ્ટિવાળા યોગીઓ જે ધર્મઅનુષ્ઠાન કરે છે, તેમાં અત્યંત યોગનું ઉત્થાન નથી અર્થાત્ ચિત્તમાં ઉત્થાનદોષ નથી; કેમ કે તેવા પ્રકારની પ્રશાંતવાહિતાની પ્રાપ્તિ થયેલી છે. આશય એ છે કે યોગમાર્ગના વિષયમાં ઘણો સ્પષ્ટ બોધ હોવાને કારણે આ યોગીઓનું ચિત્ત બાહ્ય પદાર્થોમાં આકર્ષણ વગરનું થયેલું છે. તેથી તેમના ચિત્તમાં શાંતરસનો પ્રવાહ વર્તે છે, તેના કારણે તે યોગી જે કોઈ ધર્મઅનુષ્ઠાન કરે છે, તેના દ્વારા વિશેષ વિશેષ પ્રકારના યોગની નિષ્પત્તિ કરી શકે છે. જ્યારે ત્રીજી દૃષ્ટિવાળા યોગી ક્ષેપદોષ વગર પ્રવૃત્તિ કરતા હોવા છતાં ચિત્તમાં તેવા પ્રકારનો કષાયોનો ઉપશમ નહિ હોવાથી યોગની પ્રવૃત્તિમાં ઉત્થાનદોષ સંભવે છે. તેથી જે અનુષ્ઠાનના સેવનથી ત્રીજી દૃષ્ટિવાળા યોગી યોગમાર્ગને ઉલ્લસિત કરી શકે છે, તેના કરતાં ચોથી દૃષ્ટિવાળા યોગીઓ ઉત્થાનદોષનો સંભવ નહિ હોવાને કારણે વિશેષ પ્રકારના યોગમાર્ગને ઉલ્લસિત કરી શકે છે.
અહીં અત્યંત યોગઉત્થાન નથી, એમ કહીને એ બતાવવું છે કે યોગમાર્ગની પ્રવૃત્તિમાં વિઘ્ન કરે તેવો લેશ પણ ઉત્થાનદોષ તેમને નથી.
