________________
ધર્માધર્મમીમાંસા
[ ૩૧ ]
તેવી જ રીતે જીવન, સુખ, આનંદ તથા જ્ઞાનાદિ આત્માની શક્તિને રોકનાર જડ વસ્તુઓ આડી આવવાથી આત્માને પુસ્તક, પ્રભુપ્રતિમા, પ્રભુઉપદેશ તથા વિકાસી પુરુષ વિગેરે જડ તથા ચેતન નિમિત્તાની જરૂર પડે છે. આવા નિમિત્તોથી આત્માની શક્તિને રોકનાર જડ નષ્ટ થવાથી આત્મશક્તિ પ્રગટ થાય છે, શક્તિનો વિકાસ થાય છે તેને ધર્મ કહેવામાં આવે છે. નિમિત્ત કાંઈ આત્માને નવી શકિત આપતા નથી પણ તેનું કામ તે આત્મશક્તિબાધક જડને નષ્ટ કરવાનું હોય છે; બાકી શકિત તે આત્મામાં સ્વરૂપસંબંધથી હતી તે પ્રગટ થાય છે.
ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવવાળી વસ્તુઓને સંગ થવાથી એક બીજીના સ્વભાવને નાશ નથી કરી શકતી પણ વિકાર (વિભાવ) ઉત્પન્ન કરી શકે છે. આવો વિભાવ બંને વસ્તુઓમાં થાય છે પણ એકમાં થાય અને બીજીમાં ન થાય એ નિયમ નથી; કારણ કે સંગ સંગી ઉભય વસ્તુમાં રહેલું છે. સાકર અને કરિયાતું બે ભેગાં ભળે તે સાકરમાં વિકાર થાય છે તેમ કરિયાતામાં પણ થાય છે, કારણ કે જેમ સાકરને સંગ કરિયાતા સાથે હોય છે તેમ કરિયાતાને સંગ સાકર સાથે હોય છે. એટલે સાકરમાં મીઠાશ તથા કડવાશથી જુદે ત્રીજો સ્વાદ આવે છે, તેવી જ રીતે કરિયાતું પણ કડવું તથા મીઠું લાગતું નથી–ભિન્ન સ્વાદવાળું લાગે છે. આને વિકાર કહેવામાં આવે છે. વર્ણ, ગંધ અને રસ બદલાવાથી આપણે કહીએ છીએ કે આ વસ્તુ બગડી ગઈ છે, તે વસ્તુના સ્વભાવસ્વરૂ૫ વર્ણ, ગંધ અને રસમાં ઈતર વસ્તુને સંગ થવાથી પરિવર્તન થાય છે ત્યારે તેને બગડેલી કહેવામાં આવે છે. બગાડ,
