________________
ને જીવમીમાંસા
[ ૧૮૩ } ધર્મ–અધર્મ સરખાં છે, માત્ર આકાશ સમુચ્ચયપણે અનંતપ્રદેશ છે. જો કે ધમસ્તિકાયને સ્પર્શીને રહેલા આકાશપ્રદેશો સરખા છે પણ તે સિવાયના આકાશપ્રદેશો અનંતા છે. અર્થાત ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યને અડીને રહેલું આકાશ તે કાકાશ અને કેવળ આકાશ તે અલકાકાશ કે એમાં બીજા કોઈ પણ દ્રવ્યોને સંસર્ગ નથી તે અનંતપ્રદેશ છે. બાકી અખંડિતપણામાં તે ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને જીવ ચારે દ્રવ્ય સરખાં છે. આ ચારે દ્રવ્ય અખંડ હેવાથી તેમના અસંખ્યયપ્રદેશી સ્કંધમાં કયારેય ન્યૂનાધિકા થતી નથી. પુદ્ગલ પરમાણુ દ્રવ્ય પણ અખંડ છે છતાં પુદ્ગલાસ્તિકાયને અખંડ માન્ય નથી, કારણ કે સંખ્યાતા, અસંખ્યાતા તથા અનંતા પરમાણુ દ્રવ્યના સંગસ્વરૂપ હેવાથી ખંડિત દ્રવ્ય સ્કંધ એકત્રિત થઈને રહેલા પ્રદેશોના સમૂહને અસ્તિકાય કહેવામાં આવે છે અને સ્કંધ પણ તે જ કહેવાય છે. એક પ્રદેશ સ્વરૂપ હોવા છતાં પણ પરમાણુને પુદ્ગલાસ્તિકાય કહેવામાં આવે છે તે ભાવપ્રદેશને આશ્રયીને છે, બાકી દ્રવ્ય પ્રદેશની દૃષ્ટિથી તે તે કંધ ન હોવાથી અસ્તિકાય કહેવાય નહિં પણ પ્રદેશમવરૂપ પુદ્ગલ દ્રવ્ય કહેવાય. પુદ્ગલાસ્તિકાયના પ્રદેશ છૂટા પડતા હેવાથી અને છૂટા પડેલા સંગસંબંધથી જોડાવાથી તે ખંડિત દ્રવ્ય કહી શકાય. જે સ્કંધના પ્રદેશમાં ન્યૂનાધિકતા થઈ શકતી નથી એવા અજીવ દ્રવ્ય અરૂપી અને અખંડિત હેય છે અને તે ધર્મ, અધર્મ તથા આકાશના નામથી ઓળખાય છે.
આ પ્રમાણે શાસ્ત્ર અને યુક્તિસિદ્ધ બે રાશી હોવા છતાં પણ જીવ, અજીવ તથા નોછવ એમ ત્રણ રાશીના
