Tattvik Lekh Sangraha

Author(s): Vijaykastursuri
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabhba
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023331/1

Page #1

તાત્વિક લેખસંગ્રહ
[ ૨૫ લેખોનો સંગ્રહ ]
==; લેખ ક =
આચાર્યશ્રી વિજય કસ્તૂરસૂરિજી મહારાજ
-: પ્રકૃlહ્ય :
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
ભાવનગ૨.

Page #2

ni |
IIIIIti
તાત્વિક લેખસંગ્રહ
[ પચીશ લેખોનો સંગ્રહ ]
લેખક :
આચાર્ય શ્રી વિજયકરતૂરસૂરિજી મહારાજ
પ્રકાશક :
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
ભાવનગર
IIIlllllliાપા
વીર સં. ૨૪૭૬ ]
[ વિ. સં. ૨૦૦૬
મૂલ્ય રૂા. બે FilmIilI/AnwIIIIII IIIIIIકાIIII

Page #3

પ્રથમવૃતિઓ
પ્રત ૧૦૦૦
મુદ્રક – શ્રી મહેદય પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ,
ભાવનગર. . |

Page #4

S
૩૦
૪૧
વિષયાનુક્રમ નંબર વિષય ૧ દેહાધ્યાસીને .. . ૨ બેધસુધા
સર્વોત્તમ અતિથિ જ સેવાધર્મ . .. ૫ ધનની મહત્તવતા શા માટે ? ૬ ત્યાગથી સુખ... ૭ ધર્માધર્મમીમાંસા , ૮ પ્રભુ પ્રત્યક્ષ છે ૯ ભોગમીમાંસા ' . ૧૦ પ્રભુદર્શન • • ૧૧ આત્મા દેહવ્યાપી શામાટે ? ૧૨ સત્કાર્યવાદ ૧૩ નિશ્ચય અને વ્યવહાર ૧૪ વિશ્વવ્યાપક પદાર્થો ૧૫ સંબધંમીમાંસા ૧૬ તાત્વિક વિચારણા .. ૧૭ પર્યુષણ ... ૧૮ પ્રાધ્યાપ્રાયમીમાંસા .. ૧૯ શ્રી મહાવીર પ્રભુને સત્યાગ્રહ ૨૦ નેછવમીમાંસા ૨૧ આત્માની ઓળખાણ .. ૨૨ શ્રી મહાવીર પ્રભુની અહિંસા ૨૩ સ્યાદ્વાદ-રહસ્ય ... ૨૪ કર્મ-પ્રકૃતિ • • ૨૫ અક્ષરઅનક્ષરમીમાંસા .
૮૧
૧૨૨
૧૩૪ ૧૫૦
૧૫
- ૧૭૫
- ૧૮૧
૨૦૩ ૨૧૧ ૨૧૮
૨૨૮

Page #5

નિ વેદન.
• रागाद्वा द्वेषाद्वा मोहाद्वा वाक्यमुच्यते ह्यनृतम् । यस्य तु नैते दोषास्तस्यानृतकारणं किं स्यात् ॥ १॥
સંસારમાં જ રાગથી, દ્વેષથી અને મોહ-અજ્ઞાનથી અસહ્ય બોલે છે. અર્થાત્ જૂઠું બોલવાના રાગાદિ ત્રણ કારણે છે. જેમનામાં આ ત્રણે કારણે નથી તેમને અસત્ય બલવાનું બીજું કાંઈ પણ કારણ હતું નથી. રાગ, દ્વેષ તથા મેહ એ ત્રણે દે છે અને તે આત્મામાં વિકૃતભાવ-વિભાવના ઉત્પાદક છે. જ્યાં સુધી આમાની વિભાવ દશા હોય છે ત્યાં સુધી આત્માનું જાણવું– જણાવવું, સમજવું–સમજાવવું તાવિક હેતું નથી, તેથી તેમાં સત્યાંશ હોતા નથી.(આત્મા સત્ય છે અને જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર તેને સ્વભાવ છે, અર્થાત્ જ્ઞાનાદિસ્વરૂપ આત્મા છે તે સ્વસ્વરૂપથી ભ્રષ્ટ થતો નથી; કારણ કે જ્ઞાનાદિસ્વરૂપને નાશ થાય તે આત્માને પણ નાશ થવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય માટે વિભાવ એટલે સ્વરૂપનાશ નહિ. પણ રાગાદિ દોષના આવરણથી વિરૂપ આભાસ થે અતાત્વિક જાણવું–જણાવવું, જેમકે-કરિયાતું અથવા મીઠું ભળેલી સાકર પિતાના મિઠાશ સ્વભાવને છોડતી નથી પણ કડવાશ અથવા તે ખારાશરૂપ દેષના સંસર્ગને લઈને મીઠી લાગતી નથી, પણ ભિન્ન સ્વાદવાળી લાગે છે. સર્વથા મીઠીયે નહિ તેમ સર્વથા કડવી કે ખારી

Page #6

P
પૂજ્યપાદ પાખ કેશરી
આ ચા . મ હા રા જ શ્રી ભસૂરી શ્વરજી મહારાજ
વિ જ ય વ લ્લ
36

Page #7


Page #8

[4]
પણ નહિ, પણ વિચિત્ર સ્વાદવાળી જણાય છે, અને તેથી સાકરમાં મિઠાશ હાવા છતાં પણ તે મિષ્ટાન્ન ખનાવી શકતી નથી; તેવી જ રીતે રાગાદિ દોષમિશ્રિત આત્મામાં સમ્યગ્જ્ઞાનાદિ હાવા છતાં પણ તે તાત્ત્વિક જાણવા-જણાવવા આદિનુ કાર્ય કરી શકતા નથી, પણુ જ્યારે રાગાદિ દ્વેષ! દૂર થવાથી શુદ્ધ થાય છે ત્યારે તે સમ્યગજ્ઞાનાદિ કાર્યના સાધક અને છે.
રાગ, દ્વેષ, મેહરૂપ દાષાના ક્ષય એટલે કે શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપના આવારક ચાર ઘાતી કર્માંના ક્ષય થવાથી આત્મા વીતરાગ અને છે. અને તેથી તેનુ શુદ્ધાત્મસ્વરૂપ કેવળજ્ઞાન પ્રગટે છે, પછી તે સર્વજ્ઞ કહેવાય છે. આવા સ`ગ દેવ શ્રી મહાવીર પ્રભુએ ચરાચર જગતનું તાત્ત્વિક સ્વરૂપ જાણવાને અને તે સાચી રીતે જાણીને સમ્યગજ્ઞાનદ્વારા આત્મશુદ્ધિ કરીને વૈગલિક પ્રપ’ચેાથી મુક્તિ મેળવવાને માટે દ્રવ્ય, ચરણકરણ, ગણિત અને ધર્મકથા એમ ચાર અનુયાગાની અથી પ્રરૂપણા કરી, જેને ગણુધર લબ્ધિસપન્ન ગૌતમ આદિ મહાપુરુષાએ ભવ્ય જીવેાની તત્ત્વજિજ્ઞાસાની સરળતા માટે સૂત્રસકલના કરી, જંતા અવલંબનથી અનેક ભવ્ય જીવેા તાત્ત્વિક જ્ઞાન મેળવીને આત્મવિકાસી અન્યા છે, મને છે અને મનશે.
દ્રવ્ય, ચરણકરણ, ગણિત તથા ધર્મ કથારૂપ ચાર અનુયાગમાંથી દ્રવ્યાનુયાગને પ્રધાનતા આપવામાં આવી છે. સર્વથા દ્રવ્યાનુયાગશૂન્ય ચરણકરણાદિ ત્રણ અનુયાગ પ્રાય: આત્માની શુદ્ધિના સાધક બની શકતા નથી; કારણ કે જીવ દ્રવ્ય તથા અજીવ દ્રવ્યની સાચી એળખાણુ સિવાય વીતરાગના ચારિત્રની એળખાણ થઇ શકતી નથી, અને ચારિત્રને સાચી રીતે ઓળખ્યા સિવાય તા વીતરાગની આજ્ઞા પ્રમાણે ચારિત્રની આરાધના થઇ શકે નહીં, અને તેથી આત્મપ્રદેશમાંથી કરજ કાઢીને આત્માને સ્વચ્છ મનાવી શકાય નહિ. શ્રી શય્યંભસૂરિ પણ કહે છે કે—

Page #9

[ 6 ]. जो जीवे वि न याणेइ, अजीवे वि न याणेइ । जीवाजीवे अयाणतो, कह सो नाहीइ संजमं ॥ १ ॥ जो जीवे वि वियाणेइ, अजीवे वि वियाणइ। जीवाजीवे वियाणतो, सो हु नाहीइ संजमं ॥ २ ॥
વીતરાગને દ્રવ્યાનુયેગનો સિદ્ધાંત સમ્યજ્ઞાનને હેતુ હોવાથી સમ્યગદર્શનની પ્રાપ્તિ તથા શુદ્ધિને અદ્વિતીય સાધક છે, કે જે એક આત્મસ્વરૂપ હાઈને તાત્વિક દર્શન છે, તેથી તે વીતરાગપણને સૂચક છે. વીતરાગના દ્રવ્યાનુયેગના સિદ્ધાંત સિવાય અન્ય કેઈપણ સિદ્ધાંત મધ્યસ્થતા જાળવવાને સફળતા મેળવી શક્યા નથી. તેમજ વિષમ ભાવોની દુર્ભેદ્ય વિષમ ગ્રન્થિ- . ભેદ પણ વીતરાગને સિદ્ધાંત જ કરી શકે છે. વિષમ દષ્ટિરૂપ ભાવોગ મટાડીને સમદષ્ટિરૂપ ભાવ આરોગ્યતા દ્રવ્યાનુયેગના ઔષધ સિવાય પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી. આ સર્વે કારણેને લઈને જ વીતરાગકથિત દ્રવ્યાદિ ચારે અનુગોમાં બીજા ત્રણ અનુરોગોને ગૌણ રાખીને દ્રવ્યાનુયોગને પ્રધાન માનવામાં આવ્યા છે. | સર્વોના સંકેતો સમજવા સહેલા નથી. જ્ઞાનાવરણીયના ક્ષપશમથી ઘણું સારું જણાય ખરું, પણ સાથે સાથે દર્શન મોહના ક્ષપશમ સિવાય સાચું સમજાય નહિ. સાચું સમજ્યા સિવાય ઘણું સારું જાણવા માત્રથી શાશ્વત શાંતિ, આનંદ, સમભાવ અને સુખવાળા આત્મસ્વરૂપ પરમાત્માનું દર્શન પ્રાપ્ત થાય નહિ, અને અમુક અંશે પણ પરમાત્મદર્શન સિવાયના સુખ-શાંતિ તથા આનંદ પુદ્ગલાનંદીપણે અવિવેકી જીવની અસકલપના માત્ર છે, અને તેથી તે સુખ-શાંતિ આદિ વિપરીત પરિણામમાં પરિણમતાં પ્રત્યક્ષ જણાય છે. સચરાચર જગતને જાણવાને તથા સમજવાને માટે અલપઝ અજ્ઞાની છાએ ભિન્ન

Page #10

[ ] ભિન્ન ભાષાઓમાં જે સંકેતેને સંચય કર્યો છે તેને જાણવા સમજવા પ્રયાસ કરીને સર્વજ્ઞોના વચનોની અવહેલના કરનારા કહેવાતા જ્ઞાની તથા વિદ્વાની પ્રશંસાનું પાત્ર બની પ્રસન્ન થવું તે મિથ્યાહનું દાસત્વપણું સપષ્ટ સૂચવે છે. મિથ્યાજ્ઞાનથી વિકૃત દષ્ટિને લઈને સર્વજ્ઞદશિત યથાર્થ ભાવેને અન્યથાપણે જાણું સમજીને અન્યથાપણે જણાવવામાં આવે છે તેથી કાંઈ તે ભાવો પિતાના સ્વભાવથી ચૂત થઈને અન્યથા પણે પરિણમતા નથી અર્થાત્ મિથ્યા પ્રરૂપકની પ્રરૂપણામાં પરિણમતા નથી, પણ સત્ય દ્રષ્ટા સર્વજ્ઞાના વચનને અનુસરે છે. મિથ્યાહગર્ભિત જ્ઞાનાવરણયના ક્ષપશમથી કહેવાતા જ્ઞાની તથા વિદ્વાન સર્વાના વચનને અસત્ય જાણું જણાવીને તેને અનાદર કરવાનું સાહસ કરે છે, પણ મિયામોહના ઉપશમભાવવાળે ભવ્ય જીવ તે અલપઝ હેાય તે પણ સર્વજ્ઞોના વચનને પિતાની અલપ બુદ્ધિથી દૂષિત કરતું નથી, પણ સાચી રીતે જાણું જણાવીને બહુમાનપૂર્વક અત્યાદર કરે છે. કદાચ જ્ઞાનાવરણના પ્રભાવથી ભાષાની ત્રુટીને લઈને અન્યથા જણાય અને પછી પપદેશથી કે વત: આવરણનું અંતર ખસી જવાથી દષિની શુદ્ધિથી સાચું જણાતાં કદાગ્રહને આધીન થતો નથી, પણ સ્વતંત્રપણે સાચાનો ઉપાસક બને છે, કારણ કે તેની દષ્ટિ મિથ્થા મળ વગરની સ્વચ્છ હોવાથી તે જાણે છે અને શ્રધ્ધ છે કે રાગ-દ્વેષમુક્ત વીતરાગ પુરુષ સર્વજ્ઞ હોવાથી તેમનાં વચનેમાં અસત્યને અંશ પણ હેતું નથી. તેઓશ્રી સર્વથા સત્યના જ્ઞાતા અને વક્તા હોય છે.
નિરાવરણ આત્મસ્વરૂપ સર્વજ્ઞ પ્રભુશ્રીના ચારે અનુયોગમાં સમ્યજ્ઞાન, દર્શન તથા ચારિત્રનું સ્વરૂપ જાણવાનું તથા આદરવાનું સાચી રીતે વર્ણવ્યું છે. અને તેથી ચારે અનુયોગ સકર્મક જીવોની આત્મશુદ્ધિના સાધક છે, છતાં દ્રવ્યાનુગ શેષ અનુગોને સાચી રીતે જાણવાને, શ્રદ્ધવાને તથા આદરવાને

Page #11

[૮] સરળતા કરી આપતું હોવાથી તેને અગ્રસ્થાન આપ્યું છે. તેથી તેનું પરિશીલન ભાવશુદ્ધિની ભાવનાવાળાને અત્યાવશ્યક છે. જો કે દ્રવ્યાનુગ સમજવાને જ્ઞાનાવરણયના ક્ષયપશમપૂર્વક ઉપયાગની સ્થિરતાની પણ જરૂરત છે, છતાં અ૫ પ્રજ્ઞાવાળા પણ આત્મશુદ્ધિની ભાવનાથી જે વારંવાર પરિશીલન કરે તો જ્ઞાનાવરણના ક્ષપશમપૂર્વક મિથ્યાહના ઉપશમભાવને પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, છતાં છદ્મસ્થ જીવને દ્રવ્યાનુયેગના ગહન વિષયમાં ખલના પામવાનો સંભવ રહે છે. તે યે સમ્યગ્ર જ્ઞાનપૂર્વક એકાંત સ્વપરના આત્મહિતની ભાવનાવાળો ભવ્ય જીવ દેશનું પાત્ર બનતો નથી કારણ કે તેની પ્રભુના સમ્યમ્ સિદ્ધાંતને દૂષિત કરવાની ભાવના હોતી નથી. તેથી તે પિતાની ખલના જણાતાં સુધારી લે છે, પણ જાણપણાના મિથ્યાભિમાનને લઈને કદાગ્રહને આધીન થતો નથી. તેનું મુખ્ય કારણ તેમ જ મેહને ઉપશમભાવ હોય છે. અને વીતરાગ પ્રભુના સિદ્ધાંતોને સાચી રીતે સમજવાને માટે ઉપશમભાવની અત્યંત આવશ્યકતા હોય જ છે. પૂર્વના મહાપુરુષ સમ્યગ જ્ઞાન, દર્શન તથા ચારિત્રની પ્રાપ્તિ માટે પ્રભુના સિદ્ધાંતોનું વાંચન, શ્રવણ તથા મનન કરવાનું કહી ગયા છે. તેમના વચનનું યથાશક્તિ પાલન કરવા આ પુસ્તકમાં પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે, તો કેઈપણ સ્થળે પ્રભુના સિદ્ધાંત વિરુદ્ધ સમજીને લખાયું હોય તો મિચ્છામિ દુક્કડં.
–આ. શ્રી વિજયકસૂરસૂરિજી મહારાજ

Page #12

આ પુસ્તકના લેખક
પૂજ્યપાદ આચાર્ય મહારાજશ્રી વિ જ ય ક તૃર સૂરિજી મહારાજ

Page #13


Page #14

ઉપદ્માત.
વિદ્વાન પુરુષાના હાથથી લખાયેલ લેખે, સાહિત્ય અને ધર્મક્ષેત્રામાં ચિરસ્થાયી સ્થાન ભાગવે છે. આવા લેખા લખવામાં ઉંડા અભ્યાસ, સમન્વયશક્તિ અને એકાગ્રતાની જરૂર છે. તેમાં પણુ આપણા પૂજ્ય સાધુ મહારાજા લેખા લખે ત્યારે તેમના જીવનમાં એતપ્રાત થયેલ ઉચ્ચ ચારિત્ર-ભાવના પણ પ્રકાશિત થાય છે.
આપણા સમાજમાં આચાર્ય મહારાજશ્રી વિજયકસ્તૂરસૂરિજી મહારાજના ચારિત્ર, મર્મગ્રાહી સમન્વયશક્તિ અને હૃદયંપ્રવેશી શ્લેષ્ણનપદ્ધતિથી ભાગ્યે જ કાઇ અજાણ હશે. તે તાત્ત્વિક અને ગહન વિષય હાથમાં લેવા છતાં તેને પેાતાની હૃદયંગમ શૈલીથી દરેક વિદ્વાન કે સુજ્ઞ, ખાલ કે પ્રૌઢ સા સમજી શકે તેવી સાદી અને હળવી ભાષામાં રજૂ કરી શકે છે અને તે કારણે જ તેઆશ્રીના લેખા ચામેરથી પ્રશ ંસા પ્રાપ્ત કરી રહ્યા છે.
તેઓશ્રી ન્યાયાં@ાનિધિ સ્વ. જૈનાચાર્ય શ્રી વિજયાનંăસૂરિજીના શિષ્ય સ્વ. મુનિશ્રી ઉદ્યોતવિજયજીના શિષ્ય છે. અધ્યાત્મપ્રિય અને કર્તવ્યનિષ્ઠ હાવાથી ફક્ત ભવ–તરણીય જ્ઞાન-ધ્યાન અને તેવી જ લેખનપ્રવૃત્તિમાં મશગૂલ રહે છે.
""
આ પુસ્તકમાં તેએાશ્રીના શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ માસિકમાં દે દે સમયે પ્રગટ થયેલા સ. ૧૯૯૮ થી સં. ૨૦૦૬ સુધીમાં પ્રકાશિત થયેલા લેખાનેા સંગ્રહ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે. જે લેખા પાતે જ તત્ત્વાજ્ઞાન અને અધ્યાત્મરસથી ભરપૂર હેાવાથી તે સંબંધી અમારે અત્રે કંઇજ વિશેષ

Page #15

[૧૦] કહેવાનું રહેતું નથી. તેઓશ્રીની પ્રેરણાથી આ ગ્રંથ-પ્રકાશનમાં શ્રી પાલનપુર તપગચ્છ-ઉપાશ્રયના જ્ઞાનખાતા તરફથી આર્થિક સહાય, શેઠશ્રી ગગલભાઈ ચેલાજી મારફત મળી છે, જે માટે તેઓને આભાર માનવામાં આવે છે.
આ લેખ જૈનદર્શનના મૂળભૂત સિદ્ધાંત ઉપર ઘણે પ્રકાશ પાડે છે. તાત્વિક શૈલિએ ન્યાય અને બુદ્ધિગમ્ય ભાષામાં દાખલાદલીલ સાથે લેખો લખાયા છે. અલબત, કેટલાક લેખને વિષય ગહન હોવાથી કઠીન છે, પણ બની શકે તેટલે તે વિષય કાળજીપૂર્વક વાંચવાથી સમજી શકાય તેવા લખવામાં આવે છે. આવા લેખો સમજવાને જૈનદર્શનના સિદ્ધાંતોને પૂર્વ અભ્યાસ અને પૂર્વ પરિચય આવશ્યક છે. આ લેખ જૈનદર્શનમાં એક કાયમી સાહિત્ય પૂરું પાડે છે, એટલે પુસ્તકાકારે છપાવવામાં આવે છે. જૂદા જૂદા લેખેને કમવાર સંક્ષિપ્ત સાર અહીં આપવામાં આવે છે –
(૧) “દેહાધ્યાસીને આ પહેલા લેખમાં–બહારથી દેખાતા સુંદર શરીરની અંદર રહેલ મળમૂત્ર, માંસ આદિ ધૃણ પાત્ર મલિનતાનું ભાન કરાવી અશુચિ ભાવનાનું સ્વરૂપ બતાવેલ છે, અને તે ભાવના ભાવતાં સંસારી જીવને શરીરની અસારતા સમજી દેહ ઉપરને મેહ છોડવા ઉપદેશ આપવામાં આવ્યો છે.
(૨) બોધસુધા” આ બીજા લેખમાં માનવીના વ્યાવહારિક, નૈતિક અને આધ્યાત્મિક જીવનને પ્રેરણાદાયી બોધવચને આપવામાં આવ્યા છે.
(૩) “સર્વોત્તમ અતિથિ વાળા ત્રીજા લેખમાં–બાર મહિને આવતા પર્યુષણ જેવા ઉત્તમ અતિથિને સત્કાર કેવી રીતે કરે અર્થાત તે પર્વમાં આપણે શું શું ક્રિયાનુષ્ઠાન કેવી રીતે કરવું તેને સુંદર ભાષામાં ખ્યાલ આપવામાં આવ્યો છે.

Page #16

[ ૧૧ ]
( (૪) ( સેવાધર્મ 'વાળા ચાથા લેખમાં-લૌકિક અને લેાકેાત્તર એમ બે પ્રકારની સેવાના માર્ગો બતાવવામાં આવ્યા છે અને પ્રભુ મહાવીર પ્રાણીમાત્રના લેાકેાત્તર સેવક હતા તેનું વર્ણન આપવામાં આવ્યું છે. લૌકિક સેવાથી પણ લેાકેાત્તર સેવાની અધિકતા બતાવવામાં આવી છે.
',
ધનની મહત્ત્વતા શા માટે ?
(4)66 આ પાંચમા લેખમાં માણસને ધનની લાલસા કેવી તીવ્ર હાય છે, ધનપ્રાપ્તિ માટે પેાતાનું જીવન કેવી રીતે વેડી નાખે છે, ધનવાન માણસને વિના લાયકાતે સમાજમાં મારુ સ્થાન શા માટે આપવામાં આવે છે, ધર્મરૂપી ધન મેળવવામાં માસ કેટલે પ્રમાદ રાખે છે વિગેરે હકીકત બતાવવામાં આવેલ છે.
(૬) ‘ત્યાગથી સુખ' આ છઠ્ઠા લેખમાં—અહિવસ્તુ એના ત્યાગ કરવાથી પૌદ્ગલિક ઉંચા પ્રકારનું સુખ અથવા સ્વર્ગાદિ સુખાની પ્રાપ્તિ મળશે એવી માન્યતાથી ત્યાગ કરનાર માણુસ વાસ્તવિક રીતે ભાગમાં સુખ માનનાર છે, ત્યાગમાં સુખ માનનાર નથી, આવા ત્યાગ આત્મઉન્નતિમાં બાધક છે, સાધક નથી, વિગેરે બતાવી ત્યાગનું સાચું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવેલ છે.
'
( ૭ ) ધર્માંધ મીમાંસા' આ સાતમા લેખમાં-~ ધર્મ અને અધર્મ એટલે વસ્તુના સ્વમાવ અને વિભાવ એવા તાત્ત્વિક અર્થ ખતાવી સૂક્ષ્મ રાતે સમીક્ષા કરેલ છે. જડ અને ચેતનના સયાગથી એક બીજામાં કેવી વિકૃતિ દેખાય છે વિગેરે હકીકત તત્ત્વની દૃષ્ટિએ પૃથક્કરણ કરી લેખમાં મૂકેલ છે. આખે લેખ વાંચવા વિચારવા જેવા ગહન વિષયથી ભરેલા છે.
(
( ૮ ) · પ્રભુ પ્રત્યક્ષ છે’ આ આઠમા લેખમાં—આત્માના સ્વભાવ કેવળજ્ઞાન સ્વરૂપ છે, કર્મના આવરણુ આવવાથી આત્માના શુદ્ધજ્ઞાન સ્વભાવના તિશભાવ થાય છે, અને તે આવરણ

