________________
[ ૨૩ર ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ અને તેથી ઉત્પત્તિ વિનાશના કેઈપણ ક્ષણમાં વસ્તુ (દ્રવ્ય) માનવી જ પડે છે. તાત્પર્ય કે-દ્રવ્ય સિવાય નિર્મૂળ ઉત્પત્તિ, વિનાશ હોઈ શકે જ નહિ. જે ક્ષણે ઉત્પત્તિ અથવા તે વિનાશ થાય છે તે ક્ષણે કોની ઉત્પત્તિ તથા વિનાશ થયે? એમ પૂછવામાં આવે તે કહેવું પડશે કે અમુક વસ્તુ (દ્રવ્ય)ને અને એટલા માટે જ અવસ્થા--પર્યાય બદલાય છે, પણ અવસ્થાવાળું દ્રવ્ય તે કાયમ રહે છે. જે પર્યાય બદલાય છે તે કઈ ને કઈ વસ્તુ(દ્રવ્ય)ના નામથી ઓળખાય છે. તેથી દ્રવ્ય મૂળ-પ્રકૃતિ છે અને પર્યાય વિકૃતિ છે અને તેથી જ વિકૃતિ સ્વરૂપ પર્યાયનું મૂળ પ્રકૃતિ સ્વરૂપ દ્રવ્ય છે, એટલે જ પર્યાયથી ભિન્ન દ્રવ્ય નથી અને દ્રવ્યથી ભિન્ન પર્યાય નથી. દ્રવ્યને છોડીને સર્વથા ભિન્ન પર્યાય રહી શક્તા જ નથી. જ્યાં પર્યાય રહે છે તેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. કોઈ પણ અવસ્થાસ્વરૂપ પર્યાય કઈ ને કઈ દ્રવ્યના નામથી જ ઓળખાશે પણ અમુક અમુક અવસ્થા--પર્યાય દ્રવ્ય (વસ્તુ) નથી એમ નહિં કહેવાય પણ અમુક વસ્તુની આ અવસ્થા છે એમ કહેવાય છે તેમજ અમુક વસ્તુ (દ્રવ્ય) અવસ્થા--પર્યાય નથી એમ પણ નહિં કહેવાય; કારણ કે કઈ પણ ક્ષણે કઈ પણ વસ્તુ જોઈશું તે તે કોઈ પણ અવસ્થા(પર્યાય)રૂપે જ જણાશે કે જેને આપણે કાર્યને અનુસરીને કેઈપણ વસ્તુ(દ્રવ્ય)ના નામથી ઓળખીશું, માટે જ જે દ્રવ્ય છે તે પર્યાય છે અને જે પર્યાય છે તે દ્રવ્ય છે પણ બંને સર્વથા ભિન્ન નથી, માત્ર કાર્યકારણ ભાવની અપેક્ષાથી ભિન્ન છે, દ્રવ્ય કારણ છે અને યય કાર્ય છે, બાકી તે દ્રવ્ય તથા પર્યાયનું એક જ અધિ
