________________
[૧૪]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ - ઘણય માણસોને આત્માના અસ્તિત્વની આશંકા રહે છે. આત્મા હશે કે નહિં? અથવા તે સર્વથા શ્રદ્ધા હોતી નથી તેથી કહી દે છે કે આત્મા જેવી કઈ વસ્તુ જ નથી. તેમની બુદ્ધિ આત્માને નિષેધ એટલા માટે કરે છે કે કેઈપણ ઈદ્રિયથી આત્માનું ગ્રહણ થઈ શકતું નથી. ખાસ કરીને તે આખેથી જે વસ્તુ ન જણાય તે વસ્તુ હતી નથી એવી તેમની માન્યતા હોય છે. આ બધી બાબતે તેમની બુદ્ધિની નબળાઈ સૂચવે છે. જે વસ્તુ ચક્ષુગ્રાહ્ય ન થાય તે વસ્તુ જ હતી નથી એવું તેમનું માનવું ભૂલભરેલું છે. આંખથી દેખાતી કેટલીક વસ્તુઓ દૂર હોવાથી જોઈ શકાતી નથી તેમજ અત્યંત સૂક્ષ્મ ચક્ષુગ્રાહ્ય વસ્તુ પાસે હોવા છતાં પણ કેટલીક સાધનો દ્વારા જોઈ શકાય છે અને કેટલીક સાધનથી પણ ચક્ષુગ્રાહ્ય થઈ શકતી નથી તેથી એમ ન કહી શકાય કે આંખેથી જે દેખાય નહિં તે વસ્તુ છે જ નહિં.
વસ્તુઓ બે પ્રકારની હોય છે. એક રૂપી અને બીજી અરૂપી. વર્ણ, ગંધ, રસ તથા સ્પર્શ જેમાં હોય તે રૂપી અને જેમાં વર્ણાદિ ન હોય તે અરૂપી કહેવાય છે. આવી વ્યાખ્યા તે રૂપી તથા અરૂપીની થઈ શકે છે પણ જેમાં માત્ર વર્ણ હોય અને આંખેથી દેખાય તે રૂપી અને જેમાં વર્ણ ન હોવાથી આંખેથી ન દેખાય તે અરૂપી એવી વ્યાખ્યા રૂપી તથા અરૂપીની થઈ શકતી નથી, કારણ કે રૂપથી માત્ર વર્ણ લેવાતું નથી પણ વર્ણની સાથે ગંધાદિ પણ લેવાય છે. જ્યાં વર્ણ હોય છે ત્યાં ગંધ, રસ તથા સ્પર્શ પણ હોય જ છે અને આકાર પણ છે. પાંચે ઇદ્રિના વિષયે ભિન્ન-ભિન્ન હોવાથી પ્રત્યેક ઇન્દ્રિય પતિ