Page #17

[ ૧૨ ]
ખસી જવાથી આત્માના શુદ્ધજ્ઞાન સ્વભાવને આવિર્ભાવ થાય છે. તેવી શુદશામાં બિરાજતા આત્મા પ્રભુ છે. તે પ્રભુપદ કેવળજ્ઞાનીને પ્રત્યક્ષ છે; છદ્મસ્થને પરોક્ષ રીતે ઇઢિયા અને મનદ્વારા તેનું જ્ઞાન થાય છે જૈનદર્શનમાં બતાવેલ જ્ઞાનનુ સ્વરૂપ આ લેખમાં બતાવેલ છે.
( ૯ ) ‘ભાગમીમાંસા ’ આ નવમા લેખમાં—જૈનદર્શનમાં વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ આત્માને કર્તા, ભેક્તા માનવામાં આવે છે, નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ આત્માને અકર્તી, અભાક્તા માનવામાં આવે છે તે બતાવવા ભાગનું સ્વરૂપ શાસ્ત્રીય રીતે બતાવવામાં આવ્યુ છે.
( ૧૦ ) ‘પ્રભુદર્શન ’ આ દશમા લેખમાં—પ્રભુના સાચા દનનુ સ્વરૂપ અને ફળ બતાવેલ છે. ખરી શ્રદ્ધા અને જ્ઞાન વિના ફક્ત વૈલિક સુખ મેળવવાની ઇચ્છાથી કરવામાં આવતું દન પૂજન ફ્ક્ત મૂર્તિનુ દન છે, પણ વીતરાગ દશા પ્રાપ્ત કરવાના ઉદ્દેશથી કરેલ દર્શોન પૂજન ખરૂ પ્રભુદર્શોન છે.
6
(૧૧) · આત્મા દેહવ્યાપી શામાટે ? ’ આ લેખમાં આમા દેહપ્રમાણુ જૈનદર્શનમાં શા માટે માનવામાં આવે છે, સર્વવ્યાપી કેમ માનવામાં આવતા નથી તેનુ દીલ સાથે સમ ન કરવામાં આવેલ છે.
( ૧૨ ) ‘ સત્કાર્ય વાદ ’ ( આ લેખમાં સકાય વાદનુ સ્વરૂપ ખાતવેલ છે. સતકાર્યવાદ અને અસત્ કાર્યવાદની ચર્ચા દનકારા વચ્ચે જૂના વખતથી ચાલી આવે છે. સાંખ્યદર્શીન સતકા વાદી છે, ન્યાયદર્શીન અસતકાર્ય વાદી છે. સાયન્સની પરિમાષામાં સત્કાર્ય વાદ એટલે ઉત્ક્રાંતિવાદ ( Theory of Evolution ) અને અસતકા વાદ એટલે ઉત્પત્તિવાદ ( Theory of Creation). સતકાર્ય વાદ કહે છે કે કાય ( Effect ) કારણમાં ( Cause) રહેલું છે, નવુ' ઉત્પન્ન થતુ નથી, ફક્ત

Page #18

[૧૩] કારણમાં પરિવર્તન થાય છે. અસતકાર્યવાદ કહે છે કે કાર્ય કારણમાં રહેતું નથી, પણ નવું ઉત્પન્ન થાય છે. જેનદર્શન કહે છે કે કાર્ય કારણમાં દ્રવ્યરૂપે રહેલું છે, અને પર્યાયરૂપે નવું ઉત્પન્ન થાય છે અને આખું વસ્તુસ્વરૂપ દ્રવ્યપર્યાયરૂપ હોવાથી આ સવાલને અપેક્ષાદષ્ટિથી–નયષ્ટિથી જૈનદર્શન સમન્વય કરે છે.
આ લેખમાં ભગવાનના ‘ક્રિયમાણું કૃત” વચનનો જમાલિએ વિરોધ કરી કૃત કૃત” વાદ સ્થાપિત કરવા જે દલીલો કરેલા છે તેની ચર્ચા લેખક મહારાજશ્રીએ કરેલ છે. લેખ વાંચવાવિચારવા જેવો છે.
(૧૩) “નિશ્ચય અને વ્યવહાર વાળા આ તેરમા લેખમાં–નિશ્ચય અને વ્યવહારનું સ્વરૂપ તાત્વિક દષ્ટિએ બતાવવામાં આવેલ છે. નિશ્ચય દષ્ટિ એટલે વસ્તુના શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રધાનતા આપી બતાવવી; વ્યવહાર દષ્ટિ એટલે સામાન્ય જનતાને સ્થળ દ્રષ્ટિથી જે સ્વરૂપે વસ્તુ દેખાય તેને પ્રધાનતા આપી બતાવવી; દા. ત. આમા શુદ્ધસ્વરૂપે જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર સ્વરૂપ છે, કર્તા નથી, જોકતા નથી એ નિશ્ચય દષ્ટિથી આત્માનું સ્વરૂપ છે. સકર્મક આત્મા કર્યા છે, જોક્તા છે, સુખી છે, દુઃખી છે તે વ્યવહાર દષ્ટિ છે.
લેખક મહારાજશ્રીએ નિશ્ચય અને વ્યવહારનું સ્વરૂપ જૂદા જૂદા દષ્ટિબિંદુથી બતાવ્યું છે. તત્વજ્ઞાનની વિચારણામાં, ધર્મ અને સમાજ વ્યવસ્થાની ચર્ચામાં બંને દષ્ટિના સ્થાન બતાવ્યા છે. નિશ્ચયના અનાદરમાં સત્યને હાસ થાય છે, વ્યવહારના અનાદરમાં તીર્થનો ઉછેદ થાય છે માટે બંને વ્યવહાર અને નિશ્ચયને યોગ્ય સ્થાન મળવું જોઈએ, એ સિદ્ધાંત પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યો છે.
(૧૪) “વિશ્વવ્યાપક પદાર્થો વાળા ચૌદમા લેખમાં નિદર્શનમાં બતાવેલ મૂળભૂત છ દ્રવ્ય-જીવ, પુદ્ગલ, ધમાં

Page #19

[૧૪] . સ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશ અને કાળનું સ્વરૂપ સૂક્ષમદષ્ટિથી બતાવવામાં આવેલ છે. એક બીજાને સંબંધ બતાવ્યું છે, રૂપી અને અરૂપી ભેદ બતાવ્યા છે; આ લેખ વાંચવાવિચારવા જેવું છે.
(૧૫) “સંબંધમીમાંસાવાળા પંદરમા લેખમાં– બે પ્રકારના સંબંધ સ્વરૂપસંબંધ અને સંગસંબધનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે. ગુણ અને ગુણીને અભેદ કેવી રીતે ઘટે તે સમજાવેલ છે. જ્ઞાન આત્માનો ગુણ હોવાથી જ્ઞાનગુણથી આત્મા સંસારી કે મુક્ત દશામાં જૂદો પડી શકતા નથી. આ બધી હકીકત લેખમાં સવિસ્તર મૂકવામાં આવેલ છે.
(૧૬) “તવિક વિચારણા વાળા સોળમા લેખમાં– વસ્તુનું નિરીક્ષણ સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી અને સ્થલ દષ્ટિથી કેવી રીતે થઈ શકે તેની સમજણ આપેલ છે. ઇંદ્રિયજન્ય જ્ઞાન સ્થલ દષ્ટિનો વિષય છે. ચક્ષુ, કર્ણ આદિ ઇઢિયે પિતાના વિષયને કેવી રીતે ગ્રહણ કરે છે, કયા કયા પદાર્થો ઈદ્રિયોના વિષય બનતા નથી, અતીન્દ્રિય જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાને કયા કયા સાધનોની જરૂર છે વિગેરે જ્ઞાનપ્રાપ્તિના સાધનોની આ લેખમાં ચર્ચા છે.
(૧૭) “પપણું” આ સત્તરમા લેખમાં-પર્યુષણ પર્વનું મહાભ્ય બતાવેલ છે. ગૃહસ્થ અને સાધુઓનું કર્તવ્ય બતાવેલ છે. આ પર્વ રાગદ્વેષ ઓછા કરી, કષાયનો ત્યાગ કરી, મનને આત્મસ્વરૂપમાં જોડી ઉજવવા ઉપદેશ આપવામાં આવ્યા છે.
(૧૮) “પ્રાપ્યાપ્રાપ્યમીમાંસા વાળા અઢારમા લેખમાં– બાહ્યાની વસ્તુઓનું ઈદ્રિયો દ્વારા જ્ઞાન થતી વખતે પાંચ ઇન્દ્રિય પિકી સ્પર્શ રસ ધ્રાણ તથા કણેન્દ્રિય એ ચાર ઇંદ્રિય બહારની વસ્તુઓ સાથે સંગ સંબંધથી જોડાઈને બેધ કરાવે છે માટે પ્રાપકારી કહેવામાં આવે છે. ચક્ષુ અને મન બહારની વસ્તુ

Page #20

[૧૫]
સાથે જોડાયા વિના બધ કરાવે છે, માટે અપ્રાકારી કહેવામાં આવે છે. જૈનદર્શનના મંતવ્યનું આ લેખમાં સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવ્યું છે.
(૧૯) “શ્રી મહાવીર પ્રભુને સત્યાગ્રહ” આ લેખમાંઆધિદૈતિક અને આધ્યાત્મિક એમ બે પ્રકારના સત્યાગ્રહ બતાવ્યા છે. આધ્યાત્મિક સત્યાગ્રહમાં આત્મસંપત્તિ પ્રાપ્ત કરવાને ઉદ્દેશ હોવાથી મેહની ગુલામીમાંથી છૂટવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવે છે; આધિદૈતિકમાં ગિલિક સંપત્તિ મેળવવાને ઉદેશ હોવાથી પારકાની પરાધીનતામાંથી મુક્ત થવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવે છે. શ્રી મહાવીરનો સત્યાગ્રહ કે આધ્યાત્મિક હતો તે પ્રભુના જીવનના દષ્ટાંતથી આ લેખમાં બતાવવામાં આવેલ છે.
(૨૦) બનેછવમીમાંસા – જૈન સિદ્ધાંતમાં જીવ અને અજીવ બે પદાથી માનવામાં આવ્યા છે. તે બંનેમાં સંપૂર્ણ વિશ્વને સમાવેશ થઈ જાય છે. રોહગુપ્ત નામના આચાર્ય
જીવ” નામનો ત્રીજો પદાર્થ માની ત્રીજા જૂદા પદાર્થની પ્રરૂપણ કરેલ છે. જીવરાશિની પ્રરૂપણા દાખલા દલીલ કે શાસ્ત્રના આધારથી ટકી શકે તેવી નથી એવું આ લેખમાં દલીલોથી સમજાવવામાં આવ્યું છે.
(૨૧) “આમાની ઓળખાણ” આ લેખમાં આત્માઆત્મતત્ત્વની સાબિતી કેવી રીતે પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ પ્રમાણથી થઈ શકે તે બતાવેલ છે.
(રર) શ્રી મહાવીર પ્રભુની અહિંસા” આ લેખમાંઅહિંસાનું તાત્વિક સ્વરૂપ બતાવેલ છે. બીજાઓ અહિંસાને અંગે જે માન્યતા ધરાવે છે તે કેટલે દરજજે અપૂર્ણ ભૂલભરેલી છે તે આ લેખમાં સમજાવવામાં આવ્યું છે અને શ્રી મહાવીર પ્રભુના જીવનના દષ્ટાંતોથી અહિંસાનું સાચું સ્વરૂપ સાબિત કરેલ છે.

Page #21

[૧૬] (ર૩) “સ્યાવાદ-રહસ્ય” આ લેખમાં જૈન દર્શનના સ્યાદ્વાદની સમજણ આપવામાં આવેલ છે. વેદાંતમાં જેમ અદ્વૈતવાદ, સાંખ્યમાં પુરૂષ-પ્રકૃતિ-દ્વૈતવાદ, બૌધમાં જેમ ક્ષણિકવાદ અને વિજ્ઞાનવાદ વસ્તરવરૂપ બતાવનાર મૌલિક સિદ્ધાંત છે તેમ અનેકાંતવાદ જૈનદર્શન મોલિક સિદ્ધાંત છે. તે સિદ્ધાંત ને પ્રતિપાદન કરનાર શૈલી સ્યાદવાદ છે. લેખક મહારાજશ્રીએ આ લેખમાં સ્યાદૂવાદનું સ્વરૂપ બતાવેલ છે. સ્વાદુ અને એવા શબ્દથી શું શું સુચિત થાય છે તેને તાત્વિક દષ્ટિએ દાતે આપી સ્ફોટ કર્યો છે. | (૨૪) કમપ્રકૃતિ” આ લેખમાં સંસારના મૂળની બે પ્રકૃતિઓ-જીવ પ્રકૃતિ અને અજીવ પ્રકૃતિ, અર્થાત્ આત્મપ્રકૃતિ અને કર્મપ્રકૃતિનું સ્વરૂપ બતાવેલ છે. કર્મને અનાદિકાળના આત્મા સાથેના સંબંધથી આત્માની કેવી વિકૃત દશા જોવામાં આવે છે; કર્મપ્રકૃતિ મુખ્યપણે આઠ છે તેનું વિવેચન કરવામાં આવેલ છે. મેહનીય કર્મનું સામર્થ્ય બતાવેલ છે, આખો લેખ મનનપૂર્વક વાંચવા જેવો છે.
(૨૫) “અક્ષરઅનક્ષરમીમાંસા આ લેખમાં સત(Reality )નું જ સ્વરૂપ ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાત્મકસ જૈન સિદ્ધાંતમાં બતાવેલ છે, તેનું પૃથક્કકરણ કરી રહસ્ય સમજાવેલ છે. વસ્તુમાં ધોતા એક સ્થિર સ્થાયી તત્વ છે, તે તત્વ અનક્ષર અવિનાશી છે અને ઉત્પાદવ્યયતા ક્ષર તત્ત્વ છે. અનક્ષર તત્વને ય કહેવામાં આવે છે. ક્ષર તત્વને પર્યાય કહેવામાં આવે છે. વસ્તુમાંથી એક તત્વ બીજા તત્વથી જૂદું પડી શકતું નથી. આ બધા વિચારો આ લેખમાં આપવામાં આવ્યા છે.
" જીવરાજ ઓધવજી દેશી, પ્રમુખ શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર.

Page #22

'
'
-
છે તાવિક લેખસંગ્રહ
-
-
૪
દેહાધ્યાસીને. (અશુચિભાવનાનું સ્વરૂપ)
. (૧) ઓ ડહાપણુના દરિયા-બુદ્ધિના ભંડાર-માનવી! તારું જીવન અને શરીર પ્રત્યેક ક્ષણે ઘસાઈને ક્ષીણ થતું જાય છે, તારી સુંદરતાને ઓપ ઝાંખો પડતે જાય છે, છતાં તું કેમ તારી જાતને ઓળખવાનો પ્રયત્ન કરતું નથી ? માનવસંસારથી પર સુરક્ષિત પ્રદેશ મેળવવાની કાળજી કેમ રાખતા નથી? તને જડ ઉપર એટલે પ્રેમ છે તેટલે ચેતન ઉપર નથી. અનાદિ કાળના સહવાસથી તને જડ બહુ જ ગમે છે. આનંદ, સુખ, સુંદરતા બધું તને જડમાં જણાય છે. કેટલી બધી અજ્ઞતા ! સૌદર્ય ને લાવણ્યની ભ્રમણથી માંસ, મેદ, અસ્થિ, રુધિર, મળ, મૂત્ર અને વીર્યના પિંડરૂપ દેહમાં અત્યંત આસક્તિ ધારણ કરીને તેના ઉપભેગની લાલસાવાળે રહે છે. એક માંસને, એક મેદને, એક હાડકાંને, એક રુધિરને, એક વિષ્ટાને, એક મૂત્રને અને એક વીર્યને–આમ સાતે ધાતુના જુદા જુદા ઢગલા પડયા હોય અને તેને કહેવામાં આવે કેતત્વવેત્તા અને જ્ઞાની પુરુષોની પંક્તિમાં ગણવાનો દાવો કરનાર એ માનવી! એક મિનિટ તું આ ઢગલાઓ પાસે બેસ, આ

Page #23

[૨]
તાવિક લેખસંગ્રહ
બધી સુંદર લાગતી વસ્તુઓને ઉપયોગ કરીને આનંદ માન અને સુખશાંતિ મેળવ.” તે તું દુર્ગધ આવવાથી તેમ જ બિભત્સ લાગવાથી એક સેકંડ પણ ઊભું ન રહેતાં આંખ, નાક, મેં બંધ કરીને ત્યાંથી પલાયન થઈ જઈશ. તે જ દુર્ગધમય-જુગુપ્સનીય સાતે ધાતુને ચામડાની કોથળીમાં જુદા જુદા આકારમાં વ્યવસ્થિત રીતે ગોઠવી દીધા પછી તને નથી આવતી ઘણુ કે નથી આવતી દુર્ગધ. તેનાથી દૂર નાસવાને બદલે પિતાના સમિપમાંથી પણ ખસેડવાને ઈચ્છતો નથી. કેટલી બધી બાલીશતા! જેને તું પ્રેમપૂર્વક ચહાય છે, જેને તું નેહથી વારંવાર નિહાળે છે તે યે તૃપ્તિ થતી નથી અને સુખને માટે વારંવાર જેને તું સ્પર્શ કરે છે તે દેહ, આ સાત ધાતુની જ બનાવટ છે; છતાં છૂટી પડેલીને તિરસ્કાર અને માનવ આકૃતિમાં મિશ્રણ થયેલીને સ્વીકાર કરવાનું શું કારણ? ધાતુઓના મિશ્રણથી દુર્ગધતા તથા બિભત્સ પણું દૂર થઈ જાય છે? ના, એમ નથી, પણ સાતે ધાતુને માનવ આકૃતિમાં વ્યવસ્થિતપણે ગોઠવનાર આત્મા-દેહને અધિષ્ઠાતા દેહમાં જ રહેતું હોવાથી તેને દુર્ગધ આવતી નથી તેમ જ આત્માથી અધિષિત દેહમાં બિભત્સ પણું પણ લાગતું નથી. આત્માથી અલગ થઈ ગયેલા દેહમાં દુર્ગધ તથા બિભત્સ પણું તને જણાય છે. આત્માધિષ્ઠિત દેહમાંથી મળમૂત્રાદિ ધાતુઓમાંથી કોઈ પણ ધાતુ જુદી પડી ગયેલી હોય છે તે તેની પણ તું પૂર્ણ કરે છે. દેહ-આત્માના સંગમાં પણ દેહમાંથી વિકૃત થઈને કે સ્વાભાવિકપણે ઝરતા અશુચિ પદાર્થોની તપ દુર્ગધ આવવાથી ધૃણા કરે છે.

Page #24

દેહાધ્યાસીને
[3]
મળમૂત્રાદિ વસ્તુ એક જ પ્રકારની હોવા છતાં ભિન્ન ભિન્ન વણુ તથા સ્પર્શવાળા ચામડાના કોથળામાં રહેલી હાવાથી તું દેહમાં સુંદરતા તથા અસુંદરતાના ભેદ પાડે છે. શ્વેત વર્ણવાળી તથા પાતળી કામળ ચામડીમાં સુંદરતાના આરોપ કરીને તેને તું વધારે ચહાય છે, અને કાળા વર્ણવાળી જાડી ખડખચડી ચામડીને અસુંદર માની તેની તું ઘૃણા કરે છે. બહારથી ચામડીમાં ફેર હાવાથી કાંઈ અંદર ભરેલી અશુચિમાં લેશમાત્ર ફેર હાતા નથી. દુનિયાની મહાન વિભૂતિઓને છેડીને બીજા પ્રાણીમાત્રના દેહમાં રહેલી મળમૂત્રાદિ અશુચિ એક સરખી જ પ્રકૃતિવાળી હોય છે. મળ-મૂત્ર તથા આંખ, નાભી વિગેરે અવયવામાંથી નીકળતા મેલ ગારી ચામડી હા અથવા કાળી ચામડી હા, એક સરખી દુર્ગંધવાળા હોય છે. સુડોળ-ઘાટીલું–લાવણ્યતાવાળું શરીર પણ રુધિર, માંસ આદિ અશુચિ પદાર્થાનુ જ અનેલું છે. રુધિર, માંસ, ચરબી અને હાડકાં જે અવયવમાં, વજનમાં, માપમાં અને આકૃતિમાં જેટલા પ્રમાણવાળા હોવા જોઇએ તેટલા જ પ્રમાણવાળાં હાવાં તે લાવણ્યતા કહેવાય છે કે જેને તું જોઈને ઘણી જ ચાહનાથી તેના ઉપભોગની તીવ્ર ઈચ્છા રાખે છે, જે શરીરમાં લાવણ્ય અને સુંદરતા જણાય છે તે જ શરીરમાંથી નીકળતા શ્ર્લેષ્મ, મળમૂત્ર વિગેરે જોઈને તને ઘૃણા આવે છે. પણ તેવા શરીરની ઘૃણા આવતી નથી.” અધાવાયુની દુર્ગં ધથી તું ઘૃણા કરીને નાક બંધ કરે છે પણ તેવા વાયુવાળા શરીરની ઘૃણા કરીને નાક બંધ કરતા નથી. જ્યારે શરીરમાં વિકાર, રક્તપિત્ત કે કાઢરાગ થયા હોય અને આંગળીઓ, નાક, કાન ખરી પડ્યા હોય તેમ જ શરીરમાંથી

Page #25

-
[૪] .
તાવિક લેખસંગ્રહ દુર્ગધમય પર વિગેરે જુગુપ્સનીય વસ્તુ નીકળતી હોય ત્યારે તે તને તેવા શરીરની પણ ઘણા આવે છે.
જાણપણના ગર્વમાં ઓગળી જનાર એ માનવી! તું ગર્ભથી જ દેહને સહવાસી હેવાથી, અરે ! તું પોતે જ માતાના ઉદરમાં મળમૂત્રના મધ્યમાં નવ મહિના રહીને મળમૂત્રાદિ સાતે ધાતુને દેહના આકારમાં પરિણમાવીને તન્મય થયેલ હોવાથી હું દેવસ્વરૂ૫ છું, આવી માન્યતાને દઢપણે વળગી રહેલે છે તે પછી તને દેહની ગંધ કે ઘણું ક્યાંથી આવે? પણ તને ખબર છે કે સ્વરૂપથી જ અપવિત્ર દેહના સહવાસમાં નિરંતર રહેનાર અને દેહને જ પિતાનું સ્વરૂપ માનનાર તારે આત્મા પવિત્ર થવાનાં અન્યાન્ય અનેક પ્રયત્ન કશ્વા છતાં પણ કેવી રીતે પવિત્ર બની શકશે? સાંભળ! એક ગામની ભાગોળે ભંગી લેકે વિષ્ટાના ઢગલા કરતા હતા. તે રસ્તે થઈને કેટલાક વટેમાર્ગુઓ નીકળ્યા. દુર્ગધ આવવાથી તેમણે પિતાનાં મેં નાક બંધ કર્યા. તે જોઈને વિષ્ટા બલી“અમે ગઈ કાલે જ કદઈની દુકાને સુંદર શાળામાં સુંદર કપડાથી સજિજત મીઠાઈના રૂપમાં હતી, ત્યારે આ લેકે ત્યાં આવીને કંઈની ના હેવા છતાં પણ ઢાંકેલાં કપડાં ઉંચકીને અમને હાથમાં લઈને જતા હતા, પછી મેં માંગ્યું મૂલ્ય આપીને લઈ ગયા. ફક્ત એક જ દિવસ આ દેખાતા દેહને સંગ કર્યો જેથી અમે આ દશાને પામ્યા તે પછી નિરંતર તેના સહવાસમાં રહેનાર તમારી શી દશા થશે?”

Page #26

ધ-સુધા
બેધ-સુધા,
(૨). ૧. અન્યની પ્રશંસા કરવી કેઈને ન ગમે, પણ કરાવવી તે સહુ કોઈને ગમે છે. પિતાની શક્તિ તથા સ્થિતિનું ભાન પિતાને હોવા છતાં ગુણમાં અને સંપત્તિમાં હું માનું છું એમ કહેવડાવવાને માટે ગુણવાનપણાને કે સંપત્તિવાળા હવાપણને ડેળ કરવો પડે છે.
૨. જીવનમાં નૈતિક જીવન ઉત્તમ છે અને ધાર્મિક જીવન સર્વોત્તમ છે.
૩. વિજ્ઞાન, કળા તેમજ ઈતર વિષય સંબંધી જ્ઞાન, પિતાના જીવનને સુધારી, બીજાના જીવનને સુધારવા વિરલા જ મેળવે છે પણ મિથ્યાભિમાનને પિષી પિતાના મુદ્ર વિચારેને પ્રચાર કરવા અને શુદ્ર વાસનાઓને પોષવા ઘણા માણસે મેળવે છે.
૪. આનંદ તથા સુખના સમયમાં આપત્તિ, વિપત્તિ આવે તે આનંદની ભ્રમણાથી તેને આદર કરશે નહીં.
- પ. પરિણામે કલેશ તથા દુઃખના ભયંકર રૂપને ધારણ કરનાર આનંદ તથા સુખ સસ્તા મળતાં હોય તે પણ ખરીદવાં નહિ.
૬. કામની આવડત હોય છતાં અધિકાર અને મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન થતું હોય તે તેવા કાર્યની દિશામાં એક ડગલું પણ ભરવું નહિ.
૭. ભિન્ન ભિન્ન વિચારના અનેક વ્યક્તિઓને આશ્રય લેવામાં માનવજીવન અસ્થિર અને અવ્યવસ્થિત બને છે, માટે સ્વશ્રેયસાધક માનવીએ ઈચ્છિત દયેય સાધવાને ઉત્તમ વિચાર

Page #27

[ * ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
તથા માન્યતાવાળા એક જ વ્યક્તિના આશ્રય તળે શાંતિ તથા સંતાષપૂર્વક જીવન વ્યતીત કરવું
૮. હજારા મનુષ્યની સમક્ષ મનગમતું વિચારવામાં કાઇને પણ પ્રતિબંધ નથી; પરંતુ મનગમતું ખેલવામાં કે વર્તન કરવામાં ઘણા વિરોધી નીકળશે.
૯. પૂર્ણ પાપના ઉદય સિવાય અધર્મ તથા અનીતિના અધમ કાર્યમાં ફાવટ આવી શકતી નથી.
૧૦. વાણી તથા વર્તન કરતાં વિચારથી વધુ અપરાધી અનાય છે, તેમજ વધુ શ્રેય પણ સાધી શકાય છે; કારણ કે દુર્લભ, અપ્રાપ્ત પારકી વસ્તુઓના મનથી ભોગપભાગ જ્યારે ઈચ્છા થાય ત્યારે કરી શકાય છે. તેમજ આર્થિક તથા શારીરિક સપત્તિમાં પેાતાની નબળાઈ હાવા છતાં પણ દરેક પ્રકારની શુભ ભાવના કરી શકાય છે.
૧૧. જેને કાઇ પણ પ્રકારના સ્વાથ હાતા નથી તે જ પેાતાનામાં રહેલી નબળાઇ અન્યને જણાવી શકે છે.
૧૨. અધિકારી સિવાય ખોટી રીતે માયા કરી મીજાની પાસે માન મેળવવું તે ભવિષ્યમાં અપમાનનું પાત્ર મનવાથી અપમાન મેળવવા ખરાખર છે, છતાં મૂઢ માનવી મને માન મળે છે એમ માની ખુશી થાય છે, અને મિથ્યાભિમાનમાં આવી જઇને જીવવાના સિદ્ધાંતા જાળવી શકતા નથી.
૧૩. કીર્તિ, મોટાઇ, લોકપ્રિયતા તથા આદરસત્કાર મેળવવા જનતાને મનગમતું ભલે કરી, પણ આત્માનું અશ્રય કરી

Page #28

બેધ-સુધા
[૭] જીવનના છેડે અર્ધગતિરૂપ દુઃખના દરિયામાં ડૂબી જવાનું હોય તે બધું ય નકામું છે.
૧૪. અણસમજણમાં જીવતાં દશ ગયાં, વીશ ગયાં, ત્રીશ ગયાં અને ચાળીશ ગયાં હવે સમજણમાં જીવતા ક્યારે શીખશે?
૧૫. બુદ્ધિમત્તા અને ડહાપણ જણાવવા તે તે સહુ કેઈને ગમે છે પણ પોતાની બુદ્ધિમત્તાનું તથા ડહાપણનું કાર્ય કરવાનું કેઈકને જ ગમે છે.
૧૬. પિતાની ચિંતા કરનાર તે સહુ કઈ હોય છે પણ નિસ્વાર્થપણે પરની ચિંતા કરનાર તે કઈક જ દયાળુ હોય છે.
૧૭. કઈ પણ વ્યક્તિ પિતાની બુદ્ધિના અંગે કેઈના વિરોધમાં જૂઠાણને આશ્રિત બનીને બેટે કોલાહલ કરી મૂકે તે તેથી કદાચ કેઈ અણજાણ, અલ્પબુદ્ધિ માનવી વિચારની નિર્બળતાથી ભ્રમિત થઈ શકે છે પણ ડાહ્યા, બુદ્ધિશાળી, વિચારશીલ ભ્રમિત થઈ શક્તા નથી.
૧૮. પ્રભુની ઉપાસના કરી પ્રભુના સ્વરૂપને મેળવવા પ્રયાસ કરનારને, ધાન્યના કીડાની જેમ વિવેકશૂન્ય, ધાન્ય ખાઈને જ જીવી જાણનાર અજ્ઞાની માનવીની પરવા હોતી નથી. ' '૧૯ માનવી બધું યે મેળવી શકે છે, પણ ચારિત્ર મેળવવું ઘણું જ કઠણ છે; કારણ કે નિર્દોષ જીવન જીવ્યા સિવાય ચારિત્ર મળી શકતું નથી.
૨૦. વિષયાધીન આત્મા સત્વહીન બની જાય છે અને અધર્મ તથા અનીતિના પંથે દેરવાઈ જાય છે, જેથી અનેક અકા સેવીને અપરાધી બને છે.

