________________
અક્ષરઅનક્ષર મીમાંસા
[ ૨૩૭] થયેલા પુદ્ગલ દ્રવ્યના સગી પરિણામથી અનેક ધર્મો આશ્રિત ધર્મોવાળી દુનિયા દષ્ટિગોચર થઈ રહી છે. દ્રવ્યમાં સ્વતઃ તથા પરતઃ પરિણમન થાય છે, અરૂપી દ્રમાં પરતઃ અને રૂપી દ્રવ્યમાં સ્વતઃ પરિણમન હોય છે. સ્વતંત્રપણે શુદ્ધ જીવદ્રવ્ય અરૂપી અને અછવદ્રવ્ય રૂપી તથા અરૂપી પણ છે. પુદ્ગલ સંગી જીવ તથા પુગલ રૂપી અજીવ દ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિમાં ધર્મ, અધમ તથા આકાશ આ ત્રણ અજીવ દ્રવ્ય સહાયક તરીકે છે, અને તેથી પાંચ મૂળ દ્રવ્યું છે કે જેને લઈને પંચાસ્તિકાયમય લેક કહેવાય છે. ધર્માસ્તિકાયાદિ ત્રણ અરૂપી અજીવ દ્રવ્યમાં પરિણમન જીવ તથા પુદ્ગલના સંગથી થતું હોવાથી તે પરતઃ પરિણમન કહેવાય છે. અને પુગલ દ્રવ્યમાં અન્ય વિજાતીય દ્રવ્યના સગા વગર પણ પરિણમન થાય છે માટે તે સ્વતઃ પરિણમન કહેવાય છે. અરૂપી જીવ દ્રવ્યમાં અન્ય રૂપી તથા અરૂપી દ્રવ્યના સંગથી પરિણમન થાય છે તેથી તે પણ પરતઃ પરિણમન છે. અવસ્થા માત્ર પરિણામ છે અને તે પર્યાયના નામથી ઓળખાય છે. પરિણામ જેના થાય છે તે પરિણમી કહેવાય છે કે જેને દ્રવ્ય પણ કહેવામાં આવે છે. અર્થાત્ પરિણામી તે દ્રવ્ય અને પરિણામ તે પર્યાય. આ બંને પરિણમી તથા પરિણામ ભિન્ન પણ છે અને અભિન્ન પણ છે. પરંતુ સર્વથા ભિન્ન નથી. જેમકે-દૂધનું પરિણામ દહીં, દહીંનું પરિણામ માખણ અને માખણનું પરિણામ ઘી. આ પ્રમાણે પરિણામની અપેક્ષાથી પરિણામી ભિન્ન છે, પણ પરિણમી દૂધની અપેક્ષાથી અભિન્ન છે. પરિણામ પરિણામ સ્વરૂપ છે અને એટલા માટે