Page #29

[૮]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ * ૨૧. વ્યભિચારી, માનવ જીવનની કદર કે કિમ્મત કરી જાણતા નથી. એવાને પિતાના આત્માની જરાય દયા હોતી નથી, કારણ કે પરલેકની પીડાથી તે નિર્ભય અને નિઃશંક હોય છે.
ર૨. મૃત્યુને અને ધર્મને ભૂલીને જ અકાર્ય સેવાય છે, કારણ કે તે સિવાય તે અકાર્યના પંથે પળી શકાતું નથી.
૨૩. અપકીર્તિને ભય હોય તે અપકૃત્યની દિશાથી વિમુખ થઈ જાઓ. - ૨૪. વિકાસ સાધવે હૈય તે વિશ્વની વિચિત્ર લીલામાં મૂંઝાશે નહિ.
૨૫. વિકાસ સાધવા માટે જ પૂર્વપુરુષેએ પર્યુષણ જેવા મહાપર્વની યેજના કરી છે, તેનું આરાધન સારી રીતે કરવું અને તે પર્વમાં કરવાના અગિયાર કાર્યોમાંથી જેટલા બને તેટલા જરૂર કરવા.
-
5
. *
સર્વોત્તમ અતિથિ
- ( ૩ ) - કઈ કઈ વખત આવે તે પણ કહેવાય. આવા પણ તમારે ત્યાં આવે છે ત્યારે તમે પોતાની શક્તિ પ્રમાણે આવનારની પરણાગત કરે છે, તે દિવસે બીજા બધાંય કામકાજ છેડી દઈને પરેણાની સેવામાં રહે છે, સારી રઈ તૈયાર કરાવી જમાડો છે, પલંગ ઉપર તળાઈ પાથરીને બેસાડે છે, બહુ જ નમ્રતાથી પરાણુની સાથે વાતો કરીને તેને પ્રસન્ન રાખે છે, પણની જરૂરિયાત પૂરી પાડવા પોતાથી બનતું કરે છે, ગામાંતર જવું હોય તે પણ તે દિવસે જતા નથી,

Page #30

સર્વોત્તમ અતિથિ
[ ૯ ] તમારી પાસે જોઈતી વસ્તુ ન હોય તે ઉધાર-ઉછીની લઈને પણ પણાનું સ્વાગત જાળવે છે અને પરેણાની સેવામાં કોઈપણ પ્રકારની ઊણપ આવવા દેતા નથી.
આવા પરેરણાની પરણાગત કરવાથી તમને શું લાભ? જગતમાં સારું કહેવાય, ઘરની આબરુ વધે, સગા-સંબંધીમાં વખાણ થાય, આદર-સત્કાર મળે, માન-પ્રતિષ્ઠા વધે અને ગૃહસ્થ જીવનની જરૂરિયાતે સહેલાઈથી પાર પાડી શકાય આ લાભ એક જ જીવનને માટે હોય છે અને તે પણ અનિશ્ચિત અને વ્યવહાર પૂરતું જ હોય છે. આત્મવિકાસ કે શ્રેય માટે કોઈપણ હતું નથી અર્થાત્ કઈ પણ પ્રકારને આત્મિક લાભ મળી શકતા નથી.
જ્યારે આવા એક કેવળ દેહની સાથે જ સંબંધ ધરાવનાર અને તાત્વિક દષ્ટિથી વિચાર કરતાં કાંઈપણ લાભ ન આપનાર પરેણુની પૂરતી કાળજી રાખીને તેનો આદરસત્કાર તથા સેવા તન, મન, ધનથી કરે છે તે પછી જે પરોણાની સેવાનું ફળ ઉત્તમ પ્રકારની નિર્જરા અથવા તે ઉત્તમ પ્રકારનું પુન્ય ઉપાર્જન કરીને સ્વર્ગ તથા મોક્ષનું સુખ મેળવી શકાય છે તેની સેવા કરવામાં નિરાદરતા અથવા તે અરુચિ બતાવવી કે ઉપેક્ષા કરવી તે બુદ્ધિમત્તા ન કહેવાય. જે પણને આત્માની સાથે સંબંધ હોય તે જ્યારે આવે ત્યારે તેની સેવા કરવી તે આત્માનું કર્તવ્ય છે. આ આત્માને સાચે સંબંધી પરેણે આત્માને સાચી સંપત્તિથી સમૃદ્ધ બનાવીને સર્વોત્તમ મને લાભ આપી શાશ્વત સુખી બનાવે છે, માટે જ્યારે આવા પણ આવે ત્યારે પિતાનું તનમન-ધન અને જીવન અર્પણ કરીને પણ તેની સેવા કરવી જોઈએ.

Page #31

- [ ૧૦ ].
તાવિક લેખસંગ્રહ પર્યુષણપર્વ તે બાર મહિને આવનાર પણ છે. તેની સેવા શ્રી મહાવીર પ્રભુના માર્ગમાં રહીને નિરપરાધીપણે વિચરનાર મહાપુરુષો પણ કરે છે. સેવાના અનેક પ્રકાર છે. દેહની સાથે સંબંધ ધરાવનાર પણાની સેવા ઉપરોક્ત પ્રમાણે થાય છે ત્યારે આત્માના હિતૈષી પરોણાની સેવાની રીતિ જુદા જ પ્રકારની છે. દેહના સંબંધીની સેવા ભાગ્ય પીગલિક વસ્તુઓથી થાય છે અને આત્મ સંબંધીની સેવા પૌગલિક વસ્તુઓના ત્યાગથી થાય છે, માટે જ આવા પશુની સેવા ત્યાગી મહાપુરુષો જેવી ઉચ્ચતમ અને ઉચિત રીતથી કરી શકે છે તેવી જ રીતે ભેગી પુરુષે કરી શકતા. નથી. ત્યાગી પુરુષે આવા ઉત્તમ અતિથિના સત્કાર માટે નિરાહાર વૃત્તિથી વિશ્વતારક પરમ પુરુષનાં જીવન સંભારે છે, પ્રભુશ્રી મહાવીરની આજ્ઞાઓને અણજાણપણે અનાદર થયે હોય તે તેની આલોચના કરી મિથ્યાદુષ્કૃત દઈને આત્મશુદ્ધિ કરે છે અને નિરપરાધી જીવનની વૃત્તિ જાળવવા વિહારચર્યાથી વિરામ પામે છે. આ પ્રમાણે ત્યાગી પુરુષે આવેલા પર્વને સત્કાર કરે છે. જગબંધુ વિશ્વપૂજ્ય શાસનનાયક શ્રી મહાવીર પ્રભુએ ત્યાગીને મુખ્ય રાખી ભેગીને પણ વાર્ષિક પર્વ આરાધન કરવાની ભલામણ કરી છે. - સર્વથા નિરારંભી જીવનમાં જીવી જગતને સાચા જીવનમાં જીવતાં શિખવનાર શ્રી મહાવીર પ્રભુએ જગતને શું ગમે છે તે જ્ઞાનદષ્ટિથી સાચી રીતે જાણીને માનવજાતના હિત માટે પર્વની સેવા કરવા આ પ્રમાણે આજ્ઞા કરી છે કે સર્વથા નિરપરાધીપણે જીવી જાણે, અને જે તેમ ન બની શકે તે

Page #32

સર્વાંત્તમ અતિથિ
[ ૧૧ ]
અલ્પ અપરાધે જીવા પણ માનવજીવનને સાપરાધી તેા ન જ બનાવશે. અલ્પ અપરાધી તે દૃશિવરિત અને નિરપરાધી તે સવરિત. કોઇપણ જીવને પછી તે ચાર, છ કે દશ પ્રાણવાળા હાય-દુઃખ આપવું તે અપરાધ કહેવાય છે. જીવને સર્વોત્કૃષ્ટ દુઃખ તેના પ્રાણ હરણ કરવાથી થાય છે. જીવાને દુઃખ આપવાના અનેક પ્રકાર છે, ક્રોધાવેશથી માર્મિક, અપ્રિય, તિરસ્કારનાં તથા કટુ વચન ખેલીને, મિથ્યાભિમાનથી અપમાન કરીને, માયાથી છળપ્રપંચ કરી અન્યને આપત્તિ-વિપત્તિમાં સાવીને અને લાભથી અન્યની પ્રિય વસ્તુઓનું હરણ કરીને પ્રાણીઓને દુ:ખી કરવામાં આવે છે અને પાંચે ઇંદ્રિયાના વિષયાની આસક્તિથી પેાતાની ક્ષુદ્ર વાસનાએ પાષવાને જીવાના પ્રાણ હરણ કરીને સર્વોત્કૃષ્ટ દુઃખ આપવામાં આવે છે. આ બધાય પ્રકારના દુઃખામાંથી કાઈ પણ પ્રકારનું દુઃખ કાઈ પણ પ્રાણીને ન આપવામાં આવે તે જ પર્વની આરાધના–સેવા કરી કહી શકાય; કારણ કે કેાઈને પણ દુ:ખ ન આપવાથી નિપ રાધી બની શકાય છે અને જે નિરપરાધી હોય છે. તે જ પની સેવાના અધિકારી હાઈ શકે છે; માટે જ ત્યાગી મહાપુરુષોને પર્વની આરાધના કરવામાં પ્રધાનતા આપવામાં આવી છે કારણ કે ત્યાગી મહાપુરુષો નિરંતર નિરારંભી જીવનમાં જીવવાથી નિરપરાધી હોય છે.
આત્મસ્વરૂપ, સુખ, આનંદ તથા જીવનને ન ઓળખવાથી તમે નિર'તર સાપરાધી જીવનમાં જીવ્યા છેા તા પણુ જ્યાં સુધી પર્વની વિદ્યમાનતા હાય ત્યાંસુધી તે તમારે નિરપરાધીપણે રહેવુ જ જોઇએ. ભૂલથી પણ કોઈના અપરાધ થઈ જાય

Page #33

[ ૧૨ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ તે તરત તેની ક્ષમા માગી લેવી પણ હમેશની ટેવ તરફ ન તણાવું. અપરાધોથી બચવાને માટે તેના કારણે તથા તેવા પ્રસંગોથી દૂર રહેવું. ખોટાં સુખ–આનંદ તથા જીવન માટે તમે અત્યંત અપરાધો ર્યા છે કે જેથી પરિણામે અત્યંત દુઃખ તથા અનંતા મરણને તાબે તમારે થવું પડશે; માટે જ માનવ જીવન મેળવ્યું છે તે સાચું સમજો અને નિરપરાધી બનવા પ્રયત્ન કરો કે જેથી અનાદિકાળથી લાગેલી તમારી સુખની ભૂખ ભાંગે.
આ પર્વરૂપ પણ બાર મહિને આવે છે અને તમારા પિતાના અવશ્ય કર્તવ્યનું સ્મરણ કરાવે છે. બાર મહિનાના વચગાળે અજ્ઞાનતાથી તુચ્છ, અસાર તથા ક્ષણિક તન, ધન, જીવન, સુખ તથા આનંદ માટે નિરપરાધી અને અશક્ત અનેક જીને અનેક પ્રકારે દુઃખ આપી અપરાધમય જીવન ગાળ્યું હોય તે તેમની ક્ષમા માંગી લે અને ભવિષ્યમાં નિરપરાધપણે રહેવા કાળજીપૂર્વક પ્રયત્ન આદરે. વીતરાગી પુરુષોના જીવન સાંભળીને તમારા જીવનને તેની સાથે સરખાવો અને જે શ્રેષ્ઠતર જીવન હોય તેમાં જીવવા પ્રયત્ન કરો. ઓછામાં ઓછા ત્રણ દિવસ નિરાહાર વૃત્તિથી નિરપરાધી જીવોને અભયદાન આપી પરેણુંને સત્કાર કરે, સમભાવમાં રહીને તમારાં શાશ્વતાં જીવન, આનંદ તથા સુખની શુદ્ધિ કરે. તાત્પર્ય કે-નિરંતર જે તમે નિરારંભીપણે નિરપરાધ ન રહી શક્યા હો તે પર્વરૂપ અતિથિના આતિથ્ય માટે તો તમે તમારો આત્મધર્મ સંભાળ અને આત્મય માટે પર્વનું બહુમાન કરે. - જ્યાં સુધી જીવવાને માટે પણ જીવને જડવસ્તુની જરૂર

Page #34

સર્વોત્તમ અતિથિ
[ ૧૩ ] પડે છે ત્યાં સુધી તે સર્વથા નિરપરાધી બની શકતો નથી. એટલા જ માટે પ્રભુ ઘેર તપ કરી જીવ્યા અને આત્માના જીવનસ્વરૂપને વિકાસ કર્યો. કઈ પણ જીવને પિતાના મનવચન-કાયાના વ્યાપારથી દુઃખ ન થાય એવા હેતુથી પોતે ધ્યાનસ્થ અને મૌનપણે રહ્યા. આ પ્રમાણે સર્વથા નિરપરાધી જીવનમાં રહીને પ્રભુએ માનવજીવનના ફળરૂપ નિર્મૂળ સંપૂર્ણ કેવળજ્ઞાન મેળવીને કૃતકૃત્ય થયા પછી પોતાના સંપૂર્ણ જ્ઞાનથી સંસારવાસી જીવોને સુખી થવા અને જીવવા અવળે પ્રયાસ કરતા જોઈને પિતાને અનુભવેલ માર્ગ બતાવ્યું.
ક્ષણવિનશ્વર દેહને ઉદેશીને કરવામાં આવતી પ્રવૃત્તિ માત્ર સારંભી હોવાથી આત્માને સાપરાધી બનાવે છે માટે તેવી પ્રવૃત્તિ છોડી દઈને પિતાને સાચી રીતે ઓળખી પિતાનેઆત્માને માટે કઈ પણ પ્રકારની કરવામાં આવતી પ્રવૃત્તિ નિરારંભી જ હોય છે અને તે આત્માને નિરપરાધી બનાવી અનંત જ્ઞાન, જીવન અને સુખ આદિ પિતાની સંપત્તિ પ્રાપ્ત કરાવી શાશ્વતું સુખ આપે છે. માટે જ આવી આત્મહિતકારી પ્રવૃત્તિઓને નિરંતર આદર ન થતું હોય તે પણ પર્યુષણું જેવો ઉત્તમ અતિથિ આવે ત્યારે તેના સત્કાર માટે ધમચરણ આદરીને માનવજીવનને સાર્થક કરવું તે વીર પ્રભુના અનુયાયીનું અવશ્ય કર્તવ્ય છે.

Page #35

[ ૧૪ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ સેવા ધર્મ - (૪) સેવા કરવી જોઈએ, એમ કહેવું જેટલું સહેલું છે, કરી બતાવવું સહેલું નથી. સેવક બન્યા સિવાય કોઈ પણ સેવા કરી શકે નહિં. સંસારમાં સ્વામી બનવા તે સહુ કેઈ સહાય છે, પણ સેવક બનનાર તે ભાગ્યે જ કઈકે નિકળશે. અમે સેવા કરીયે છીએ, એમ કહેનારની પ્રવૃત્તિ તથા મનોવૃત્તિ તપાસીએ છીએ તો અનેક પ્રકારની તૃષ્ણાઓની આશ્રિત બનેલી હેય છે. માન-પ્રતિષ્ઠા, મેટાઈ અર્થલાલસા અને કામતૃષ્ણ આદિ ઘણી જાતની આશાઓથી સેવાને દેખાવ કરનારની સંખ્યા મોટા પ્રમાણમાં જણાય છે પણ સાચી સેવાના ઉપાસકે વિરલા જ હોય છે.
જેણે કામ-ક્રોધ-માયા-લોભ અને મિથ્યાભિમાનની મિત્રતા છેડી દીધી છે તે જ સેવાને પૂજારી બનવાને ગ્ય છે અને તેનામાં જ સેવકપણાને ગુણ વાસ કરી શકે છે. સેવક એટલે પ્રાણી માત્રને ચાકર-દાસ. તેનામાં સ્વામી પણાની ફુરણા પણ થતી નથી, ગમે તે ભેગે પણ હરવખત સહુની ઉચિત સેવા કરવાને તૈયાર જ રહે છે. જાતિ, ધર્મ, વય, સ્થિતિ આદિના ભેદે ભૂલી જઈને બધાયની એક સરખી રીતે સેવા કરે છે. સેવાના બદલાની જરાય આશા રાખતું નથી; કારણ કે સ્વાર્થગર્ભિત સેવા ગુલામી છે પણ સેવા નથી. - જેનામાં ક્ષમા, નમ્રતા, દયા, સરળતા સ્વાભાવિક હોય છે તે સેવકપદને સારી રીતે શોભાવી શકે છે. આવા ગુણે આપેલા

Page #36

સેવા ધર્મ
[ ૧૫ ] કે લાવેલા મળતા નથી, પણ જન્માંતરથી જ તેના સંસ્કાર પડેલા હોય છે તે સાધારણ નિમિત્ત મળવાથી વિકસિત થાય છે, તેથી કોઈની પણ પ્રેરણ વગર સેવાની વાટે વળે છે; માટે કુદરતી બક્ષીસ સિવાય સેવાધમી બની શકાય નહિં. અનુકરણથી પણ કેટલાક સેવા કરતાં શીખે છે; પરંતુ તેમાં સંસ્કારી કઈક જ હોય છે કે જે સેવાધર્મને નિર્દોષપણે પાળી શકે છે. બાકી ઘણું તે બીજાને સેવા કરવાથી મળતી માન–પ્રતિષ્ઠા, આદર સત્કાર, તથા અર્થ આદિની તૃષ્ણાઓ પિષાતી જોઈને સેવાના ક્ષેત્રમાં વિચરે પણ સેવાની પિષ્યતા ન હોવાથી પરિણામે સ્વપરનું હિત કરી શકતા નથી. સાથે એક જ સેવક હોય તે જગતને ઉદ્ધાર કરી શકે છે; પણ તુચ્છ વાસનાઓથી પ્રેરાઈને સ્વામી બનવાની સ્પૃહાથી બનેલા હજારે સેવક હોય છતાં પણ દુનિયા રીબાય છે, પીડાય છે અને દુખના દાવાનળમાંથી નિકળી શાંતિ મેળવી શકતી નથી. દુનિયા આવા સેવકના વિશ્વાસે દેરાય છે અને પિતાની પ્રિય વસ્તુઓ કહેવાતા સેવકને અર્પણ કરે છે છતાં પરિણામે સ્વામી બનવાની નીતિરીતિ ભાળીને છેતરાય છે એટલે સેવકાભાસની દિશામાંથી પાછી વળે છે.
લૌકિક અને લકત્તર એમ બે પ્રકારની સેવા છે તેમાં લૌકિક સેવા એટલે આપત્તિવિપત્તિમાં પડેલા અથવા તે કઈ પ્રકારના પ્રતિકૂળ સંગને લઈને દુઃખ જોગવતા પ્રાણીને સુખી કરવા તનમન-ધનથી નિઃસ્વાર્થ પણે પ્રયત્ન કરે. શારીરિક, માનસિક તથા આર્થિક સ્થિતિ નબળી થવાથી જીવનવ્યવસ્થા જળવાતી નથી, જેથી પ્રાણીઓના જીવનનો અંત આવે છે. આવા જીવેની કાળજીપૂર્વક સંભાળ લેવી, તેમના જીવન ઉગારવા

Page #37

[ ૧૮ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ પિતાનાથી બનતું કરવું, ઝવવાના સાધને મેળવી આપવાં વિગેરે
લોકોત્તર સેવા અશક્ત તથા અનાથ છેને જીવવા દેવા માટે મેજશેખ છેડી દેવા, જેમાં અનેક નિરપરાધી જીને વિનાશ થતું હોય એવા પાંચે ઇદ્રિના વિષયેથી વિરામ પામવું, અલ્પ અપરાધે જીવાય તેમ વર્તવું વિગેરે. આ બંને પ્રકારની સેવામાં લૌકિક સેવા કરનાર સાચે સેવક બીજા જીનું દુઃખ પિતાનું સુખ આપીને ખરીદે છે. પિતાને આવવાવાળી આપત્તિ-વિપત્તિની અવગણના કરીને બીજા જીવોને સુખી કરવા કરેલા પ્રયાસની સફળતાથી અત્યંત આનંદ માને છે. આવા સેવકે મનથી પણ કઈ પણ પ્રાણીને પીડા આપતા નથી. અનેક પ્રકારે પોતાને અપરાધ કરવા છતાં પણ દુઃખથી પીડાતા બીજા જીવને પોતાને શત્રુ ન માનતાં સ્નેહીની જેમ તેની સારવાર કરવા ઉજમાળ થાય છે અને પિતાની પ્રિય વસ્તુના ભેગે તેનું દુઃખ દૂર કરી સુખી કરે છે. આવી સેવા કરવા છતાં પણ તેનામાં અભિમાન હેતું નથી તેમજ કંટાળો કે ગ્લાનિ પણ હતી નથી.
પ્રભુ મહાવીર પ્રાણી માત્રના લેકેત્તર સેવક હતા, કારણ કે પ્રભુએ સંસારવાસી જીવમાત્રની રક્ષારૂપ લેત્તર સેવા કરી એટલા જ માટે પ્રભુ સંસારના સ્વામી બન્યા છે અને પૂજાયા છે. જે સમગ્ર સંસારને સેવક છે, તે જ સમગ્ર પ્રાણીને સ્વામી બની શકે છે. પ્રભુએ સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ જીવોની પણ રક્ષા કરી છે. કેઈપણ પ્રાણુને દુઃખ ન થાઓ એવા હેતુથી જ મહિનાએ સુધી આહાર આદિને ત્યાગ કરીને એક સ્થળે નિષ્પકંપ ધ્યાનસ્થ રહ્યા છે. જીવમાત્રના રક્ષણરૂપ લકત્તર સેવા કરવાથી

Page #38

સેવાધર્મ
[ ૧૭ ]
જ પ્રભુશ્રીએ મૃત્યુ ઉપર વિજય મેળવી આત્માના અમરપણાને વિકાસ કર્યો છે. સેવા માટે સંસારમાં કહેવાતા દુખથી અડગ રહીને શાશ્વત સુખ મેળવ્યું છે. પ્રાણી માત્ર સાચું સુખ મેળવે એવી ભાવનાથી જ સાચા-શાશ્વત સુખને માર્ગ બતાવી સંસારની અપૂર્વ સેવા કરી છે. કષાય આસક્ત જીએ આપેલા દુઃખોને અનાદર કરીને તેમને સુખી કરવા જ પ્રભુએ પ્રયાસ કર્યો છે. આવી રીતે પ્રભુશ્રી પ્રાણીમાત્રને સાચું સુખ આપીને અને પ્રાણીમાત્રની લેકેત્તર સેવા કરીને શ્રેષ્ઠતર સેવક બનવાનું શીખવી ગયા છે.
દીન-દુઃખી, અનાથ-અશક્તની તે દયા લાવીને સારવાર કરનાર કેઈ ને કઈ નીકળી આવે છે, પણ મિથ્યાભિમાની, માયાવી, લોભી, ક્રોધી અને અનેક પ્રકારના અપરાધ કરનારની તે કઈ પણ સેવા કરતું નથી. એવાઓ ઉપર તે બધાય શત્રતા રાખે છે અને રીસે બળે છે. વાઘ તથા સિંહ જેવા ઘાતકી પશુઓ, સાપ તથા વિંછી જેવા ઝેરી જંતુઓ અને અત્યંત નિર્દય-ક્રૂર ઘાતકી માણસની સેવા કરનાર સંસારમાંથી કેટલા નીકળશે? પ્રભુશ્રીએ આવા જીવોની પણ અપૂર્વ લેકેત્તર સેવા કરી છે. ગોશાળે, ગોવાળીયે, શૂળપાણી, સંગમ, ચંડકોશીઓ અને એવી જ પ્રકૃતિ તથા પ્રવૃત્તિના બીજા પણ ઘણું જીની અદીનપણે સહર્ષ સેવા કરીને પ્રભુશ્રીએ જગતને સેવા કરતાં શીખવાડયું છે. કેઈ સેવાભાવી રસ્તામાં ચાલ્યા જ હોય અને કેઈ અનાથને વ્યાધિથી પીડાતે જુએ કે તરત જ તેની સારવારમાં શેકાઈ જાય છે, તેને દવાખાનામાં લઈ જઈને તેની

Page #39

[ ૧૮ ]
તાકિ લેખસ ંગ્રહ
દવાદારૂના તથા સારવાર માટે માણસના પથ્ય ખારાકના પ્રબંધ કરી આપે છે. કદાચ કામ પડે તે પાતે જાતે પણ અશક્ત ખીમારની જરાયે સૂગ રાખ્યા વગર મળમૂત્ર સાફ કરે છે. ભૂખ્યાને અન્ન, નગ્નને વસ્ત્ર વિગેરે આપીને સેવા કરનાર સંસારમાં ઘણા જણાય છે. કેટલાક સેવાભાવીઓ તા પેાતાની આર્થિક સ્થિતિ જોઈએ તેવી ન હાવાથી પાતે આર્થિક મદદ નથી કરી શકતા તે પણ બીજા શ્રીમંતા પાસેથી પૈસાની ભીખ માંગીને પણ દુઃખી માણસાની સેવા કરે છે. આ પ્રમાણે અનેક પ્રકારની સેવા કરનાર સેવકામાંથી કષાયથી દુઃખી થતા માણસની સેવા કરીને તેની વ્યાધિ શાંત કરનાર કેટલા નીકળશે? કષાય વ્યાધિથી પીડાતા માણસાની ગાળા, આક્ષેપ, અવર્ણવાદ તથા પ્રાણાંત કષ્ટ સહન કરીને અનુકૂળ ઉપચારદ્વારા કષાય વ્યાધિ મટાડવા પ્રયાસ કરનાર જગતમાં કેટલા દયાળુ હશે ? અસાતાવેદનીયના ઉદયથી શારીરિક વ્યાધિ કનડે છે અને ક્રોધમેહનીયના ઉદ્દયથી માનસિક ભાવ વ્યાધિ બેભાન બનાવે છે. વેદનીય અને માહનીય અને કમ છે માટે અને પ્રકારની વ્યાધિવાળા યાના પાત્ર છે છતાં વેદનીયથી પીડાતા ઉપર ક્યા કરવી અને મેહનીયથી દુઃખ ભાગવનાર ઉપર દ્વેષ કરવા તે સાચા સેવકના માટે દૂષણરૂપ છે. પ્રભુશ્રીની લેાકેાત્તર વિશ્વસેવામાં આવી કોઈ પણ વાતની ઊણપ રહી નથી. વ્યાધિ બે પ્રકારના ભાવથી થઇ શકે
દ્રવ્યવ્યાધિ અને ભાવવ્યાધિ એમ હાવાથી તેના ઉપચાર પણ દ્રવ્યથી અને છે. દ્રવ્ય વ્યાધિ મટાડવાને ઔષધીવિશેષ દ્રવ્યને ઉપયોગ કરવામાં આવે છે ત્યારે ભાવન્યાધિવાળાને ક્ષમા, નમ્રતા,

Page #40

શ) ૧
ધનની મહત્તતા શામાટે ?
[ ૧૯ ] દયા, મિષ્ટ ભાષણ અને નમસ્કાર આદિ ભાવ ઉપચારથી શાંતિ પમાડવામાં આવે છે. દ્રવ્ય રેગની સેવા કરતાં ભાવ રેગની સેવા કરવી ઘણું જ કઠણ કાર્ય છે. જેમણે કષાયે ઉપર વિજય મેળવ્યું હોય, તે જ ભાવ રેગીની સેવા કરી શકે છે. અને તે જ્ઞાની પુરુષ સિવાય સંસારમાં કષાયવિષયના દાસ બનેલા અધિકારી કરી શક્તા નથી.
આ સંસાર દુઃખી છે, કારણ કે જ્યાં જીવને શરીર ધારણ કરવાં પડે છે ત્યાં સુધી જીવ શારીરિક, માનસિક આદિ દુઃખથી છૂટી શક્તો નથી. આ બધા દુઃખોનું મૂળ કર્મ છે. તે જ્યાં સુધી વિદ્યમાન છે ત્યાં બાહ્યના અનેક ઉપચાર કરવા છતાં પણ કઈ પણ દુઃખથી મુકાતું નથી. આવા કર્મવેગથી દુઃખી સંસારને મુક્ત કરવા પિતાનું સમગ્ર જીવન અર્પણ કરી અને સંપૂર્ણ વિકાસ કરીને લેકેર સેવા કરનાર તે વિશ્વબંધુ પ્રભુ જ સમર્થ થઈ ગયા છે અને તેમના પગલે ચાલીને બીજા પણ મહાપુરુષ સંસારની સેવા કરીને લકત્તર સેવક તરીકે પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યા છે.
બનેવાધર્મ: ઘનમનો ચોળીનામ : "
ધનની મહત્ત્વતા શા માટે?
સહુ કોઈને ધન ગમે. એક વરસનું જ્ઞાનવાળું બાળક પણ ધન જોઈને ઘણું જ હરખાય. હાથમાં રાખેલે રૂપીઓ બાલકની નજરે ચઢે તે ઘણું જ ખુશી થઈને હાથમાંથી ઝટ ઝૂંટવી

Page #41

[ ૨૦ ]
તાત્ત્વિક લેખમ’ગ્રહ
લેશે, કે જેને પછી લેવા ભારે થઈ પડશે. તેના હાથમાંથી લેવા ખળાત્કાર કરીશું તે ઘણું જ દુઃખ મનાવી રૂદનદ્વારા ન આપવાની ભાવના વ્યકત કરશે. લાખના લાભ સાંભળી કંગાળ માનવી પ્રપુલ્લિત મનવાળા થઈને હર્ષ મનાવે છે તેટલા જ પુત્રજન્મ સાંભળીને ભાગ્યે જ મનાવશે. માનવીને એક જ ક્ષણે ધર્મપ્રાપ્તિ તથા ધનપ્રાપ્તિમાંથી એક જ વસ્તુની પ્રાપ્તિ થતી હાયતા પ્રાયઃ ધર્મની પ્રાપ્તિ જતી કરીને ધનપ્રાપ્તિ સ્વીકારશે.
હ
જગતને ઉદ્યમી બનાવવા સૂર્ય જ્યારે ઉદયાચળ પર આવે છે ત્યારે માનવી જીવન જાળવવાનું કાર્ય જલદીથી સમેટી લઇને ધનપ્રાપ્તિના વ્યવસાય તરફ વળે છે, કારણ કે જગતને વિશ્રાંતિ આપવા સૂર્ય જ્યારે અસ્તાચળની એથમાં ચાલ્યું જાય છે ત્યારે મળે, ન મળે, થાડુ મળે અથવા વધુ મળે તે પણ અસંતોષને લઇને ધનના જ સ્મરણમાં સૂઈ ગયેલા માનવ–જગતને ઉઠતાંવેંત જ તૃષ્ણા ધનપ્રાપ્તિના ક્ષેત્ર તરફ ઘસડી જાય છે. ધર્મથી ધર્મ મળે છે એવી શ્રદ્ધાવાળા પણ ધનના જ ધ્યાનમાં પ્રભુની સેવા તથા જાપ શીઘ્રતાથી પતાવી દ્રુઈને ધન મેળવવાના ક્ષેત્રમાં દોડી જાય છે.
માનવીને જીવન તથા ધન અને મળે છે છતાં જીવન કરતાં પણ ધનની મહત્ત્વતા વધુ ગણે છે. જેને પ્રયત્ન કરવા છતાં પણ ધન મળતું નથી તે પેાતાના જીવનને નિરર્થક માની તેને ત્યાગવાની ચાહના કરે છે. નિર્ધનને કદાચ ધર્મ ધન મળતું હાય તા પણ તે તેને રુચતું નથી. અને જીવનમાં ધનના અભાવે નિરસતાના અનુભવ કરે છે, ધનવાનાને જોઇને નિરંતર

Page #42

ધનની મહત્વતા શામાટે ?
[ ૨૧ ] મનમાં બન્યા કરે છે. જીવવાના સાધને પિતાની પાસે પૂરતાં હોવા છતાં પણ સુખે જીવી શકતો નથી. દુઃખે જીવીને ધર્મધનથી પણ કંગાળ બનેલે દુઃખથી મરીને દુર્ગતિમાં ચાલ્ય જાય છે. કેટલાક ધર્મની સેવા કરનારાઓ પણ અજ્ઞાનતાને લઈને ધનની તૃષ્ણાથી ધર્મની કિમત કે કદર કરી શક્તા નથી.
માનવ જીવનમાં ધનની આવશ્યકતા કેટલી? શા માટે માનવ જગત ધનનું પ્રધાન ઉપાસક બન્યું હશે? જે લાખપતિ લાખ વરસ જીવતો હોય, કોડપતિ કોડ વરસ જીવતે હેય અર્થાત્ ધન આયુષ્યની વૃદ્ધિ અને ધનાભાવ આયુષ્યની હાનિનું કારણ બની શકતું હોય, જેની પાસે જેટલું ધન હોય તેટલું ભેગવી રહ્યા પછી જ મત્યુ ફાવી શકતું હોય અથવા તે ધનવાન જીવન પર્યત આધિવ્યાધિથી મુક્ત હોય તે જ તૃષ્ણને આદર કરીને ધન સંગ્રહ કરવો ડહાપણભરેલું કહી શકાય. પણ એમાં કશેય લાભ ન મળતા હોય તે ધન માટે કિમતી માનવ જીવન વેડફી નાખનાર પિતાની જાતને શત્રુ જ કહી શકાય. સંસારમાં ડેની સંપત્તિ હોવા છતાં પણ માનવીઓ મૃત્યુને આદર કરતા જણાય છે માટે આખાય જગતમાં મૃત્યુનું સામ્રાજ્ય હેવાથી તેની આજ્ઞામાંથી મુક્ત થવાને પ્રથમ તે આયુષ્ય વધારવું જોઈએ અને ત્યારપછી જ ધન વધારવાની તૃષ્ણ રાખવી જોઈએ.
સંસારમાંથી મુકિત મેળવવાની ઈચ્છા રાખનાર આત્માને ચારે તરફથી પકડી રાખનાર પરિગ્રહમાં ધનને પ્રધાનતા આપવામાં આવી છે, કારણ કે બાહ્ય વૃત્તિથી બધેય પરિગ્રહ છોડી દઈને દેહ ઉપર પણ મમતા ન રાખનાર ત્યાગી કહેવાતાનું પણ મન

Page #43

[ ૨૨ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ ધનનું નામ સાંભળીને પીગળી જાય છે, ધનવાનને જોઈને આકર્ષાય છે અને અનીતિ તથા અધર્મમાં ઓતપ્રોત થયેલા વિલાસી શ્રીમંતની સાદર પ્રશંસા કરવા લલચાય છે. અનેક દુર્ગુણેથી દબાયેલા પણ ધનના પ્રતાપે સંસારમાં ગુણ કહેવડાવવાને હક ધરાવે છે ત્યારે અનેક ગુણોના આશ્રિત હેવા છતાં પણ લક્ષ્મીથી તરછોડાયેલા તિરસ્કારનું પાત્ર બને છે. આત્મશ્રદ્ધાહીન અજ્ઞાની નિર્ધનને જીવન અકારું લાગે છે, નિર્ધન પિતાને જીવનમૃત માને છે ત્યારે ધનવાન પિતાને અમર માને છે તેમજ સ્વર્ગ તથા મુક્તિ અધિકારી પણ પિતાને જ માને છે. અહિક જીવનને પ્રધાન માનનાર ધનવાનની અજ્ઞાની માનવ સમાજમાં માન પ્રતિષ્ઠા અત્યંત ઉન્નતશીલ હેય છે. ધનના માટે ધર્મ કરનારાઓ પણ ધનવાનને અત્યંત માનની દૃષ્ટિથી જુએ છે અને પિતાને કંગાળ માની ધનવાને કરતાં પોતાને હલકા સમજે છે. બાહ્યથી સર્વ ત્યાગી પુદ્ગલાનંદી આત્માઓ પણ કેઈપણ પ્રકારના આત્મિક ગુણે મેળવ્યા સિવાય ધનવાનોની છત્રછાયાને લઈને સર્વગુણસંપન્ન કહેવાય છે અને મોટા પ્રતિષ્ઠિત તરીકે ઓળખાય છે તેમજ મિથ્યાભિમાનથી લાય છે. પિતાના વાણુ, વિચાર અને વર્તનમાં પ્રભુ-અસંમત હોવા છતાં પણ અણસમજુ જનતામાં પ્રભુસંમતિની છાપ પાડવાની સફળતા મેળવવામાં ધનવાનના જ પ્રભાવને આશ્રય લે છે. પંચમ કાળમાં પણ ચેથા આરાનું ભાન કરાવવામાં ધર્મના માટે જીવન અર્પણ કરનાર કરતાં ધનવ્યય કરનારને જ પ્રાયઃ પ્રધાનતા આપવામાં આવે છે. ધાર્મિક પ્રવૃત્તિમાં જ જીવન ઓતપ્રત કરનાર ધનહીના

Page #44

ધનની મહત્ત્વતા શામાટે?
[ ૨૩ ]
માનવીથી કહેવાતા ત્યાગી પણ માં મરડે છે. ધનહીન જનતા સ્વાધીન થાય તેની અથવા ન થાય તેની કાંઈપણ ચિતા ધર્માધિકારીઓને હોતી નથી, પણ ધનવાન જનતાને પેાતાની બનાવવાને માટે તનતાડ પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે. આત્માતિ તથા પ્રભુના કથનની પણ પરવા ન કરીને શ્રીમાને વશ કરવાના જ ઉપાયા ચેાજવામાં આવે છે. જેના વધારે શ્રીમ' તે અનુયાયી હાય છે એવા ત્યાગી મહાત્માએ પંચમ કાલમાં મહાપુરુષા કહેવાય છે, અને પ્રભુના સાચા માર્ગ જાણનાર તથા ખત્તાવનાર પણ તેમને જ માનવામાં આવે છે.
અણુસમજી જનતામાં લક્ષ્મી-ધન મેળવવાને જેટલી ધગશ રહેલી છે તેટલી જ અરુચિ-ઉપેક્ષા ધ ધન મેળવવાને માટે છે. કાઇપણ પ્રકારે અધર્મ, અનીતિ કરીને પણ ધનવાન બનવાની ધૂન પ્રાયઃ સહુને લાગેલી હાય છે. કેટલાકની તા એવી માન્યતા થઇ ગઇ છે કે ધન વગર ધર્મ પણ થઇ શકતા નથી, પણ તે એક માટી ભૂલ છે, કારણ કે જેટલાઓએ મુક્તિ મેળવી છે તે બધા નિર્ધન હતા અર્થાત્ પરિગ્રહધારી કોઇપણ મુકિત મેળવી શકયા નથી. જેમને પૂન્યદયથી ધનસપત્તિ મળી હતી તેમણે પણ મુકિત મેળવવાને માટે છેડી દેવી પડી છે. સંપૂર્ણ આત્મસ્વરૂપ મેળવવાને માટે તે માનવ જીવનના સદ્વ્યય કરવાની જરૂરત છે. કેવળ ધનને સદ્વ્યય કરવાથી આત્મવિકાસ સાધી શકાતા નથી, પૈસાથી પુન્ય ઉપાર્જન થાય પણ મુકિત મેળવી શકાય નહીં. માનવ જીવન બંધાય માનવી પાસે હાય છે. ધન ન પણ મળે પરંતુ જીવન તા માનવી માત્રને મળે છે. સંસારમાં ધન આપનારા હજારે

Page #45

[ ૨૪ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ મળી આવશે પણ જીવન અર્પણ કરનાર તો લાખમાં પાંચ સાત પણ ભાગ્યે જ મળશે. પિતાનું જીવન બચાવવાને માટે પિતાની સઘળીયે ધનસંપત્તિને ત્યાગ કરતા ઘણુંયે દૃષ્ટિગોચર થાય છે પણ ધન માટે જીવનને ત્યાગ કરતાં સહુ કોઈ સંકેચાય છે અર્થાત્ માનવી જીવન આગળ ધનની કશી ય કિંમત ગણતે નથી માટે જ ધન કરતા જીવન કિમતી ગણાય છે અને તે માનવી માત્ર પાસે હોવાથી તેનો સદુપયોગ કરીને આત્માની સાચી શ્રીમંતાઈ મેળવી શકે છે, આમ હોવા છતાં પણ પંચમકાળના પ્રભાવને લઈને ત્યાગી કે ભેગી પ્રાયઃ સર્વને ધન પ્રિય થઈ પડયું છે, તેથી પ્રભુના માર્ગની ઉપાસના કરતાં ધનની તથા ધનવાનની ઉપાસનાને પ્રધાનતા આપવામાં આવી છે.
ઝક©* ત્યાગથી સુખ
માનવીમાં ભેગથી સુખ માનવાની શ્રદ્ધા ઘર કરીને બેસી ગઈ છે તે કેમે કરીને નીકળતી નથી અને એટલે માટે જ માનવી ત્યાગી બનવામાં અત્યંત દુઃખે માને છે. જ્યારે કેઈ ત્યાગ માર્ગ સ્વીકારવાને તૈયાર થાય છે ત્યારે તેને ઘણું માણસે એમ કહેતા નજરે પડે છે કે-જેજે, ત્યાગી બનવાને તૈયાર તે થયા છે પણ પહેલાં સારી રીતે વિચાર કરીને આ કામ કરજે, નહિ તે પાછળથી પસ્તાવું પડશે, કારણ કે સંસાર ત્યાગ કરવાનું કામ ઘણું જ કઠણ છે, ઘણું જ દુઃખ સહન કરવું પડે છે. રેતીના કેળીઆ અને લેઢાના ચણું

Page #46

ત્યાગથી સુખ
[ ૨૫ ] ખાવા સહેલા છે પણ ત્યાગ માર્ગનું પાલન કરવું ઘણું જ વસમું છે. સાચું છે, આમ કહેનારાઓની વાત જરાયે અસત્ય નથી કારણ કે અનેક જન્મથી ભેગમાં સુખની દઢ શ્રદ્ધા રાખનાર આત્માને ત્યાગથી સુખની શ્રદ્ધા થવી દુઃશક્ય છે. પગલિક પ્રપંચમાંથી છૂટે થનાર માનવી પણ એમ માને છે કે મારે ઘણું જ કષ્ટ ભોગવવું પડશે, પણ તે કષ્ટ ભેગવવાનું ફળ મને સુખ મળશે. ભાવી જન્મમાં હું સદ્ગતિ મેળવીને સુખી થઈશ. આવી માન્યતાથી સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે કે તે ત્યાગ માર્ગ અંગીકાર કરનાર પણ ભેગમાં સુખ માને છે પણ ત્યાગમાં સુખ માનતે નથી. જે ત્યાગમાં સુખ માને તે પછી ત્યાગ માર્ગમાં રહીને પરમ સુખને અનુભવ કરે. સ્વતઃ અથવા તે ઉદીરણાથી ઉદયમાં આવતા અશુભ કર્મ થી ઉગ ન પામે અને શુભના ઉદયથી સુખશાંતિ ન માને પણ બંને પ્રકારના ઉદયમાં સમભાવે રહે અને એવી ધારણા પણ ન રાખે કે દુઃખ આવ્યું છે તે વેઠી લે, આગલા જન્મમાં સુખ મળશે; માટે જ્યાં સુધી પૌગલિક સુખને દુઃખસ્વરૂપન માને અને ત્યાગને સુખસ્વરૂપ ન માને ત્યાં સુધી તાવિક દૃષ્ટિથી તે ત્યાગી ન કહી શકાય. દેવકની ઈચ્છા કે પૌગલિક ઊંચા પ્રકારનું સુખ ભેગાવનાર માનવી બનવાની ઈચ્છા સાચા ત્યાગ ધર્મથી મળતા આત્મિક સુખની બાધક છે, માટે જ જડાસક્તિ ટળ્યા સિવાય ત્યાગી બની શકાય નહિં અને ત્યાગ સિવાય સુખી થવાય નહિ.
જેમ રેગ મટાડવા દવા વાપરનાર કુપથ્ય ટાળે તે રેગ માટે પણ જે રેગ વધારનાર વસ્તુ વાપરે તે દવા ગુણ કરે નહિં અને રોગ મટે નહિં, તેમ ભાવ રેગ મટાડી શાશ્વતી

Page #47

[ ૨૬ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
આરોગ્યતા મેળવવા ત્યાગરૂપ ભાવ ઔષધિ વાપરનાર ભાવ રાગ વધારનાર જડાસક્તિરૂપે કુપથ્ય વાપરે તા ભાવરેગ મટાડી શાશ્વતી આરેાગ્યતા મેળવી શકે નહિ' નિરંતર રાગગ્રસ્ત રહેનાર માનવી રાગથી ટેવાઇ ગયેલા હાવાથી અને આરેાગ્યતાના અનુભવથી સર્વથા 'ચિત રહેવાથી રાગપોષક સ્વાદિષ્ટ માનેલી મનભાવતી વસ્તુઓ વાપરે છે અને રોગથી દુ:ખી હોવા છતાં પણ પેાતાને સુખી માને છે, તેવી જ રીતે અનાદિ ભાવ રાગથી રંગાયલા આત્મા ભાવરાગપાષક જડ વસ્તુઓને અત્યંત આસક્તિભાવે વાપરીને પાતાને સુખી માને છે. એટલે જ પૌદ્ગલિક સુખના સાધનરૂપ જડ વસ્તુઓના ત્યાગની ઈચ્છા કરતા નથી. અને જે ત્યાગે તે વધારે સારાં પૌલિક સુખની ઈચ્છાથી બાહ્ય ત્યાગ કરીને પેાતાને કષ્ટ વેઠવાનુ માને છે અર્થાત્ ત્યાગથી દુ:ખ માને છે.
પ્રભુની દૃષ્ટિથી જોનારને ત્યાગથી સુખ મળી શકે છે એમ સાચું જણાય છે પણ સાચું માનવારૂપ શ્રદ્ધાના બાંધક કર્મ આડાં આવવાથી જાણ્યા પ્રમાણે માનતા નથી અને જડના ભાગમાં જ સુખ માની રહ્યો છે. કમજન્ય અનેક પ્રકારના દુઃખામાંથી છૂટી જવાના આશયથી જ પુન્યકર્મથી પ્રાપ્ત થયેલા પૌદ્ગલિક સુખના સાધનોના ત્યાગીને છેડેલી જડાત્મક વસ્તુઓના ભાગની સ્ફુરણા સરખીચે થતી નથી. જેમ મળપણે પરિણત થયેલ અન્નાદિ ખાદ્ય વસ્તુઓના મળેાત્સગ રૂપ ત્યાગ કરીને તેને વાપરવાની કોઈને પણુ ઈચ્છા થતી નથી; એટલુ જ નહિ પણ તેનું સ્મરણ પણુ કાઈ કરતું નથી. અણુસમજી બાળક અનુપયોગથી વિષ્ટામાં હાથ

Page #48

ત્યાગથી સુખ
[ ૧૭ ] નાખીને પછી તે જ ખરડાયલ હાથ મેમાં નાખે છે; પણ તે જ જ્યારે સમજણું થાય ત્યારે વિકાને છોટે અનુપયોગથી પણ જે શરીર ઉપર ગયે હોય તે તેને પાણીથી ધઈ નાંખી શરીર સ્વચ્છ બનાવે છે. અજ્ઞાની આત્મા મળપણે ત્યાગેલા વૈષયિક સુખોને ભેગવીને રાજી થાય છે અને સુખ માને છે. પરંતુ જ્ઞાની પુરુષે તે વિષ્ટાની જેમ છોડેલા ભેગો ભેગવવાનો સંકલ્પ સરખોયે કરતા નથી. કદાચ પ્રમત્તભાવે વૈષયિક ભેગેની ઈચ્છા થઈ જાય તે પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને સ્કુરણારૂપ મળના છાંટાને ધોઈ નાખીને આત્મશુદ્ધિ કરી લે છે.
સંસારમાં અજ્ઞાનતાને લઈને ભેગથી સુખની શ્રદ્ધાવાળા પણ જે બુદ્ધિપૂર્વક વિચાર કરે તે તેમને સ્પષ્ટ જણાશે કેપૌદ્ગલિક સુખના માટે જડાત્મક વસ્તુઓ ગ્રહણ કરવા માત્રથી સુખ મળી શકતું નથી, પણ તે વસ્તુઓના ત્યાગથી સુખ મળે છે, અર્થાત્ પૌગલિક સુખ ગ્રહણ કરેલી વસ્તુઓના ત્યાગથી થાય છે. પાંચે ઇદ્રિના વિષયે જડના ધર્મ છે અને તે આત્માને બહુ જ ગમે છે કારણ કે અનાદિ કાળથી અજ્ઞાની આત્મા વિષયના ભેગથી સુખ માનતે આવ્યા છે અને એટલા માટે જ વિષય સ્વરૂપ ગુણધર્મવાળી જડ વસ્તુએને સંગ્રહ કરીને તેને અત્યંત આસકિતભાવથી ભેગવે છે તે પણ સુખ તે ગ્રહણ કરેલી વસ્તુઓના ત્યાગથી જ થાય છે. ગમે તેટલી જડાત્મક વસ્તુઓનું ગ્રહણ કરે પણ સુખના માટે તે ગ્રહણ કરેલી વસ્તુઓને અવશ્ય ત્યાગ કરે જ પડે છે, જેમકે હજારો, લાખે કે કોડેની ધનસંપત્તિ ભેગી કરનાર મેળવેલા ધનને જમીનમાં દાટી મૂકે, અથવા તે ઓછું

Page #49

[ ૨૮ ]
તાત્ત્વિક લેખસ ંગ્રહ
થઈ જવાની આશંકાથી કાઇ સુરક્ષિત સ્થળે રાખી મૂકે, અને કાંઇ પણ ન ખરચે તે તે પૌલિક સુખના સાધન મેળવી શકતા નથી અને સુખ પણ ભોગવી શકતા નથી; પણ જો મેળવેલા ધનના ત્યાગ કરે અર્થાત્ કંજુસાઈ કાઢી નાખીને વસ્ત્ર, આભૂષણ, બાગ-બંગલા આઢિ બનાવવામાં અને મેટર, ચાકર આદિ રાખવામાં ધન વાપરે તે દુનિયાએ માની રાખેલુ સુખ ભાગવી સુખી માણુસ તરીકે પંકાય છે. નહિં તેા છતે પૈસે કંગાળ બની દરેક પ્રકારે દુ:ખી જ જીવન ગાળે છે.
માનવી સુખ મેળવવાને સ્વાષ્ટિ ભોજન જમે છે, પણ ભોજન જમવા માત્રથી સુખ મળી શકતુ નથી; કારણ કે સ્વાદીષ્ટ લાગતી વસ્તુ વધુ પ્રમાણમાં ખવાઈ જવાથી તેને અકળામણુ થાય છે, તે જ્યારે જમેલી વસ્તુ મળપણે પરિણત થઇને નિકળી જાય છે અર્થાત્ દસ્ત સાફ આવી જાય છે ત્યારે તેને શાંતિ મળે છે. જો ઝાડો ન થાય અને મળ ભરાઇ રહે તે દવા ખાઇને પણુ ખાધેલી વસ્તુના ત્યાગ કરે ત્યારે જ તેની બેચેની દૂર થાય છે અને શાંતિ મેળવે છે. જો વસ્તુના ભાગમાત્રથી સુખ થતુ હાય તા પછી જઠરાગ્નિમંદતાને લઇને ખાધેલી વસ્તુ ન પચવાથી વિકૃતિ થઈ જાય છે જેથી આફ્રા ચઢી જઇને પુષ્કળ ચૂંક આવવાથી દુઃખ થાય છે તે ન થવું જોઇએ અને મળત્યાગથી સુખ થાય છે તે પણ ન થવુ જોઇએ.
જ્યાંસુધી જીવ કર્મ ભાગવે છે ત્યાંસુધી જન્મ-જરા-મૃત્યુ આદિના દુઃખામાંથી છૂટી શકતા નથી, તેને અનેક જન્મ ધારણ કરીને અનેક પ્રકારનાં દુઃખ ભોગવવા પડે છે, તે જ્યારે સર્વ કર્મના ત્યાગ કરે છે ત્યારે જ શાશ્વતું સુખ મેળવી શકે છે.

Page #50

યોગથી સુખ
[ ર૯ ] . કેટલાક માનવી પુન્યકર્મ ભેગવવાથી સુખ માને છે. એટલે કે સંસારી છે જેને સુખ માને છે તે પુન્યકર્મના ભેગથી થાય છે પણ ત્યાગથી સુખ મળતું નથી. પરંતુ સૂક્ષ્મદ્રષ્ટિથી વિચાર છીએ તે જનતાની માન્યતામાં કાંઈક સમજફેર થતી હોય એવું જણાય છે; કારણ કે જનતા જેને ભેગ માને છે તે પણ એક પ્રકારને ત્યાગ જ છે. જીવ જે વખતે દુઃખ ભગવતે હોય છે તે વખતે પણ સત્તામાં–સંચિતપણે પુષ્કળ પુન્ય હોવાં છતાં પણ તેનું ફળ સુખ મેળવી શકતો નથી પણ જ્યારે ઉદયમાં આવી આત્મપ્રદેશથી છૂટું પડે છે અર્થાત્ તેને ત્યાગ થાય છે કે જેને બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે ભગવાય છે ત્યારે જ જીવ સુખી છે એમ કહી શકાય છે. જો કે ભેગને ત્યાગની દૃષ્ટિથી સુખ માનીએ તે પાપકર્મના ત્યાગસ્વરૂપ ભેગથી પણ સુખ જ મળવું જોઈએ, દુ:ખ કેમ થાય છે? વાત સાચી છે; પણ ત્યાગથી જે સુખ કહેવામાં આવ્યું છે તે મુખ્યપણે આત્માના ગુણસ્વરૂપ સુખની અપેક્ષાથી છે, પગલિક સુખની અપેક્ષાથી નથી, છતાં પીગલિક વસ્તુના ભેગથી સુખ માનનાર આત્માને સમજાવવા ગૌણપણે બાહ્યદષ્ટિથી પિગલિક ભેગને પણ એક પ્રકારનો ત્યાગ બતાવીને અને સર્વ ત્યાગ માર્ગ તરફ દોરીને ભેગથી સુખ થાય છે એવા સંસ્કારે ભૂસી નાખવાને માટે જ છે, નહિં તે જેઓ ભેગથી સુખ માને છે તે એકાંત નથી. કેટલાક ભેગથી દુઃખ પણ થાય છે, અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ એમ બે પ્રકારના વિષય હોવાથી અનુકૂળ વિષયભેગથી જ સુખ થાય છે અને પ્રતિકૂળ વિષયભેગથી દુઃખ થાય છે પણ આ બધું સુખ–દુઃખ બાહ્યદૃષ્ટિથી જડાત્મક

Page #51

[ ૩૦ ]
તાત્ત્વિક લેખસ ંગ્રહ
વસ્તુઓને આશ્રયીને છે. બાકી વાસ્તવિક સાચા સુખ માટે તે ત્યાગની જ મહત્ત્વતા છે. ત્યાં ભાગને અંશમાત્ર પણ અવકાશ નથી, પુન્ય તથા પાપ અને પ્રકારના કર્મના ત્યાગથી જ સુખસ્વરૂપ પ્રગટ થાય છે. પુન્યના ભાગથી જે સુખ બતાવ્યુ છે તે પૌદ્ગલિક સુખની અપેક્ષાથી જ છે. જેથી તે ભાગને ત્યાગના નામથી ઓળખાવ્યે. પાપના ભાગથી પૌલિક સુખ થતું નથી એટલે તેની ઉપેક્ષા કરીને પૌલિક સુખ માટે તેને ત્યાગ તરીકે ઓળખાયું નથી છતાં જ્યારે આત્મિક સુખના વિકાસ માટે કરવામાં આવે છે ત્યારે પુન્ય તથા પાપ અને ત્યાગ કરવામાં આવ્યા છે. તાત્પર્યં કે બંનેના ત્યાગથી આત્મિક સુખ મળી શકે છે. આ પ્રમાણે વિચાર કરતાં સમજાય છે કે એકંદરે ત્યાગથી જ આત્મા સુખ મેળવી શકે છે.
( Page #52

ધર્માધર્મમીમાંસા
[ ૩૧ ]
તેવી જ રીતે જીવન, સુખ, આનંદ તથા જ્ઞાનાદિ આત્માની શક્તિને રોકનાર જડ વસ્તુઓ આડી આવવાથી આત્માને પુસ્તક, પ્રભુપ્રતિમા, પ્રભુઉપદેશ તથા વિકાસી પુરુષ વિગેરે જડ તથા ચેતન નિમિત્તાની જરૂર પડે છે. આવા નિમિત્તોથી આત્માની શક્તિને રોકનાર જડ નષ્ટ થવાથી આત્મશક્તિ પ્રગટ થાય છે, શક્તિનો વિકાસ થાય છે તેને ધર્મ કહેવામાં આવે છે. નિમિત્ત કાંઈ આત્માને નવી શકિત આપતા નથી પણ તેનું કામ તે આત્મશક્તિબાધક જડને નષ્ટ કરવાનું હોય છે; બાકી શકિત તે આત્મામાં સ્વરૂપસંબંધથી હતી તે પ્રગટ થાય છે.
ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવવાળી વસ્તુઓને સંગ થવાથી એક બીજીના સ્વભાવને નાશ નથી કરી શકતી પણ વિકાર (વિભાવ) ઉત્પન્ન કરી શકે છે. આવો વિભાવ બંને વસ્તુઓમાં થાય છે પણ એકમાં થાય અને બીજીમાં ન થાય એ નિયમ નથી; કારણ કે સંગ સંગી ઉભય વસ્તુમાં રહેલું છે. સાકર અને કરિયાતું બે ભેગાં ભળે તે સાકરમાં વિકાર થાય છે તેમ કરિયાતામાં પણ થાય છે, કારણ કે જેમ સાકરને સંગ કરિયાતા સાથે હોય છે તેમ કરિયાતાને સંગ સાકર સાથે હોય છે. એટલે સાકરમાં મીઠાશ તથા કડવાશથી જુદે ત્રીજો સ્વાદ આવે છે, તેવી જ રીતે કરિયાતું પણ કડવું તથા મીઠું લાગતું નથી–ભિન્ન સ્વાદવાળું લાગે છે. આને વિકાર કહેવામાં આવે છે. વર્ણ, ગંધ અને રસ બદલાવાથી આપણે કહીએ છીએ કે આ વસ્તુ બગડી ગઈ છે, તે વસ્તુના સ્વભાવસ્વરૂ૫ વર્ણ, ગંધ અને રસમાં ઈતર વસ્તુને સંગ થવાથી પરિવર્તન થાય છે ત્યારે તેને બગડેલી કહેવામાં આવે છે. બગાડ,

Page #53

M
.
E-
-
ર % + 1 =
"-- -
[ ૩૨ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ વિકાર અને વિભાવ આ ત્રણે શબ્દને એક જ અર્થ થાય છે, અર્થાત્ આ શબ્દોમાં નામને ફરક છે પણ અર્થ નથી.
'એ ભેગી ભળેલી વસ્તુઓમાં વિકૃતિ જણાય છે છતાં બંને વસ્તુઓની પ્રકૃતિમાં તે જરાય પરિવર્તન થતું નથી ભેગી ભળેલી સાકરના કણેમાં તે મીઠાશ જ રહેવાની અને કરિયાતાના કણીઆઓમાં કડવાશ જ રહેવાની. વ્યવહારથી જ વિકૃતિ કહેવાય છે અને તે સંગને કહેવામાં આવે છે. અર્થાત્ ભિન્ન સ્વભાવોને સંગ તે વિકૃતિ અને તેને વિગ તે પ્રકૃતિ, માટે જ સંસારમાં વિકૃતિ જેવી કોઈ શાશ્વતી તાત્ત્વિક વસ્તુ નથી પણ પ્રકૃતિ તે તાત્વિક અને નિત્ય વસ્તુ છે અને તે સ્વભાવ અથવા તે ધર્મના નામથી ઓળખાય છે. એટલા જ માટે સંસારમાં જેને અધર્મ કહેવામાં આવે છે તે વિકૃતિને લઈને જ છે; બાકી ધર્મના અભાવસ્વરૂપ અધર્મ જેવી કોઈ વસ્તુ જ સંસારમાં નથી, ધર્મ શાશ્વત–નિત્ય છે ત્યારે અધર્મ અશાશ્વત-અનિત્ય છે.
આવી જ રીતે આત્મા તથા જડને સંગ થવાથી સગસ્વરૂપ વિકૃતિ ઉત્પન્ન થાય છે. આ સંગમાં આત્મા તથા જડ પિતપોતાની પ્રકૃતિ છેડતાં નથી પણ બંને ભિન્ન સ્વભાવે એકત્રિત થવાથી વ્યવહારમાં કાંઈક વિચિત્રતા જણાય છે કે જેને આત્માની વિભાવદશા કહેવામાં આવે છે. જેવી રીતે આત્માની વિભાવદશા હોય છે તેવી જ રીતે ભેગા મળેલા જડની પણ વિભાવદશા હોય છે, કારણ કે સંગ બંનેમાં રહેલા હવાથી બંનેમાં વિકૃતિ થાય છે એટલે વિભાવદશા પણ

Page #54

ધર્માંધ મીમાંસા
[ ૩૩ ]
બંનેની કહેવાય છે. જડ અને જીવ અને જુદા સ્વભાવવાળા હાવાથી બંનેની વિભાવદશા પણ જુદા જ પ્રકારની હાય છે. આત્મા પોતાના સ્વભાવને મુખ્ય રાખી વિભાવમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે ત્યારે જડ પોતાના સ્વભાવને મુખ્ય રાખીને પ્રવૃત્તિ કરે છે. આત્માને જાણવામાં જેટલુ વિપરીત જણાય છે તે જડના સ'સગને લઇને તેના સ્વભાવનું પિરણામ છે અને તે ભાવાને વિપરીત જાણુવારૂપ આત્માની વભાવદશા છે કે જે એક પ્રકારના વિકારસ્વરૂપ છે. આ વિકારના અંગે આત્મા જડ વસ્તુઓને પેાતાની પોષક, રક્ષક, આન તથા સુખની ઉત્પાદક જાણે છે, જડ વસ્તુઓમાં અનુકૂળતા તથા પ્રતિકૂળતાની માન્યતાને લઇને પ્રાપ્તિ તથા અપ્રાપ્તિથી હષ –શાક ધારણ કરે છે, અનેક પ્રકારની વિક્રિયામાં આત્માનું જ્ઞાન પ્રસરેલ હોવાથી તેને કષાયી અને વિષયી કહેવામાં આવે છે, પાતે અક્રિય હોવા છતાં પણ અનેક પ્રકારની ક્રિયા કરવાવાળા કહેવાય છે. આ પ્રમાણે જડના સસને લઇને થવાવાળી વિકૃતિ તે આત્માની વિભાવદશા છે.
જડ–પુદ્ગલની વિભાવદશા પેાતાના સ્વભાવના અંગે જુદા જ પ્રકારની છે. સંસારમાં જેટલા શરીરેશ જણાય છે તે અધાય જડની વિભાવદશા છે અને તે આત્માના સંસને લઈને થયેલી હોય છે. વનસ્પતિના શરીરરૂપે વિભાવને પ્રાપ્ત થયેલું જડ-પટ્ટુગલ પોતાને ચોગ્ય ખોરાક લઈને પેાતાને પાષ છે. તે સિવાયના મનુષ્ય, પશુ-પક્ષી આઢિના શરીર પણ જડના વિકારસ્વરૂપ છે કે જે વ્યવસ્થિતપણે આહાર, વિહાર આદિની ક્રિયા કરે છે, તેમાં આત્મસ્વભાવનું મિશ્રણ હોય
3

Page #55

' [ ૭૪ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ
છે. પાંચ ઇંદ્રિયને ઉપયોગમાં આવતા જેટલા વિષયે છે તે બધા વિભાવદશાને પ્રાપ્ત થયેલા પુદ્ગલો છે. વિભાવદશાને પ્રાપ્ત થયેલા મનસ્વરૂપ પુદ્ગલને વિચાર કરીએ તો તે - જ્ઞાનસ્વરૂપ જણાય છે; કારણ કે જેટલું જાણવું તથા વિચારવું - થાય છે તે મનથી જ થાય છે. જો કે મનની સાથે આત્મા ભળેલ હેાય એટલે જાણનાર તે આત્મા જ હોય છે, છતાં પ્રગટપણે તે જાણવું તે મનનું કાર્ય જણાય છે. અધ્યવસાય તથા વિચારમાં પણ એટલા માટે જ ભેદ પડે છે. અધ્યવસાય આત્મસ્વભાવ છે અને વિચાર પૌગલિક વિભાવ છે. આત્માને પિતાને જાણવાને સ્કંધપણે પરિણમીને વિભાવને પ્રાપ્ત થયેલાં પુગલે લેવાં પડે છે, તે પુદ્ગલસ્કોને વિચારપણે પરિણુમાવે છે ત્યારે પુદ્ગલસ્કમાં જણાવવારૂપ વિકાર થાય છે તે પુદ્ગલની વિભાવદશા કહેવાય છે. પુદ્ગલે જડ હેવાથી તેમાં જાણવાને કે જણાવવાને સ્વભાવ નથી છતાં આત્માની સાથે ભળવાથી તેમાં સકર્મક આત્માને જણાવવાની-જ્ઞાન કરાવવાની વિકૃતિ થાય છે તે જ તેની વિભાવદશા છે.
ભિન્ન સ્વભાવની વસ્તુઓને સોગ થવાથી વિકૃતિ થાય છે તેમ એક જ સ્વભાવની વસ્તુઓને સંગ થવાથી પણ વિકૃતિ થાય છે. સંસારમાં છ દ્રવ્ય છે, તેમાં એક પી છે,
બાકીના પાંચ અરૂપી છે. જીવ અને પુદ્ગલ આ બે દ્રવ્ય - અનેક છે; બાકી ઔપચારિક કાળ સિવાય ત્રણ એક એક છે. છએ દ્રવ્ય ભિન્ન સ્વભાવવાળાં છે. જગતની વિચિત્રતા અથવા તે દશ્ય જગતનું અસ્તિત્વ બે દ્રવ્ય(જીવાસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાય)ને આશ્રીને દ્રવ્યના સાગરૂ૫ વિકૃતિ તે જ

Page #56

ધર્માધર્મમીમાંસા
[ ૩૫ ]
જગત કહેવાય છે. જેમ જીવદ્રવ્ય અનેક છે તેમ પુદ્ગલ દ્રવ્ય પણ અનેક છે. આ બંને દ્રવ્ય ખિન્ન સ્વભાવવાળા છે તેના સંગરૂપ વિકૃતિને સહુ કઈ પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે, પણ વિગ થવાથી શુદ્ધ દિશામાં રહેલા પ્રકૃતિસ્વરૂપ બંનેને અતિશય જ્ઞાની સિવાય કોઈ પણ પ્રત્યક્ષ કરી શકતું નથી. અરૂપી એક સ્વભાવવાળા અનેક દ્રવ્યોને સંગ થવા છતાં પણ તેમાં વિકૃતિ થતી નથી, પણ એક સ્વભાવવાળા રૂપી દ્રવ્ય ભેગાં થાય છે તેમાં વિકૃતિ થાય છે. પુદ્ગલ દ્રવ્ય વિકૃતિ થયા સિવાય જીવ દ્રવ્યમાં વિકૃતિ ઉત્પાદક સંયોગથી જોડાતું નથી, અનેક પરમાણુઓના સંગથી થયેલા વિકૃતસ્વરૂપ સ્કંધોના સંગથી જીવમાં વિકૃતિ થાય છે અને તે જીવની વિભાવદશા કહેવાય છે. જ્યાં સુધી પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં વિકૃતિ-વિભાવદશા ન થાય ત્યાં સુધી જીવની વિભાવદશા પુદ્ગલ દ્રવ્ય ન કરી શકે. અનેક પુદ્ગલ-પરમાણુ છૂટા પડેલાં છે તે જીવના સંસર્ગમાં આવવા છતાં પણ વિકૃતિ કરી શકતા નથી. તેવી જ રીતે શુદ્ધ એક જ સ્વભાવવાળ અનેક આત્મ દ્રવ્યોને સોગ થાય છે તે ય તેમાં વિકૃતિ ન થવાથી વિભાવદશાને પ્રાપ્ત કરી શકતાં નથી. કારણ કે તે અનેક છે છતાં અરૂપી છે. ધર્મ, અધર્મ, આકાશ આ ત્રણે દ્રવ્ય અરૂપી છે પણ એક છે, જીવ દ્રવ્યની જેમ અનેક નથી. આ ત્રણે દ્રવ્ય એક હેવાથી પ્રત્યેકમાં વિકૃતિ નથી એટલે ભેગાં ભળીને રહેવા છતાં પણ આપસમાં વિકૃતિ ઉત્પન્ન કરી શક્તા નથી; કારણ કે વિકૃતિ-વિભાવ ભિન્ન સ્વભાવવાળાં અનેક દ્રવ્યોના સગથી થાય છે અને ખાસ કરીને તે વિકૃતિમાં પુદ્ગલ

Page #57

[ ૩૬ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ દ્રવ્યમાં હોઈ શકે છે, અને તે છવદ્રવ્યમાં જેવી રીતે વિકૃતિ ઉત્પન્ન કરી છે તેવી રીતે ધર્મ આદિ ત્રણ દ્રવ્યમાં વિકૃતિ ઉત્પન્ન નથી કરી શકતું; કેવળ આકાશ દ્રવ્યમાં જે ઘટાકાશમઠાકાશ આદિ કહેવાય છે તે પુગલની વિભાવદશાના ઉપચારને લઈને જ છે. પુદ્ગલને લઈને જીવમાં થવાવાળી વિકૃતિ ભિન્ન પ્રકારની છે, કારણ કે કર્મ પુદ્ગલેના સંસર્ગથી આત્માના સ્વભાવસ્વરૂપ કેવળ-જ્ઞાનાદિ ગુણે પોતાનું કાર્ય કરી શકતા નથી, તેમજ આત્મા અયિ હેવા છતાં પણ પુદ્ગલ પિતાના સ્વભાવસ્વરૂપ ક્રિયાની અસરથી આત્માને આકાશપ્રદેશમાં ભ્રમણ કરાવે છે, કર્મ જન્ય નાના–મેટા શરીરમાં આત્માને સંકેચ-વિકેચ કરાવે છે, આવી વિકૃતિ ઉત્પન્ન કરવાની શકિત ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ દ્રવ્યમાં નથી. આ ત્રણે અરૂપી દ્રવ્ય પોતપોતાના સ્વભાવ પ્રમાણે નિરંતર વત્યે જાય છે પણ જીવ દ્રવ્યમાં પોતાને સ્વભાવ ન હોવા છતાં પણ સંકેચ-વિકેચ, અલ્પજ્ઞતા, સક્રિયતા તથા અનંત જીવન, અનંત આનંદ, અનંત સુખ આદિ ગુણેનું વિપરીત પણું જણાય છે તે બધું ય વિભાવને લઈને છે. ધર્મ આદિ ત્રણ કામાં જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્યને સંસર્ગ થવાથી પણ વિભાવ થતું નથી તેનું ખાસ કારણ તેઓ અરૂપી–એક–લેકવ્યાપી અને અનાદિ કાળથી જ વિભાવના અભાવવાળા છે. જીવ તથા પુદ્ગલ અનાદિ કાળથી જ વિભાવપણે પરિણમતાં આવ્યાં છે અને અનેક છે એટલે તેમાં અનાદિકાળના સગને લઈને વિકૃતિ થતી આવી છે તેથી જીવ તથા પુદ્ગલની વિભાવદશા અનાદિકાળની છે. જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્ય અનેક છે છતાં તેમાં

Page #58

ધમધર્મમીમાંસા
[ ૩૭ ] ફરક એટલે જ છે કે જેમ પરમાણુ પુગલમાં કેટલાક અનાદિકાળથી શુદ્ધ સ્વભાવસ્થ છે તેવી રીતે અનાદિકાળથી ક્યારેય જડ સંસર્ગ ન થયો હોય એવાં જીવદ્રવ્ય શુદ્ધ સ્વભાવસ્થ નથી; અનાદિ કાળથી જ વિભાવમાંથી સ્વભાવમાં આવીને શુદ્ધ થતા આવ્યા છે અને તે મુક્તાત્મા તરીકે કહેવામાં આવે છે તેમને પાછી વિભાવદશા પ્રાપ્ત કરાવનાર જડને સંસર્ગ થતો નથી, જડમાં આ નિયમ નથી. વિભાવ ઉત્પાદક પુદ્ગલ સ્કંધ આત્મસંબંધથી છૂટા પડીને વિખરાઈ જઈને પુદ્ગલ-પરમાણુરૂપ શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવા છતાં પણ પાછાં સ્કંધના સ્વરૂપમાં ભેગાં મળીને આત્માઓની સાથે સંબંધ થવાથી વિભાવદશાને પામે છે, ત્યારે કર્મના સંયોગથી અનાદિ કાળથી વિભાવદશામાં રહેનાર આત્માઓ એક વખત સંપૂર્ણ શુદ્ધ થઈને સ્વભાવને વિકાસ કર્યા પછી નિત્યવિકાસી જ રહે છે, અનેક પ્રકારના પુદ્ગલ સ્કંધને સંસર્ગ થાય છે તોયે વિભાવને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી.
આ પ્રમાણે જગતમાં વસ્તુ ત્રણ ભાવવાળી છે. સ્વભાવ, વિભાવ અને પરભાવ, તેમાં સ્વભાવ દરેક વસ્તુમાં સ્વરૂપ સંબંધથી રહે છે અને વિભાવ સંગ સંબંધથી થાય છે. પરભાવ ભિન્ન
સ્વભાવવાળા દ્રવ્યોમાં સ્વરૂપસંબંધથી રહે છે, જેમકે-આત્મ દ્રવ્યના સ્વભાવની અપેક્ષાથી પુગલદ્રવ્યને સ્વભાવ તે પરભાવ અને પુદ્ગલના સ્વભાવની અપેક્ષાથી આત્માને સ્વભાવ ને પરભાવ કહેવાય છે. આવી જ રીતે દરેક વસ્તુમાં પિતાની અપેક્ષાથી સ્વભાવ અને પરની અપેક્ષાથી પરભાવ હોય છે. ગમે તેવી ભિન્ન સ્વભાવવાળી વસ્તુના સંગથી કઈ વસ્તુ પિતાને સ્વભાવ છોડતી નથી, પણ વિભાવને પામી શકે છે;

Page #59

[ ૩૮ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
પરન્તુ અનાદિ શુદ્ધ-સ્વભાવસ્થ અવિકૃત વસ્તુ ભિન્ન સ્વભાવવાળી વસ્તુઓના સંચાગથી પણ વિભાવદશને પામતી નથી. છ દ્રવ્યેામાં કેવળ જીવ અને પુદ્ગલ એ એ જ દ્રવ્ય એવાં છે કે, અનાદિ કાળથી જ વિભાવદશાને પામેલાં છે. કોઈ સમય પણ સર્વથા સ્વભાવસ્થ હતાં જ નહી, કારણ કે છએ દ્રવ્ય અનાદિ કાળથી ભેગાં ભળીને રહેલાં છે છતાં જીવ તથા પુદ્ગલ છેડીને ખીજા કોઇ પણ દ્રવ્યમાં વિભાવ-ઉત્પાદક સયાગ જોવામાં આવતા નથી. તેનાં કારણેા પૂર્વે બતાવ્યાં જ છે તે અને બીજું ખાસ કારણ તે અરૂપી અને લેાકવ્યાપી હોવાથી ખીજા દ્રવ્યેાના સચાગથી પણ ક્રિયા થતી નથી એટલે સ્વભાવમાં વિકૃતિ ન થવાથી વિભાવદશા થઈ શકતી નથી. સક્રિય રૂપી પદાર્થાના સંચાગ વિકૃતિના ઉત્પાદ્દક બની શકે છે, પણ અક્રિય અરૂપી પદાર્થાંના સમૈગથી વિકૃતિની ઉત્પત્તિ થઇ શકે નહીં. જો કે જીવ દ્રવ્ય પણ લાવ્યાપી છે છતાં અનાદિ કાળથી દેહવ્યાપી હોવાથી તેમાં ક્રિયા થાય છે. એટલે તેની વિભાવદશા પણુ અનાદિ કાળની જ છે. જીવદ્રવ્ય અનાદિકાળથી દેહવ્યાપી કેમ છે ? તેને નિણ્યતા સર્વજ્ઞા જ કરી શકે છે તે પણ અત્યારે જૈન સિદ્ધાંત કહે છે તેમ દેહવ્યાપી જીવને આપણને અનુભવ થાય છે. જીવની સાથે વિભાવ ઉત્પાદક પુદ્ગલ ધાના સંયોગવિયોગ થયા કરે છે તે કયાંથી થાય છે અને શા માટે થાય છે ? રૂપી અને અરૂપીના મેળ કેવી રીતે મળે ? અરૂપીને રૂપી અનુગ્રહ કે ઉપઘાત કેવી રીતે કરી શકે ?ઈત્યાદિ ખાતાને સમજાવવાને માટે; માટી અને સાનું, દૂધ અને પાણી, લાઢાના ગોળા અને અગ્નિ, મધ-બ્રાહ્મી આદિ અનેક વસ્તુઓના ઉદાહરણ આપ્યાં છે પણ તે કાંઈક અપૂર્ણ

Page #60

ધર્માધર્મમીમાંસા
[ ૩૯ ] જેવાં લાગે છે, કારણ કે ઉદાહરણવાળી બધી વસ્તુઓ રૂપીપુદ્ગલસ્વરૂપ છે એટલે પુદ્ગલે એક બીજાની સાથે ભળીને અનુગ્રહ તથા ઉપઘાત કરી શકે છે તેમજ એક બીજામાં ઓતપ્રોત થઈને રહી શકે છે. પણ રૂપી અને અરૂપી કેવી રીતે ઓતપ્રેત થઈ શકે અને લાભ–હાનિ પહોંચાડી શકે ? આ વિષયમાં અને જીવ લેકવ્યાપી છે છતાં ફક્ત કેવળી સમુઘાત વખતે જ લેકવ્યાપી એક સમય રહી શકે છે તે સિવાય અનાદિ અનંત કાળ સુધીમાં જીવ ક્યારેય લેકવ્યાપી થઈ શક્યું નથી પણ દેહવ્યાપી જ રહે છે, સર્વ કર્મથી મુકાઈને સર્વથા સ્વરૂપસ્થ થયા પછી પણ અમુક અંશ ન્યૂન દેહપ્રમાણ જ આકાશપ્રદેશમાં વ્યાપ્ત થઈને રહે છે, સકર્મક આત્મામાં કિયા હેય છે એટલે કેવળી સમુદુઘાતમાં લેકમાં વ્યાપે છે અને અકર્મક થયા પછી અકિય હેવાથી વ્યાપ્ત થતા નથી એમ સમજીએ તોયે સર્વકર્મથી મુકાતાં પૂર્વપ્રયોગની પ્રેરણાથી સાત રાજ ઊંચે લેકને છેડે જઈ શકે છે તેમ પૂર્વ પ્રગથી લેકવ્યાપી કેમ થતું નથી? આ વિષયમાં સર્વજ્ઞ કહે તે સાચું માનવું જ પડે છે; કારણ કે આવી બાબતમાં અલ્પની અલ્પ બુદ્ધિ કામ આપી શકતી નથી.
વસ્તુસ્થિતિ આવી હોવાથી જ્યાંસુધી યથાર્થ બંધ ન થાય ત્યાંસુધી સાચું જણાય નહીં એટલે સાચી પ્રવૃત્તિ પણ થાય નહીં જેથી સાચું ફળ મળી શકે નહીં, માટે જ ધર્મ તથા અધર્મ દ્રવ્ય છે, ગુણ છે કે ક્રિયા છે તેની સાચી ઓળખ કરવાની જરૂરત છે; કારણ કે જ્યાં સુધી સાચું સમજાય નહીં ત્યાંસુધી સાચી રીતે ધર્મ થઈ શકે નહીં. વસ્તુસ્વરૂપ

Page #61

[ ૪૦ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
હ સન્મુખ રાખ્યા સિવાય વસ્તુની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. તેના અનુભવ હમેશાં મનુષ્ય માત્રને થઈ રહ્યો છે. મિઠાઈ, અનાજ, ઝવેરાત તથા કાપડ આદિ વસ્તુઓના ગ્રાહક જોઇતી વસ્તુના જાણુ હાય તે જ બજારમાં અકેક પ્રકારની દુકાના હોવા છતાં પણ ઇચ્છિત વસ્તુવાળાની જ દુકાને ઊભા રહે છે પણ શ્રીજી દુકાને જતા નથી. મીઠાઈના ગ્રાહક કાપડવાળાને ત્યાં જતા નથી અને કાપડના ગ્રાહક ઝવેરીને ત્યાં જતા નથી; કારણ કે તેને જોઇતી વસ્તુને સાચી રીતે જાણીને દૃષ્ટિ સન્મુખ રાખેલી હાય છે એટલે ભૂલવાના પ્રસંગ ન બનવાથી ધારેલી વસ્તુ મેળવી શકે છે. નશાવાળા અથવા તે વસ્તુસ્વરૂપના અણુજાણુ ભૂલે છે તેથી અવળી પ્રવૃત્તિ કરી ઇચ્છિત વસ્તુ મેળવી શકતા નથી. વસ્તુતત્ત્વ વિચારતાં જણાય છે કે ધર્મ, અધમ અને વિધના સ્વભાવ, વિભાવ અને પરભાવમાં સમાવેશ થાય છે એટલે તે ગુણ છે પણ દ્રવ્ય તથા ક્રિયા નથી, દ્રવ્યના સ્વભાવ તે ધર્મ, વિભાવ તે અધર્મ અને પરભાવ તે વિધમ કહેવાય છે. વ્યવહારમાં ક્રિયાને જે ધર્મ કહેવામાં આવે છે તે ઔપચારિક છે. આત્માને વિભાવદશામાંથી સ્વભાવદશામાં લાવવાને માટે કરવામાં આવતી કાયિક, વાચિક અને માનસિક પ્રવૃત્તિમાં સ્વભાવસ્વરૂપ ધર્મના ઉપચાર કરવામાં આવે છે તે જ્યારે આત્મા અશે અંશે પણ સ્વભાવદશાને પ્રાપ્ત કરે ત્યારે જ યથાર્થ કહી શકાય, પણ જે પ્રવૃત્તિથી આત્માની વભાવદશા પાષાય તેમાં ધર્મના ઉપચાર કેવી રીતે થઈ શકે? માટે સર્વથા જ્ઞાનશૂન્ય કેવળ ક્રિયા માત્રને ધર્મ માનવે તેમાં કેટલું તથ્ય છે તે જ્ઞાની પુરુષા જ જાણી શકે છે.

Page #62

પ્રભુ પ્રત્યક્ષ છે
[ ૪૧ ]
66 પ્રભુ પ્રત્યક્ષ છે. ” ( ૮ )
એમ તેા બધા એક સરખી રીતે માને છે કે–સથા શુદ્ધાત્મસ્વરૂપ પ્રભુને અલ્પજ્ઞા સાક્ષાત્કાર કરી શકતા નથી કારણ કે તે અરૂપી છે માટે નિરાકાર છે તેથી તે અદ્રશ્ય છે. નિરાવરણવિશિષ્ટ જ્ઞાન સિવાય જડાત્મક કાઇ પણ ઇંદ્રિય પ્રભુને ગ્રહણ કરી શકતી નથી, માટે સર્વજ્ઞ થયેલા જ આત્માને પ્રભુ પ્રત્યક્ષ છે; બાકીના જીવા તેા અનુમાનથી અથવા તે શાસ્ત્રોમાં લખાયેલા સર્વજ્ઞાક્ત વચનાથી જાણી શકે છે.
પ્રથમ તેા શાસ્ત્રોમાં મડનપદ્ધતિથી વસ્તુસ્વરૂપનું વર્ણન કરવામાં આવે છે તે જેને બુદ્ધિગમ્ય ન થવા છતાં પણ શ્રદ્ધાગમ્ય થાય છે તેને તે કોઈપણ પ્રકારની આશકાનું કારણુ ન હાવાથી યુક્તિ-પ્રયુક્તિને અવકાશ હોતા નથી, પણ કેવળ બુદ્ધિગમ્ય વસ્તુને જ આદરનારને માટે શાસ્ત્રમાં ખંડન-મંડન અને પદ્ધતિઓને અનુસરીને યુક્તિ-પ્રયુક્તિને આશ્રય લેવામાં આવ્યો છે. આ વસ્તુ ભિન્ન ભિન્ન માન્યતાને અનુસરીને પ્રસિદ્ધિ પામેલા દરેક શાસ્ત્રોમાં ષ્ટિગોચર થાય છે.
અલ્પા કેવળ બુદ્ધિગમ્ય બધું કરી શકતા નથી તેમ જ જેટલું બુદ્ધિગમ્ય થાય છે તેટલાના સાક્ષાત્કાર પણ કરી શકતા નથી. તે પણ બળવત્તર જડસ્વરૂપ મોહ કર્મના દબાણુને લઈને જડવાદના પક્ષપાતી હાવાથી આત્માનું અસ્તિત્વ અને તેની વિશિષ્ટ, વિશિષ્ટતર શક્તિમાં અનેક આશકાએ ઊભી કરીને આવરણુગ્રસ્ત પેાતાની ઘણી જ ટૂંકી બુદ્ધિથી

Page #63

[ કરે ]
' તાવિક લેખસંગ્રહ તેની અસિદ્ધિ માટે યુક્તિ-પ્રયુક્તિ કરે છે, કારણ કે તેમણે પિતાના જીવનમાં વિલાસને પ્રધાનતા આપેલી હોય છે, માટે તેમને અનાત્મવાદી થવું જ પડે છે. જે અનાત્મવાદી છે તે પ્રાયઃ વિષયાસક્ત હેવાથી ઇકિયેના દાસ હોય છે. તેઓ પિતાના ક્ષુદ્ર વિષયે પિષવાને આત્મવાદિને, કે જેમનાથી પિતાની વિષયાસક્તિ પિષાતી હોય તેમને, અનાત્મવાદ તરફ દેરવા પિતાની દુર્બુદ્ધિને ઉપયોગ કરે છે. વાણી તથા વર્તનમાં તેમને દેખીતે ડાળ આત્મવાદ જેવું જ હોય છે જેથી અણજાણ આત્મવાદી દેરાઈ જાય છે. પછીથી ઓછી બુદ્ધિવાળાને અનાત્મવાદથી વાસિત કરે છે.
વિષયાસક્ત ભલે જડવાદને પિષે પણ આત્મવાદ સિવાય જડવાદને અવકાશ જ નથી. બુદ્ધિગમ્ય અને જેટલું પ્રત્યક્ષ છે તેટલું જ સાચું છે, એમ માને છે તે મેટી ભૂલ કરે છે, અથવા તે બુદ્ધિ અને પ્રત્યક્ષનું સાચું સ્વરૂપ ઓળખ્યા સિવાય વિલાસને માર્ગ સરળ બનાવે છે; સદ્દબુદ્ધિથી વિચાર કરવાથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે, પ્રતિપક્ષી વસ્તુ સિવાય કઈ પણ વસ્તુનું અસ્તિત્વ હેઈ શક્યું નથી. જડનું અસ્તિત્વ માની તેની સિદ્ધિ માટે જે કાંઈ બેલાય છે તે ચૈતન્યના વિરોધમાં જ બેલાય છે માટે ચૈતન્ય જેવી વસ્તુ સંસારમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે, ત્રણે કાળમાં વિદ્યમાન છે. આત્મા જેવી કઈ વસ્તુ જ ન હોય તે જડની ઓળખાણ આપી શકાય જ નહિ. જડની વ્યાખ્યા ઉપરથી ચિતન્યની સિદ્ધિ થાય છે. જેથી વિપરીત ગુણધર્મવાળે આત્મગુણ-ધર્મથી વિપરીત ધર્મવાળું જડ છે અર્થાત્ ચૈતન્યની વ્યાખ્યાથી જડની સિદ્ધિ થાય છે.

Page #64

પ્રભુ પ્રત્યક્ષ છે
[ ૪૩ ] બંનેમાં એક વસ્તુ વિદ્યમાન ન હોય તે બીજી હોઈ શકે જ નહિં, તે પછી તેને ઓળખવા વ્યાખ્યાની તે વાત જ કેવી? - જે વસ્તુને જાણે છે, જણાવે છે, ઓળખે છે, ઓળખાવે છે તે ચૈતન્ય અને જે જાણવાના તથા ઓળખવાના સ્વભાવસ્વરૂપ જ્ઞાન વગરનું છે તે જડ કહેવાય છે. જડમાં જ્ઞાન હેતું નથી પણ જડને ઓળખાવનારમાં જ્ઞાન હોય છે અને તેને આત્મા-જીવ–ચૈતન્ય વિગેરે નામથી ઓળખવામાં આવે છે. જડ વસ્તુઓને ઇન્દ્રિય દ્વારા જાણનાર પણ આત્મા જ છે કારણ કે ઇન્દ્રિયો પિતે જડ હોવાથી કોઈપણ જાણી શકતી નથી. આત્માને જડ દેહથી વિગ થાય છે ત્યારે ઇંદ્રિયે વિદ્યમાન હોવા છતાં પણ જાણવા જણાવવાનું કાંઈ પણ કાર્ય કરી શકતી નથી, તેમજ દેહના છેદન, ભેદન તથા દહન આદિથી અથવા તે ચંદનવિલેપન આદિ ઉપચારથી સુખ, દુઃખ, શાંતિ, આનંદ, કલેશ તથા સંતાપ આદિના ચિહ્નો દેહ ઉપર કાંઈ પણ દષ્ટિગોચર થતા નથી, માટે તેમાં જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા નથી, પણ જડસ્વરૂપ કેવળ દેહ દૃષ્ટિગોચર થાય છે.
આ પ્રમાણે આત્મા તથા અનાત્મા-જડ બંને વસ્તુઓ પ્રત્યક્ષ છે, ફક્ત બંનેના પ્રત્યક્ષની રીત જુદી છે. જેમ વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ અને શબ્દના પ્રત્યક્ષની રીત જુદી હોય છે, અર્થાત્ આંખથી વર્ણ, નાકથી ગંધ, જીભથી રસ, કાનથી શબ્દ અને ત્વચાથી સ્પર્શ પ્રત્યક્ષ થાય છે. પણ આંખથી શબ્દ, કાનથી વર્ણ, જીભથી ગંધ કે નાકથી રસ વિગેરે પ્રત્યક્ષ થતું નથી તેવી જ રીતે આત્મા અને અનાત્મા–જડ બંનેનું પ્રત્યક્ષ પણ જુદી રીતે થાય છે. જડનું પ્રત્યક્ષ આવરણવાળા

Page #65

[ ૪૪ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ સકર્મક આત્માને ઇંદ્રિોદ્વારા થાય છે અને આવરણ રહિતને ઇંદ્રિયની જરૂરત પડતી નથી અને આત્માનું પ્રત્યક્ષ કેવળ શુદ્ધાત્માને જ થાય છે પણ ઇદ્રિયદ્વારા જેમ જડનું પ્રત્યક્ષ થાય છે તેમ થઈ શકતું નથી. જડ વસ્તુઓને અને પિતાને, અથવા તે ય માત્રને જાણે છે તે જ આત્મા છે–ચૈતન્યસ્વરૂપ છે. ઇઢિયે જડ હેવાથી રૂપી તથા અરૂપી કેઈપણ રેય પદાર્થનું પ્રત્યક્ષ કરી શકે નહિ. તેમજ આવરણવાળે આત્મા જડેસ્વરૂપ કર્મના સંસર્ગને લઈને અશુદ્ધ હવાથી જ્ઞાનસ્વરૂપ શુદ્ધાત્માને સાક્ષાત્કાર કરી શકે નહિં પણ અજ્ઞાનસ્વરૂપ અશુદ્ધ આત્માનું પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે, અર્થાત્ મેહનીય કર્મના દબાણને લઈને જીવાત્મા વસ્તુમાત્રના સાચા સ્વરૂપને ઓળખી શકે નહિં. જન્મ, જરા, મરણ, સુખ, દુઃખ આદિ અવસ્થાઓ શુદ્ધ આત્માની નથી તોયે અજ્ઞાનતાને લઈને આત્મા માને છે કે-હું સુખી છું, દુખી છું, મારું છું, જન્મ છું, ઘરડે છું, જુવાન છું, રૂપાળું છું વિગેરે. આ પ્રમાણે માનનાર જે આત્મા છે તે અજ્ઞાનતાને લઈને જડના સંસર્ગથી થવાવાળી વિકૃતિને પિતાની માને છે. આવી જ રીતે દરેક દેહધારી આત્માઓ પિતપોતાનું પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે અને પિતાને અનુભવાતી લાગણીઓ તથા વૃત્તિ અનુસાર પ્રવૃત્તિની સરખામણું કરીને બીજા જીવાત્માઓને અનુમાનથી જાણી શકે છે. જ્યારે સમ્યગ્રજ્ઞાન-દર્શન આદિને મલિન કરનાર કર્મને ક્ષય થવાથી પિતે શુદ્ધ થાય છે ત્યારે પિતે પ્રભુસ્વરૂપ થવાથી શુદ્ધ તથા અશુદ્ધ આત્મા માત્રને સાક્ષાત્કાર કરી શકે છે, યાવત્ યને સાચા સ્વરૂપે જાણે છે,

Page #66

પ્રભુ પ્રત્યક્ષ છે
[ ૪૫ ] જુએ છે એટલે પ્રભુનું પ્રત્યક્ષ થવાથી પિતાને અને પ્રભુને સ્વરૂપભેદ ટળી જાય છે. પોતે વ્યક્તિગત ભિન્ન હોવા છતાં શક્તિથી–સ્વરૂપથી અભિન્ન જાણે છે, કે જે એક વસ્તુનું સત્ય સ્વરૂપ છે. શુદ્ધાત્મા જ્ઞાનાદિ કેઈપણ શક્તિમાં પ્રભુથી અંશમાત્ર પણ ન્યૂન હેતું નથી. જ્ઞાનની સર્વોત્કૃષ્ટ દશા બને છે. પ્રભુપદ એટલે આત્માની શુદ્ધ દશા, તે સિવાય તે પ્રભુ પદ જેવી બીજી કોઈપણ વસ્તુ નથી કે જેને પ્રાપ્ત કરવાથી પ્રભુ બની શકાય. શુદ્ધ આત્મદશાથી ભિન્ન પ્રભુપદ પ્રાપ્ત થતું હોય તે પછી જેમ માનવી ધન પ્રાપ્ત થવાથી શ્રીમંત કહેવાય છે અને ધનને નાશ થવાથી પાછે કંગાળ કહેવાય છે તેમ પ્રભુની દશા પણ થાય. કેઈનું આપેલું પ્રભુપદ મેળવીને આત્મા પ્રભુ બને તે પછી આપનારાઓ પદભ્રષ્ટ કરે એટલે પાછો અપ્રભુ બની જાય, પણ આ પદને સાધુ, ઉપાધ્યાય કે આચાર્યના પદની જેમ આરોપ થઈ શક્તો નથી, પણ ઘાતી અથવા તે સર્વ કર્મક્ષય થવાથી પ્રગટ થયેલી આત્માની શુદ્ધ દશા છે, અર્થાત્ કર્મના આવરણથી તીભાવે રહેલું શુદ્ધાત્માનું સ્વરૂપે પ્રગટ થાય છે એટલે તેને પ્રભુ કહેવામાં આવે છે. અને તે પ્રભુને પ્રત્યક્ષ કરવાથી આત્માને પ્રભુસ્વરૂપે જુએ છે. પ્રભુસ્વરૂપ સઘળા આત્મા સ્વરૂપના તિરે ભાવથી જીવાત્મા તરીકે ઓળખાતા હતા તે જ સ્વ-સ્વરૂપને આવિભવ થવાથી પ્રભુ-પરમાત્મસ્વરૂપે ઓળખાયા. જેમ સેલડી, ગાજર આદિ ભિન્નભિન્ન વનસ્પતિઓમાં ઓછા-વત્તા પ્રમાણમાં જેટલે અંશે મીઠાશ રહેલી છે તે બધીય તિભાવે રહેલી સાકર છે. તે જ્યારે પ્રયોગો દ્વારા પ્રગટ થાય છે ત્યારે કેઈપણ

Page #67

[ ૪૬ ]
તાત્ત્વિક લેખસ ગ્રહ
**
વનસ્પતિના નામથી નથી ઓળખાતી પણ એક સાકરના નામથી જ ઓળખાય છે. દરેક વનસ્પતિમાં મીઠાશખાધક અંશ છૂટો પડવાથી કેવળ શુદ્ધ મીઠાશ જ રહે છે એટલે ત્યાં વનસ્પતિના ભેદને અવકાશ રહેતા નથી, તેમ સૌંસારમાં જેટલા પ્રકારના શરીરા જણાય છે તેમાં જેટલે અંશે જ્ઞાન-જાણવાપણુ છે તે જ આત્મસ્વરૂપ છે, દરેક દેહમાં આત્મા અશુદ્ધ દશામાં તિરાભાવે રહેલા છે તે જ્ઞાનની તારતમ્યતાથી જણાય છે. જ્યારે તપ, જપ આદિ પ્રયાગાદ્વારા શુદ્ધ થાય છે ત્યારે જ્ઞાનને સંપૂર્ણ વિકાસ થવાથી પ્રગટ થાય છે. અને સ`પૂર્ણ શુદ્ધિ થવાથી સર્વથા શુદ્ધાત્મદશા પ્રગટે છે અર્થાત્ સ્વસ્વરૂપને સંપૂર્ણ આવિર્ભાવ થાય છે. સર્વથા અશરીરી થયા સિવાય જ્ઞાનની સવેîત્કૃષ્ટ દશા સર્વજ્ઞપણું પ્રાપ્ત થાય નહિ એવા નિયમ નથી પણ આત્મા સર્વજ્ઞ તે સદેહે જ થાય છે અને અશરીરી પછી થાય છે અર્થાત્ કોઈપણ જીવાત્મા સર્વજ્ઞ થયા સિવાય અશરીરી–સથા સવ દેહમુક્ત થઈ શકે નહિ, કારણ કે માનવદેહ સર્વજ્ઞપણાનું સાધક છે પણ બાધક નથી અને તે માનવદેહદ્વારા જ આત્મા સર્વ શુદ્ધિ મેળવી શકે છે. અનેક દેહના આશ્રયમાં રહીને સક્રિયપણે જે અશુદ્ધિ મેળવેલી હાય છે તેને માનવ દેહની મદદવડે અશુદ્ધિઉત્પાદક ક્રિયાથી વિપરીત ક્રિયાદ્વારા શુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. તે સંપૂર્ણ શુદ્ધિ મેળવતા સુધી દેહના આશ્રયમાં રહીને સર્વથા જડેસ્વરૂપ કર્મથી મુકાઈ જાય છે. એટલે છેવટે અશરીરી બનીને સાર્દિ અનંતકાળ સુધી દેહમુક્તિના અન"તર ક્ષણે પ્રાપ્ત થયેલી આત્મદશામાં સ્થિર રહે છે. જો અશરીરી થયા પછી સજ્ઞ

Page #68

પ્રભુ પ્રત્યક્ષ છે
[ ૪૭ ] પણું પ્રાપ્ત થતું હોય અથવા તે અનાદિ અશરીરી જ સર્વજ્ઞ હોય તો શૂન્યવાદ આવી જાય છે, કારણ કે અલ્પ અરૂપી અને અપ્રત્યક્ષ વસ્તુઓને સર્વના કહ્યા સિવાય જાણી શકે નહિં. સર્વરે જ સદેહ અવસ્થામાં અરૂપી અને અપ્રત્યક્ષ વસ્તુએને અલ્પણે આગળ કહી જણાવે છે, જેને તેઓ પોતાના શિષ્યોને અને તેઓ પિતાના શિષ્યને કહી જણાવે છે. આમ પરંપરાથી જ્યારે ભૂલવા માંડે છે ત્યારે સ્મરણમાં રાખવાને માટે સર્વના વચનને પુસ્તકરૂપે લખી લે છે, તેને વિશેષ
ડી બુદ્ધિવાળાઓને સહેલાઈથી સમજવાને માટે અનેક પ્રકારના દાખલા, દલીલ, હેતુ, યુક્તિ-પ્રયુક્તિથી સર્વત વચનને ટીકારૂપે વિસ્તાર કરે છે. પરોક્ષ વસ્તુઓમાં ઉત્પન્ન થતી અનેક પ્રકારની આશંકાઓનું પિતાની લાપશમિકી બુદ્ધિથી સમાધાન કરે છે એટલે થોડી બુદ્ધિવાળા પણ સર્વજ્ઞના વચનને સમજી શકે છે. આ બધાયનું આદિ કારણ સદેહ ઉચ્ચારાયેલાં સર્વાના વચને જ છે. જે સદેહ-દેહધારી સર્વજ્ઞ ન માનવામાં આવે તે દશ્ય વસ્તુઓ માટે અનેક પ્રકારની મિથ્યા કલ્પના કરવાથી અને અદશ્ય વસ્તુઓને અભાવ માનવાથી સર્વશૂન્યતાને પ્રસંગ આવે અથવા તે દશ્ય તથા અદશ્ય જગતની વિચિત્રતા જાણવાને માટે અસત્ કલ્પના કરીને પણ અશરીરી દ્વારા પ્રેરણા જ્ઞાન માનવું પડે કે જે તદન અસંગત છે, યુક્તિયુક્ત નથી, કારણ કે પ્રેરણા જ્ઞાન વાણી વગર હોઈ શકે નહિં અને વાણું દેહ વગર સંભવી શકે નહિં. અરૂપી અશરીરીથી પ્રેરણું જ્ઞાન મળી શકે જ નહિં પણ અશરીરી સર્વ શુદ્ધાત્મસ્વરૂપ પ્રભુના આદર્શને

Page #69

[ ૪૮ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
સન્મુખ રાખવાથી અધ્યવસાય શુદ્ધિારા આત્મશુદ્ધિની પ્રેરણા મળવાથી સર્વજ્ઞપણું મેળવી શકાય છે જેથી પ્રભુના નિરાવરણુ જ્ઞાનના સાક્ષાત્કાર થતાંની સાથે જ પ્રભુના પણ સાક્ષાત્કાર થઈ જાય છે અને શુદ્ધ થયેલા આત્મા સાદિઅન ́ત કાળ સુધી પ્રભુસ્વરૂપે સ્થિર થઇ જાય છે. જ્યાં સુધી તે દેહધારી રહે છે ત્યાં સુધી બીજા અલ્પજ્ઞ જીવાને જગતનું સાચું સ્વરૂપ સમજાવે છે, જેથી તે પણ સમ્યક્ ક્રિયાદ્વારા સર્વજ્ઞપણું મેળવી પ્રભુપદ પ્રાપ્ત કરે છે. આ પ્રમાણે પર પરાથી અનાદિ કાળથી સદેહ સર્વજ્ઞ મનીને પ્રભુપદ પ્રાપ્ત કરતા આવ્યા છે, માટે વ્યક્તિગત પ્રભુ થવાથી અનંત પ્રભુ હાઈ શકે છે તે અધાય સર્વજ્ઞ દશા પ્રાપ્ત ર્યાં પછી જ પ્રભુપદને વરેલા હાય છે. તેએ પ્રભુના સાક્ષાત્કાર કર્યાં સિવાય પ્રભુપદ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી માટે પ્રથમ નિરાવરણ જ્ઞાનથી પ્રભુના સાક્ષાત્કાર કરે છે કે જે જ્ઞાનને કેવળજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. કેવળજ્ઞાનના વિકાસને માનવ દેહ કે માનવ જીવન રાકી શકતુ નથી, અર્થાત્ માનવી સર્વજ્ઞ થઇ શકે છે. તેના માટે જગત્માં ન જણાય તેવુ. કાંઈપણ હાતું નથી, યાવત્ જ્ઞેય માત્રને જાણું છે, અણુજાણુને જણાવે છે જેથી તે પેાતાના આધ પ્રમાણે જાણું છે, પણ જોઈ શકતા નથી; કારણ કે જ્યાં સુધી આવરણ હાય ત્યાં સુધી કાઈ જણાવે તેા જાણી શકાય પણ જોઈ શકાય નહિં. જ્યારે આવરણુ ખસે છે ત્યારે બીજાના જણાવ્યા સિવાય જોઈ શકે છે, અર્થાત્ આત્મપ્રત્યક્ષ કરી શકે છે. રૂપી અને અરૂપી એમ બે પ્રકારની વસ્તુ હાવાથી પ્રત્યક્ષ પણ એ પ્રકારનુ છે, રૂપીમાં પણ સ્થળ અને સૂક્ષ્મ એમ એ પ્રકારે

Page #70

ભેગમીમાંસા
[૪૯ ]
રૂપી હોય છે. તેમાં સ્થળ રૂપીનું પ્રત્યક્ષ આવરણગ્રસ્ત આત્મા પણ ઇંદ્રિયદ્વારા કરી શકે છે, પણ અત્યંત સૂક્ષ્મ રૂપીને ઇદ્રિ ગ્રહણ કરી શકતી નથી માટે તેને આત્મા જ પ્રત્યક્ષ કરે છે. આત્મા ઉપર આવરણ હોવા છતાં પણ સૂક્ષ્મ રૂપી પ્રત્યક્ષ કરવાની શક્તિને વિકાસ થઈ શકે છે, તેથી આત્મા ઈદ્રિયોની તેમ જ સર્વના વચનની સહાયતા વગર પણ ક્ષાપશમિક જ્ઞાનથી સૂક્ષ્મ રૂપી જોઈ શકે છે. અરૂપી પ્રત્યક્ષના માટે તે આત્મા સર્વથા નિરાવરણ જ્ઞાન મેળવી શકે નહિં ત્યાં સુધી જઈ શકે નહિં, પણ સર્વના વચનોથી જાણી શકે. આવરણગ્રસ્ત આત્માને જે આત્મા પ્રત્યક્ષ થાય છે તે સકર્મક રૂપી આત્માનું માનસ પ્રત્યક્ષ છે, દેહાદિની કિયાથી આત્માનું અનુમાન થાય છે અને નિરાવરણ-કેવળજ્ઞાનદશામાં શુદ્ધાત્મસ્વરૂપે પોતાને જોઈ શકે છે અને તે જ પ્રભુ છે.
ભેગમીમાંસા
જે માનવી ભેગથી સુખ માને છે તેણે ભોગ શું વસ્તુ છે તેને સમ્યગ બુદ્ધિપૂર્વક પ્રથમ વિચાર કરવાની અત્યંત આવશ્યકતા છે. ભેગના બે અર્થ થાય છે. એક તે વાપરવું અને બીજે સગ. તેમાં વાપરવારૂપ ભગ બે પ્રકાર છે. એક તે પિતાની જ વસ્તુ વાપરવી અને બીજે પારકી વસ્તુ વાપરવી. પિતાની વસ્તુ વાપરવા જોગ આત્માને માટે

Page #71

[ ૫૦ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ સમ્યજ્ઞાનાદિ છે કે જેને આત્મા પ્રત્યેક ક્ષણે વાપરી રહ્યો છે. જ્ઞાન, દર્શન તથા ચારિત્ર આદિ વાપરીને આત્માએ પિતાનું સ્વરૂ૫ જાળવી રાખ્યું છે. અને જીવન વાપરીને પિતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખ્યું છે. જ્ઞાન, દર્શનાદિ ગુણો છે અને તે આત્માના પિતાના હેવાથી આત્મસ્વરૂપ છે એટલે તેને ત્રણે કાળમાં વિયોગ થતું નથી. એટલા માટે જ આત્માને તાત્વિક દૃષ્ટિથી સ્વ-સ્વરૂપને ભક્તા કહ્યો છે. આત્માને સમ્યગ્રજ્ઞાનાદિ પિતાના ગુણે ભેગવવાને માટે પૌગલિક કઈ પણ વસ્તુની જરૂરત પડતી નથી, કારણ કે તાદામ્ય સંબંધથી પિતાની અંદર જ રહેલા પિતાના જ ગુણોને ભેગવવાને માટે ભિન્ન ગુણધર્મવાળા દ્રવ્યની આવશ્યકતા હોય જ નહિ. સાકરને પિતાનું સ્વરૂપ જાળવી રાખવાને માટે મીઠાશ વાપરવા કરીઆતાની જરૂરત પડતી નથી, અગ્નિને પોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા ઉષ્ણતા વાપરવાને માટે પાણીની આવશ્યકતા હતી નથી. અર્થાત્ કરી આતાના સંગથી સાકર મીઠી કહેવાય નહિં અને પાણીના સંગથી અગ્નિ ઉષ્ણ કહેવાય નહિ; કારણ કે ભિન્ન સ્વરૂપવાળા દ્રવ્યના ગુણે પણ ભિન્ન હોવાથી કરી આતાને ગુણ સાકરની મીઠાશને અને પાણીને ગુણ અગ્નિની ઉષ્ણતાને બાધક છે પણ સાધક નથી. તેવી રીતે આત્માને જ્ઞાનાદિ ગુણે વાપરવાને માટે જડદ્રવ્યના સંયોગની જરૂરત નથી, કારણ કે પુદ્ગલ દ્રવ્ય આત્મ દ્રવ્યથી ભિન્ન ગુણધર્મવાળું છે એટલે જ્ઞાનાદિ ગુણે વાપરવાને માટે આત્માને બાધક થાય છે પણ સાધક થઈ શકતું નથી.
આત્મા નિરંતર જ્ઞાનાદિ ગુણેને ભકતા છે એટલે

Page #72

ભેગમીમાંસા
[ પ૧] આત્માને ભેગ પરના સંગરૂપ નથી પણ સ્વ-સ્વરૂપ છે. એટલે કઈ પણ વસ્તુના સંગ સિવાય-પછી તે વસ્તુ જડ હોય કે ચૈિતન્ય હાય, દ્રવ્ય હેય, ગુણ હોય કે પર્યાય હેય–વસ્તુ માત્રને પિતાના જ્ઞાન ગુણથી જાણવી તે જ આત્માનું ભેગવવાપણું છે. બાકી તે તેનું ભક્તાપણું તાવિક દષ્ટિથી જોઈએ તે બીજી કોઈ પણ રીતે બની શકતું નથી. આવી જ રીતે દ્રવ્યમાત્ર પોતપોતાના ગુણોને ભેગવે છે અને પિતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખે છે. જોગ સંબંધને કહેવામાં આવે છે, તે બે પ્રકારે છેઃ એક તાદામ્ય સંબંધ અને બીજો સંગ સંબંધ. ગુણ ગુણને સ્વરૂપ સંબંધ છે, અર્થાત ગુણ પોતપોતાના દ્રવ્યમાં તાદામ્ય સંબંધથી રહે છે અને દ્રવ્યને પરસ્પર સંગ સંબંધ છે. છએ દ્રવ્ય સંગ સંબંધથી ભેગા મળીને રહે છે છતાં ભિન્ન ગુણધર્મવાળાં હવાથી એક સ્વરૂપ થઈ જતાં નથી, કારણ કે જે દ્રવ્યમાં જે ગુણ સ્વરૂપ સંબંધથી રહે છે તે ગુણ તે દ્રવ્ય છોડીને બીજામાં જઈ શકે નહિં કારણ કે ગુણ-ગુણીને અભેદ સંબંધ હોવાથી એકબીજાથી છૂટા પડી શકતા નથી. જ્યાં ગુણ હોય છે ત્યાં ગુણ અવશ્ય હોય જ છે અને જ્યાં ગુણ હોય છે ત્યાં ગુણ હોય છે, અર્થાત્ બે દ્રવ્યને સંગ થાય છે ત્યાં એક બીજાને ગુણ એક બીજામાં જ નથી છતાં જો બાહ્ય દૃષ્ટિથી જોતાં જણાય છે ત્યાં તે ગુણના દ્રવ્યને અંશ સૂક્ષ્મપણે રહેલા હોય છે; જેમ કે–દેવતામાં તપાવેલી ઈંટમાં અથવા તે ગરમ પાણીમાં બાળી નાખે તેવી ઉષ્ણુતા જણાય છે પણ દેવતા જણાતું નથી છતાં અગ્નિ સૂક્ષ્મપણે રૂપાંતરથી રહેલ છે કે જેને લઈને ઉષ્ણતા જણાય છે. તે

Page #73

[ પર ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ
સૂક્ષ્મરૂપે રહેલા અગ્નિ જ્યારે નષ્ટ થવાથી ઈંટ ઠંડી થઈ જાય છે. અમુક વખત સુધી વસ્ત્રોની પેટીમાં કસ્તુરી, કપૂર આદિ સુગંધી વસ્તુ રાખીને કાઢી લેવામાં આવે તો ય પેટીમાં સુગંધી બની રહે છે પણ સુગંધી દ્રવ્ય જણાતું નથી તેથી કાંઈ સુગંધી દ્રવ્યથી છૂટી પડેલી સુગંધ પેટીમાં નથી પણ વસ્ત્રોમાં કસ્તુરી આદિ દ્રવ્ય સૂક્ષ્મપણે પ્રવેશ કરી ગયું છે. તેની સુગંધ છે. આવી જ રીતે ભિન્ન ગુણવાળા દ્રવ્યમાં ભિન્ન ગુણમાત્રનું પ્રત્યક્ષ થાય ત્યાં તે ગુણના આધારભૂત દ્રવ્ય પણ અવશ્ય રહેલું જ હોય છે, છતાં સૂક્ષ્મતાને લઈને જણાતું નથી. જે દ્રવ્યની સાથે સંગ સંબંધ કહી શકાય અને વિગ થવાથી પિતાના દ્રવ્યમાં પણ તેને સંગ સંબંધ મનાયઆવી રીતે જ ગુણ-ગુણને સગા સંબંધ માનવામાં આવે તે પછી નિશ્ચિત દ્રવ્ય જેવી કોઈ વસ્તુ જ ન રહે, કારણ કે આ અમુક દ્રવ્ય છે, એમ નિશ્ચિત કરનાર તેને અસાધારણ ગુણ હોય છે. જેમકે, મીઠાશ ગુણ સાકરને, કડવાશ કરિયાતાને, શીતળતા પાણીને, ઉષ્ણુતા અગ્નિને અને ઉપયોગગુણ આત્માને નિશ્ચિત જણાવે છે.
સિગ વિયેગવાળી તે વસ્તુ તે દ્રવ્ય છે. તેમને એક બીજાની સાથે સંયોગ-વિયોગ થાય છે પણ ગુણને તે થઈ શકે જ નહિ. એક ગુણને બીજા ગુણ સાથે કે કઈ પણ દ્રવ્યની સાથે સંગ સંબંધ થાય જ નહિ. અને જો ગુણને સગા-સંબંધવાળા માનવામાં આવે તે પછી ચેતન, જડ થાય અને અજીવ જીવ થઈ જાય. સાકર કરીઆતુ અને અગ્નિ પણ થઈ જાય. આવી જ રીતે જે થાય તે દ્રવ્ય ગુણની વ્યવસ્થા ન રહેવાથી બધુંય અવ્યવસ્થિત થઈ જાય.

Page #74

ભામમીમાંસા
[ ૫૩ ]
સમાન ગુણવાળા અનેક દ્રવ્ય ભેગાં થાય તયે એક દ્રવ્યના ચુર્ણ બીજા દ્રવ્યમાં ભળે નહી પણ જે દ્રવ્યમાં જેટલેા ગુણ હાય તેટલે જ તેમાં સ્થિર રહે પણ વૃદ્ધિ હાનિ થાય નહિ. અનંત સિદ્ધાત્માએ ભેગા ભળીને રહે છે અને બધાયમાં જ્ઞાનદનાદિ ગુણ એક સરખા રહેલા છે પણ એક સિદ્ધને ગુણુ પેાતાના આત્મદ્રવ્યમાંથી છૂટો પડીને બીજા સિદ્ધમાં ભળી શકે નહિ અર્થાત્ ભિન્ન સિદ્ધાત્મા( દ્રવ્ય )ના ગુણ તરીકે કહી શકાય નહિં, છતાં બધાય સિદ્ધોના જ્ઞાનાદિ ગુણુ પાતાનુ જાણુવાનું કાર્ય કરવામાં જુદા પડતા નથી. એક સરખી રીતે એક સાથે જ કરે છે, પણ આત્મા દ્રવ્યની દૃષ્ટિથી તેમાં ભેદ પડે છે. જેમ હજાર દીવા એક સ્થળે મૂકયા હોય તા બધાય દીવાના પ્રકાશ ભેગા મળીને અજવાળું કરે છે તે પ્રકાશમાં જરાયે ભેદ જણાતા નથી કે આટલા પ્રકાશ અમુક દીવાના છે અને આટલા પ્રકાશ અમુકના, એમ પ્રકાશના વિભાગ પાડી શકાય નહિ પણ ભેગા અભિન્નપણે દેખાતા પ્રકાશ હજાર દિવામાં ભિન્નપણે રહેલા છે. તે જ્યારે એક દીવા ત્યાંથી ઊંચકીને ખીજે લઈ જવામાં આવે ત્યાં તેને પ્રકાશ, પ્રકાશસમૂહમાંથી નિકળી તેની સાથે જાય છે ત્યારે સ્પષ્ટ સમજાય છે કે એક સ્વરૂપ દેખાત પ્રકાશ, હજાર દીવાના સમૂહરૂપ છે. એક શેર વાટેલી સાકરના ભૂંકા પડયા હોય તેના પ્રત્યેક કણમાં મીઠાશ રહેલી હાય છે. તે એક કણની ખીજા કણમાં જતી નથી અને જો જાય તે તે કણુ ફીક્કો થઈ જાય પણ તેમ થતું નથી; કારણ કે ભૂકામાંથી એક કણ લઇને જીભ ઉપર મૂકીચે તા તે મીઠા લાગે છે. ભેગા ભળેલા કણીઆની મીઠાશ પરિચિત પાણીમાં નાખવાથી
આ

Page #75

[ પ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ તેને મીઠું બનાવે છે. ભેગા ભળેલા કણીઆઓની મીઠાશમાં બતાવી શકાય નહિં કે આટલી મીઠાશ અમુક કણની અને આટલી અમુકની. તેવી જ રીતે અનંત સિદ્ધાત્માનું જ્ઞાન ભેગું ભળીને એક સરખું કાર્ય કરતું હોય ત્યાં આટલું જ્ઞાન અમુક આત્માનું એમ છૂટું પાડી શકાય નહિં, પણ તે દરેક આત્મ દ્રવ્યમાં ભિન્નપણે રહેલું હોય છે. કેઈ પણ આત્માનું જ્ઞાન તેમાંથી નિકળીને બીજા આત્મામાં પ્રવેશ કરી શકે નહિં. દીપકને પ્રકાશ કે સાકરની મીઠાશ, દીવાઓની સંખ્યા કે સાકરનું પ્રમાણ વધવાથી વધે છે અને ઘટવાથી ઘટે છે. તેમ આત્માઓને માટે હેતું નથી. આત્માઓની સંખ્યા વધવાથી જ્ઞાનમાં કોઈ પણ વૃદ્ધિ થતી નથી. શુદ્ધાત્માઓના સંગની સંખ્યા ગમે તેટલી વધે તોયે જ્ઞાન તે છે એટલું જ રહેવાનું, તેમાં જરાયે વૃદ્ધિ થતી નથી. ઘાતી કર્મ ક્ષય થવાથી જેટલું અને જેવું જ્ઞાન એક આત્માને થાય છે તેટલું અને તેવું જ બીજા આત્માઓને થાય છે એટલે તે સંપૂર્ણ હવાથી ઘણા આત્માઓ ભેગા ભળે. તે જ્ઞાનમાં ન્યૂનાધિકતા થઈ શકતી જ નથી. અને બીજું કારણ એ પણ છે કે અરૂપી દ્રવ્યના ગુણ પણ અરૂપી જ હોય છે. એટલે શુદ્ધ અરૂપી દ્રવ્યના ગુણેની હાનિ વૃદ્ધિ થઈ શકતી નથી. જેટલા પ્રમાણમાં ગુણ એક અરૂપી દ્રવ્યમાં હેય છે તેટલા જ પ્રમાણમાં બીજા અરૂપી દ્રવ્યમાં પણ હોય છે. એટલે એક દ્રવ્ય હોય કે અનેક સદશ દ્રવ્યને સંગ હોય તેયે એક સરખી રીતે જ ગુણે રહેવાના. અને રૂપી દ્રવ્યના ગુણ રૂપી હેવાથી દ્રવ્યના સગની ન્યૂનાધિકતાના

Page #76

ભાગમીમાંસા
[ ૫૫ ]
પ્રમાણુમાં ગુણુમાં પણ ન્યૂનાધિકતા થવાની જ, સંયોગ અનેક પ્રકારે થાય છે, દ્રવ્યના દ્રવ્યની સાથે, દ્રવ્યના ગુણની સાથે, ગુણના દ્રવ્યની સાથે અને ગુણના ગુણની સાથે આ ચાર પ્રકારના સંચાગ પ્રત્યેક સશ તથા વિસર્દેશ દ્રવ્ય તથા ગુણના વિચાર કરતાં અપેક્ષાથી આ પ્રકારના સમજાય છે. વિસર્દેશ દ્રવ્ય તથા વિસદૃશ ગુણના સંચાગ જેમ કે-દૂધ અને પાણી. આ બે આ વિસદૃશ દ્રવ્યમાં અસાધારણ ગુણુ, વર્ણ તથા રસાદિ ભિન્ન હાવા છતાં પણ પ્રવાહીપણારૂપ સાધારણ ગુણુને લઇને અને એક ખીજામાં આતપ્રોત થઇ જાય છે. એટલે બંને એક રૂપ દેખાય છે. એમાં જે દ્રવ્યની અધિકતા હોય છે તે સ્પષ્ટ જણાય છે અને ન્યૂન પ્રમાણવાળું દ્રવ્ય જણાતુ નથી, પણ ભળેલુ તા હોય જ છે. મીઠાશ અને ખારાશ અત્યંત ભિન્ન રસાદિવાળા સાકર અને મીઠું અને વિસદૃશ દ્રવ્યના સચૈાગ થાય છે ત્યારે સ્વાદમાં વિચિત્રતા જણાય, છતાં શ્વેત વર્ણમાં સરખાપણુ હાવાથી ભેગાં ભળેલાં ભિન્ન જણાતાં નથી, એક સ્વરૂપે જણાય છે. તે જીભ ઉપર મૂકવાથી અને દ્રવ્ય જુદા હોવાથી તેની ભિન્નતા ઓળખાય છે.
સભ્રંશ ગુણુ-ધર્મવાળાં દ્રવ્યો જેવાં કે બુદ્ધાત્માએ ભેગા ભળેલા એક રૂપે દેખાય છે, તેમના ગુણ-ધર્મ સદેશ હાવાથી અર્થાત્ અરૂપી અને જ્ઞાનાદિ ગુણુ એક સરખા હૈાવાથી સર્વજ્ઞા સિવાય તેમની ભિન્નતા કોઈ પણ જાણી શકે નહિ; કારણ કે શુદ્ધાત્માને કાઈ પણ ઇંદ્રિય ગ્રહણ કરી શકતી નથી. એટલે અલ્પજ્ઞા જાણી શકતા નથી પણ સાકર આદિ રૂપી દ્રવ્ય ભેગાં ભળ્યાં હોય તે જીલ આફ્રિ ઇંદ્રિયાથી તેમની મીઠાશ

Page #77

[૫૬ ].
તાત્વિક લેખસંગ્રહ આદિની ન્યૂનાધિકતાને લઈને જાણ શકાય છે, કે ઘણાં દ્રવ્ય ભેગાં ભળ્યાં છે કે ન્યૂન છે. તેવી જ રીતે વિસદશ દ્રવ્યોને જેમકે સાકર ને કરી આતું અથવા મીઠું, એમના સંગોને ઇદ્રિયદ્વારા અલ્પજ્ઞ માણસ પણ જાણી શકે છે. આ પ્રમાણે રૂપી દ્રવ્ય માત્રને સંગ ઇદ્રિયથી જાણી શકાય છે. કેટલીક વસ્તુઓમાં ગુણ પ્રત્યક્ષ થાય છે અને દ્રવ્ય અપ્રત્યક્ષપણે ગૌણ રહે છે. જેમકે–ગરમ કરેલી ઈંટ તથા પાણી. સુગંધી વસ્તુથી વાસિત વસ્ત્ર વિગેરે. આ બધાયમાં ગુણને ભિન્ન દ્રવ્યની સાથે સગ પ્રત્યક્ષ છે અને તે ગુણ જે દ્રવ્યમાં સ્વરૂપસંબંધથી રહે છે તેને ભિન્ન દ્રવ્યની સાથે સંગ અપ્રત્યક્ષ છે. મીઠાશ, ખારાશ, ઉષ્ણતા આદિ રૂપી ગુણાનું ભેગા ભળવું અને જ્ઞાનાદિ અરૂપી ગુણેનું ભેગા ભળવું તે એક અપેક્ષાથી ગુણોનો સંગ કહી શકાય. જો કે બે દ્રવ્યના સંગથી જ બંને દ્રવ્યોના ગુણ ભેગા ભળ્યા છે છતાં એક દ્રવ્ય સૂક્ષ્મપણે રહેલું હોવાથી અપ્રત્યક્ષ છે અને એક દ્રવ્ય પ્રત્યક્ષ છે એ અપેક્ષાથી જ ગુણેને . સંગ કહી શકાય. પણ દ્રવ્યના સાગ વગર કેવળ ગુણોને સંયોગ થઈ શક્તો જ નથી. દ્રવ્ય એક સ્વરૂપમાં હેઈને ભિન્ન હોય (આત્મદ્રવ્ય) અને ગુણે (જ્ઞાનાદિ) એક સ્વરૂપવાળા અને અભિન્ન સ્વભાવવાળા હોય તે સમાન દ્રવ્ય સંગમાં કે જ્યાં ગુણ અભિન્ન જણાય અને દ્રવ્ય ભિન્ન જણાય ત્યાં ગુણેને સંગ કહેવાય અને જ્યાં ભિન્ન ગુણ હોય તથા દ્રવ્ય પણ ભિન્ન સ્વરૂપ તથા સ્વભાવવાળું હોય તેવા બે દ્રવ્યના સંગમાં ગુણ જણાય પણ દ્રવ્ય ન જણાય ત્યાં ગુણને દ્રવ્યની સાથે અથવા તે દ્રવ્યને ગુણની સાથે સંગ કહી શકાય, જેમ કે
*
*
*

Page #78

ભાગમીમાંસા
[ ૧૭ ]
ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે ગરમ પાણી, સુગંધી વસ્ર વિગેરે, કે ઇંદ્રિયા કૃપી ગુણને ગ્રહણ કરે છે પણ દ્રવ્યના સાક્ષાત્કાર કરી શકતી નથી છતાં ગુણ ને ગુણી અભિન્ન હોવાથી ગુણુના સાક્ષાત્કારની સાથે દ્રવ્યના પણ સાક્ષાત્કાર કરે છે અર્થાત્ ગુણુદ્વારા ગુણીને જાણી શકે છે.
આત્માને પેાતાના જ્ઞાન ગુણ ભાગવવાને બીજા ન્યાની અનાવશ્યકતા જણાવી તે ગુણુ–ગુણીના અભેદ સબંધને લઈ ને અર્થાત્ જ્ઞાનદ્વારા આત્મા જે જાણે છે તે જ્ઞાન ભિન્ન વસ્તુએની સાથે કોઈ પણ સ`બધથી જોડાઈ ને આત્માને જણાવતું નથી પણ આત્માના અવગાહિત ક્ષેત્રમાં રહીને-આત્મપ્રદેશમાં અભિન્નપણે રહીને વસ્તુ માત્રને જણાવે છે. જો જ્ઞાન વસ્તુની સાથે સંબંધિત થઈ ને—જોડાઈને આત્માને જણાવવાના સ્વભાવવાળું હોય તે પછી સ્વરૂપસંબંધવાળા આત્માના પણ વસ્તુ માત્રની સથેિ સંબંધ થવાથી આત્મા સર્વવ્યાપી થઈ જાય, પણ તે ઇષ્ટ નથી, કારણ કે સવજ્ઞાને અલેાકાકાશના પણ સાક્ષાત્કાર થાય છે એટલે અલાકમાં પણ આત્મ દ્રવ્ય રહેવાના પ્રસંગ આવે, પરંતુ ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય દ્રવ્યો ( કે જેની સહાયતા વગર હાથીચાલી શકાય નહિ" તેમ જ સ્થિર રહી શકાય નહિ.) અલેાકમાં ન હાવાથી ત્યાં જીવ તથા પુદ્દગલ દ્રવ્યનું જવું અને રહેવું બની શકે નહિ. તેમજ જ્ઞાન અરૂપી હોવાથી સૂર્યના કિરણાની જેમ પરિમિત ક્ષેત્રમાં રહેલા આત્મામાંથી નીકળીને બહારની વસ્તુઓની સાથે સંબધિત થાય તે આત્મા અનાત્મા થઈ જાય અને જે વસ્તુઆમાં જ્ઞાન પ્રવેશ કરે તે ખીચે આત્મસ્વરૂપ થઇ જાય

Page #79

[ ૧૮ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ માટે આત્માના અંદર અભિન્નપણે રહીને જ જ્ઞાન વસ્તુ માત્રને બધ કરાવે છે, જેથી આત્માને જ્ઞાન ગુણ વાપરવાને વસ્તુ માત્રને ય તરીકે ઉપયોગ કરે પડે છે એટલે આત્મા પરવસ્તુઓને ભક્તો માત્ર જ્ઞાતા તરીકે જ બની શકે છે.
દેહધારી આત્મા ઈતર જડાત્મક વસ્તુઓના ભક્તા કહેવાય છે, તે ભેગ સંગ-સ્વરૂપ છે. સકર્મક આત્મા મિથ્યાત્વ, અવિરતિ આદિ હેતુઓ દ્વારા અનેક પ્રકારના કર્મ બાંધે છે. અર્થાત્ કર્મપણે પરિણત થયેલા પુદ્ગલેને આત્માની સાથે સંયોગ થાય છે તે કર્મયુદ્દગલો અનાદિકાળથી શુભ અને અશુભ એમ બે પ્રકારે ઓળખાય છે. જ્યારથી આત્માની સાથે કર્મને સગ છે ત્યારથી પુન્ય-પાપરૂપે કર્મ ચાલ્યાં આવે છે. શુભ કર્મના ઉદય(ગ)થી શુભ પૌગલિક વસ્તુઓને સંગ પ્રાપ્ત થાય છે, અને અશુભના ઉદયથી અશુભ પુદ્ગલેને સોગ થાય છે. પૌગલિક વસ્તુઓમાં શુભાશુભપણું જેના સંસર્ગને લઈને થયેલું હોય છે, કારણ કે જીવને ભોગમાં આવતી પીગલિક વસ્તુઓ જીવે ગ્રહણ કરીને મૂકી દીધેલા શરીરપણે પરિણત થયેલા અથવા તે શબ્દાદિપણે પરિણત થયેલા પુદ્ગલ સ્કધો હોય છે. તે શરીરને ધારણ કરવાવાળા અથવા તે શબ્દાદિપણે પુદ્ગલેને પરિણાવવાવાળા જીવો પોતપોતાના શુભાશુભના ઉદય અનુસાર પુદ્ગલ સ્કંધોને ગ્રહણ કરે છે જેથી શરીરપણે પરિણત થયેલા અથવા તે શબ્દાદિપણે પરિણત થયેલા પુદ્ગલેને ગોપભેગ કરનાર જીવોને સુખ-દુઃખાદિની ભાવના ઉત્પન્ન કરે છે. જીવને જડાત્મક વસ્તુઓને ભેગેપભેગ, પાંચ ઇઢિયે દ્વારા થાય છે.

Page #80

ભોગમીમાંસા
[ ૫૯ ] ઇદ્રિ સાથે વદિ જડ ધર્મવાળી વસ્તુઓને સંગ જ્યાં સુધી બચે રહે છે ત્યાં સુધી જીવ સુખ-દુઃખને અનુભવ કરે છે અને જ્યારે વિયેગ થાય છે ત્યારે એમાંનું કશુયે હતું નથી, છતાં સાગ છૂટયા પછી પણ સંગ કાળની વિકૃતિની વાસનાથી સુખદુઃખની આછી અસર રહે છે જેથી માણસે પાછળથી પણ સંભારીને કાંઈક સુખ-દુઃખને અનુભવ કરે છે.
પૌગલિક વસ્તુના ભેગની બે સ્થિતિ છેઃ અર્થાત્ ત્યાગરૂપ અને સંગરૂપ, એમ ભેગ બે પ્રકાર છે. જીવને પગલિક વસ્તુના ભેગને માટે કર્મની અત્યંત આવશ્યકતા રહે છે; કારણ કે કર્મ સિવાય શરીર નથી હતું અને શરીર સિવાય ઇકિયેના અભાવને લઈને પોદ્દગલિક ભેગ બની શક્તા નથી, માટે ભેગની વ્યવસ્થા આ પ્રમાણે છે–પ્રથમ તે આત્માની સાથે કર્મને સગ, ત્યારપછી તે કર્મને ઉદય-આત્માથી કર્મ છૂટાં થવાને તેમાં કિયા ઉત્પન્ન થવી-અર્થાત્ કર્મને ત્યાગ, પછી તે કર્મના ત્યાગકાળમાં-કર્મ છૂટતી વખતે એ ગ્રહણ કરીને છોડી દીધેલાં જડાત્મક શરીરને અથવા તે સચેતન શરીરદ્વારા ગ્રહણ કરાયેલા શબ્દાદિ પુદ્ગલેને સંગ થે તેને સંસારમાં અજ્ઞાની છે સુખ, દુઃખ, આનંદ આદિ ભાવદ્વારા ભગપણે જણાવે છે. કેટલીક ઇદ્રિ જેવી કે-આંખ, નાક, કાન અને ત્વચા આ ચાર ઈદ્રિ સાથે તે માત્ર સંગ જ થાય છે. તેમાં આંખ સાથે તે સંગ પણ થત નથી, કારણ કે આંખ પૌગલિક વસ્તુના સોગ વગર પણ
ગ્ય કાળ તથા દેશમાં રહેલી વર્ણાદિ ધર્મવાળી વસ્તુને ગ્રહણ કરી શકે છે. જીભની સાથે થવાવાળા રસાદિ ગુણવાળા

Page #81

[ ૬૦ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ પુદ્ગલોના સંગમાં બીજી ઈદ્રિ કરતાં કાંઈક વિલક્ષણતા રહેલી છે. જીભથી ગ્રહણ કરેલા પુદ્ગલે શરીરના વર્ણાદિ પોષવામાં તથા દેહને પુષ્ટ બનાવવામાં પરિણમી જાય છે ત્યારે બીજ ઇદ્રિ સાથે અમુક વખત સંગ રહીને પછી વિયેગ થાય છે. અને ફરીને પાછી તે જ વસ્તુઓને સંગ થઈ શકે છે, પણ વિકિયા થઈને વસ્તુ નષ્ટ થતી નથી. પણ જીભથી ગ્રહણ કરાયેલા પુદ્ગલોમાં વિક્રિયા થવાથી નષ્ટ થાય છે, તેવાં જ કાયમ રહેતાં નથી પણ રૂપાંતર થઈ જાય છે. અને એટલા જ માટે નાક, કાન આદિ ચાર ઇંદ્રિયોથી ગ્રહણ કરાતી વસ્તુ એને ઉપલેગ તરીકે ઓળખાવી છે અને જીભથી ગ્રહણ કરાતી વસ્તુને ભેગપણે કહી છે. તાવિક દૃષ્ટિથી વિચાર કરતાં આત્માને પર-પૌગલિક વસ્તુને ભેગ ખાસ કરીને તે કર્મપણે પરિણમેલા પુદ્ગલ સ્કંધને હોય છે, તે સિવાય તે વૈષયિક સુખ અથવા તે દુઃખ જેવી કઈ વસ્તુ નથી. સર્વ કર્મ ક્ષય થયા પછી આત્માને સંગસ્વરૂપ કેઈપણ પ્રકારની પરવસ્તુને ભેગ સંભવ નથી. કર્મપુદ્ગલસ્કોમાં અનુકુળતા-પ્રતિકૂળતા, સુખ–દુઃખ જેવું કાંઈપણ હેતું નથી, પણ અનાદિ કાળથી આત્માના સંસર્ગમાં આવતા કર્મપુદ્ગલમાં અનેક પ્રકારની વાસનારૂપ પ્રકૃતિ રહેલી છે જેને લઈને આત્મા તરૂપે પરિણમે છે અને તે પરિણામેને લઈને પૂર્વના કર્મ પુદ્ગલેની નિર્જરા–આત્માથી છૂટા પડતી વખતે નવીન કર્મપુદ્ગલેને આત્મા સાથે સોગ થાય છે. અને તે પુદ્ગલે પરિણામને અનુસરીને વાસિત થાય છે. કર્મ ભેગવવાને આત્માને શરીરની જરૂરત પડે છે માટે પાંચ પ્રકારના શરીર

Page #82

ભાગમીમાંસા
[ ૬૧ ]
માંથી એક પણુ શરીર વગર એક સમય પણ રહ્યો નથી. અર્થાત્ અનાદિકાળથી આત્મા એક સમય પણ અશરીરિકપણે રહ્યો નથી. પાંચ શરીરમાંથી કાણુ (કર્મના સમૂહરૂપ) અને તૈજસ (કાણુના જ અંશરૂપ પણ કાર્ય ભેદે ભેદવાળુ) આ એ કારણુ શરીર તે એક સમય પણ આત્માથી છૂટાં પડતાં નથી. અને જો આ બે શરીર સર્વથા આત્માથી છૂટા પડી જાય તે! આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણ્ણાના સંપૂર્ણ વિકાસ થઈ જાય છે જેને લઇને અશરીરી થવાથી આત્મા મુક્તાત્મા કહેવાય છે. પછી તેને કવણાના તેમજ ઈતર પુદ્ગલ સ્કાના સંચાગ થવા છતાં પણ તે વિભાવ સ્વરૂપ થઈ શકતા નથી, તેને જન્મ-જરા-મરણ આદિ કાંઇપણુ હાતું નથી. પેાતાના અરૂપી અચેતન અને અક્રિયાદિ ગુણાને પૌદ્ગલિક વસ્તુની કાંઈપણુ અસર થતી નથી અને ભાવી અનંતા કાળ સુધી શુદ્ધ સહજાનંદ સ્વરૂપમાં જ સ્થિર રહે છે.
જેમ વડનું સૂક્ષ્મ ખીજ નષ્ટ ન થાય ત્યાં સુધી સ્થૂલકાય કારૂપ અનેક વડા થયા જ કરે છે તેમ જ્યાં સુધી આ એ કારણ શરીરાને સર્વથા વિયોગ ન થાય, પૂર્વીપરનુ' અનુસધાન ચાલ્યુ આવે ( અર્થાત્-પૂર્વના કર્મના રાત્તામાંથી ઉદય અને ઉદયમાં આવીને–ભગવાઈને ક્ષય-વિયોગ થાય છે તે વખતે રાગ-દ્વેષની ચીકાશના પ્રમાણમાં નવા કર્મને સંચાગ અનુસધાન થાય છે) ત્યાં સુધી ઔદારિક, વૈક્રિય અને આહારકરૂપ કાર્ય શરીરાના વિયોગ–સંયોગ થયા કરે છે, કારણ કે કર્મના મૂળરૂપ ભાગ આ શરીરામાં જ થાય છે, કના ભાગ-અનુભવનું સાધન આ શરીરે જ છે. આ ત્રણ શરીરામાંથી ખાસ
50

Page #83

[ ]
તવિક લેખસંગ્રહ કરીને દારિક તથા વૈક્રિય આ બે શરીરમાં કર્મફળ ભેગવાય છે; બાકી આહારક અત્યંત અલ્પ કાળ રહે છે એટલે કાર્ય શરીર રહેવા છતાં પણ તેમાં કર્મ ફળનાં ભેગ જેવું ખાસ કાંઈ હોતું નથી, કારણ કે આહારક શરીર અતિશયશાળી મનુષ્ય સિવાય સંસારમાં બીજા કોઈ પણ જીવને હતું નથી, પણ દારિક તથા વૈક્રિય શરીર તે સંસારી દરેક જીવે મેળવે છે. આ બે શરીરને આશ્રયીને સંસારી જીને ચાર વિભાગમાં વહેંચી નાખ્યા છે. મનુષ્ય, તિર્યચ, દેવતા અને નારક. તેમાં મનુષ્ય તથા તિર્યંચને દારિક શરીર હોય છે અને દેવ તથા નારકને વૈક્તિ શરીર હોય છે. આ શરીરને ધારણ કરીને જીવ અનાદિ કાળથી તેનું ફળ ભેગવતા આવ્યા છે. કર્મનું ફળ ભોગવવામાં કર્મ સિવાયની ઇતર પૌગલિક વસ્તુઓ નિમિત્તભૂત બને છે તેમજ સકર્મક આત્માઓ પણ નિમિત્ત બને છે. અનાદિકાળથી જ શુભાશુભ પ્રકૃતિવાળાં કર્મ હોવાથી શુભ પ્રકૃતિનું ફળ ભેગવવામાં શુભ પ્રકૃતિના ઉદયવાળા જીએ ગ્રહણ કરેલાં પુદ્ગલ સ્કછે નિમિત્ત થાય છે ત્યારે અશુભનું ફળ ભેગવવામાં અશુભ પ્રકૃતિવાળાએ ગ્રહણ કરેલાં પુદ્ગલો દુઃખમાં નિમિત્ત થાય છે. અનાદિ કાળથી કર્મની સાથે ઓતપ્રત થયેલો આત્મા કર્મની પ્રકૃતિ સાથે ભળી જવાથી જ્યારે વર્ણાદિ ધર્મવાળા ઇતર પગલે સાથે સગાસંબંધથી જોડાય છે ત્યારે અનાદિથી જડ પ્રકૃતિના પડેલા સંસ્કારોને લઈને શુભાશુભની માન્યતાથી સુખ-દુઃખ અનુભવે છે. બાકી સુખ-દુઃખ જેવી કે તાત્વિક વસ્તુ નથી. પોતાને સુખી અથવા તે દુઃખી માનનાર જીવને પૂછવામાં આવે કે સુખ
અથભ કરેલાં ઉદગારવામાં શુભ તિવાળાં કમ

Page #84

ભગમીમાંસા
[૬૩ ] દુઃખ શું વસ્તુ છે? દેખાડશો, તે તે સુખ-દુઃખ, આનંદહર્ષ-શોક વિગેરેને કઈ પણ ઇદ્રિયથી પ્રત્યક્ષ કરાવી શકશે નહિ. પણ એટલું જ કહીને વિરામ પામશે કે હું સુખ ભેગવું છું અથવા તે દુઃખ ભેગવું છું. જડાત્મક વસ્તુના સંગસ્વરૂપ ભેગમાં સુખ, દુઃખ, આનંદ આદિને જ ભેગ તરીકે બતાવ્યાં છે; બાકી વસ્તુને સંગ માત્ર બેગ નથી. વસ્તુ સંગ તે નિમિત્ત માત્ર છે અને એટલા માટે જ કહેવાય છે કે અમુક સુખ ભેગવે છે અને અમુક દુઃખ ભેગવે છે. પોગલિક વસ્તુઓને સંબંધ કર્મજન્ય દારિક તથા વૈક્રિય શરીર સાથે થાય છે. આ શરીર પાંચ ઇન્દ્રિયના સમૂહરૂપે છે તેની સાથે વર્ણાદિ ધર્મવાળી વસ્તુઓને સંગ કરાવવામાં જીવની સાથે ઓતપ્રોત થયેલા અનેક પ્રકારના કર્મને ઉદય કારણભૂત થાય છે. જેવા રૂપે પરિણત થયેલા કર્મયુગલે હોય છે તેવા રૂપે પરિણત થયેલા પુદ્ગલેને સંગ થાય છે. જ્યાં સુધી આત્મા સાથે ઓતપ્રેત થયેલા કર્મ પુદ્ગલોમાં આત્માથી છૂટા પડવાની ક્રિયા થતી નથી અર્થાત્ સત્તામાં રહેલા હોય છે ત્યાં સુધી શરીરની સાથે કે આત્માની સાથે ઈતર પુદ્ગલને સંગ થતો નથી, એટલે કર્મનાં ફળસ્વરૂપ સુખ-દુઃખને પણ ભંગ થતું નથી. કર્મ ભેગવવું એટલે આત્માની સાથે રહેલા કર્મપુદ્ગલેનું છૂટું પડવું અને કમફળ ભેગવવું એટલે કર્મ છૂટાં પડતી વખતે આત્માને સુખ-દુઃખને અનુભવ થે. કર્મની અનેક ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની પ્રકૃતિ બતાવી છે તેમાં સુખ-દુઃખ આદિની ભાવના ઉત્પન્ન કરનાર મોહ કર્મની પ્રકૃતિ છે. બીજા કર્મોની શુભ

Page #85

[ ૬૪ ]
તાત્ત્વિક લેખમ ગ્રહ
અથવા અશુભ પ્રકૃતિયાના ઉયમાં જીભ તથા અશુભ પુ ગલાના શરીર સાથે સંબંધ ભલે થાય પણ જ્યાં સુધી માહ કની પ્રકૃતિ ઉદયમાં સાથે ન ભળે ત્યાં સુધી આત્મા સુખદુઃખાદિના અનુભવ કરી શકતા નથી, અર્થાત્ કના ફળસ્વરૂપ સુખ-દુઃખને ભાગ તરીકે માનતે નથી. જ્યારે માહ કમઁની પ્રકૃતિ આત્માથી સર્વથા છૂટી પડી જાય છે—ક્ષય થઈ જાય છે ત્યારે આત્મા ઈતર કર્મના ઉદ્દયથી ખેંચાઈને પ્રાસ થનાર શુભાશુભ પૌલિક વસ્તુઓના પાતાને ભેાક્તા તરીકે માનતા નથી પણ સત્યરૂપ દ્રષ્ટા તરીકે જ માને છે. પછી સુખ-દુઃખના ભાગ જેવું કશુંયે હોતું નથી અર્થાત્ કમ પુલિાના ત્યાગ અને તેના ત્યાગ સમયે યત્કિંચિત કર્મ પુદ્ગલાના અથવા તે પૌદ્ગલિક વસ્તુઓના સયોગ સબંધ માત્ર થાય છે કે જેને માઠુ કર્મની પ્રકૃતિના ઉદ્દયવાળા સુખ, દુઃખના ભાગની ભાવના રાખે છે તેવી ભાવનાના અંશ પણુ માહ ક્ષયવાળાને હાતા નથી. વસ્તુ માત્ર પેાતાના સ્વભાવ પ્રમાણે વર્તે તેમાં આત્મા દ્રષ્ટા તરીકે રહીને પેાતાના સ્વરૂપમાં રમ્યા કરે છે.
શરીર (સ્પ) ઇંદ્રિય વ્યાપક છે અને ખીજી પ્રાણુ આદિ ચાર ઇંદ્રિયો વ્યાપ્ય છે, અર્થાત્ સ્પર્શ ઇંદ્રિય આખાય શરીરમાં રહેલી છે અને પ્રાણ આદિ શરીરના અમુક દેહમાં રહેલી છે. જ્યાં પ્રાણ આદિ ચાર ઇંદ્રિયો રહેલી છે ત્યાં સ્પઇંદ્રિય પણ છે. પણ જ્યાં જ્યાં સ્પઇંદ્રિય છે ત્યાં ત્યાં અધેય બીજી ઇંદ્રિયો નથી એટલા માટે જ સ્પર્શી ઇન્દ્રિય અધિક દેશમાં રહેવાવાળી હાવાથી વ્યાપક કહેવાય છે અને
બીજી

Page #86

ભગમીમાંસા
ઇન્દ્રિયો શરીરના અલ્પ દેશમાં રહે છે માટે વ્યાપ્ય કહેવાય છે અને એટલા માટે જ વર્ણ, ગંધ, રસ અને શબ્દને સંગરૂ૫ ભેગ શરીરના ભિન્ન ભિન્ન દેશોમાં થાય છે પણ આખા શરીરથી થતું નથી. પ્રાણ આદિ ઇન્દ્રિયની શક્તિ નષ્ટ થાય છે ત્યારે પણ શરીર (સ્પર્શ ઈદ્રિય) તે કાયમ જ રહે છે અને તે શરીરની સાથે ગંધાદિ પુદ્ગલેને સંગ થવા છતાં પણ આત્મા ભાગ તરીકે ઉપયોગ કરી શકતા નથી, પરંતુ શરીરના એક દેશમાંથી સ્પર્શ ઈદ્રિયની શક્તિ નષ્ટ થઈ ગઈ હોય તે શરીરના બીજા ભાગમાં કઈ પણ સ્પર્શને ભેગ સ્પર્શ ઈદ્રિયથી નિરંતર થાય છે અને તે શરીરના કોઈ પણ દેશપ્રદેશથી તેમ જ શરીરપણે રહેલી ઘાણાદિ કઈ પણ ઇંદ્રિયથી થઈ શકે છે તેથી પણ સ્પર્શ ઈદ્રિયને વ્યાપક માની છે અને બીજી ઇન્દ્રિયોને વ્યાપ્ય માની છે. ઈતર પૌગલિક સ્કંધના સગરૂપ નિમિત્તથી અથવા તે નિમિત્ત વગર અમુક પ્રકાર ની પ્રકૃતિવાળાં કર્મ જ્યારે ઉદયમાં આવે છે ત્યારે શરીરરૂપે પરિણત થયેલા પુદ્ગલસ્કંધમાં વિકૃતિ થાય છે કે જેને રિગ કહેવામાં આવે છે, તે વ્યાપક સ્પર્શઇંદ્રિયના આધારભૂત આખા શરીરથી ભગવાય છે. શરીરના એક દેશમાં થયેલી વિકિયાની અસર આખા શરીરમાં થાય છે પણ નાસિકા આદિ બાકીની ઇન્દ્રિયોના વિષયને તે તે વિષયગ્રાહક ઇદ્રિય જ જાણું શકે અર્થાત્ એક જ શરીરમાં અવયવપણે રહેલી હોવા છતાં પણ એક ઇંદ્રિય સંબંધ બીજી ઇન્દ્રિયના વિષયને વેદી શકે નહિ. જો કે પ્રત્યેક ઈદ્રિય પિતા પોતાના વિષયને જ

Page #87

[ ૬ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ અનુભવ કરી શકે છે, સ્પર્શ ઈદ્રિય પણ પિતાના જ વિષયને ગ્રહણ કરી શકે છે, બીજી ઇન્દ્રિયો તે ભિન્નભિન્ન પ્રદેશમાં રહેલી હોવાથી એક બીજીની સાથે સંબંધ ધરાવતી નથી પણ સ્પર્શ ઈદ્રિયની સાથે તે બધી ઇક્રિયેનો સંબંધ છે છતાં તે બીજી ઇદ્રિના વિષયેને ગ્રહણ કરી શકતી નથી. આ પ્રમાણે પ્રત્યેક ઇંદ્રિય સ્વવિષયને જ ગ્રહણ કરવાવાળી હોય છે છતાં સ્પર્શ ઇંદ્રિયમાં કાંઈક વિશિષ્ટતા રહેલી છે. સ્પર્શ ઇંદ્રિય પોતાનો વિષય ગ્રહણ કરવા ઉપરાંત અશાતાદનીયના ઉદયથી શરીરના વ્યવસ્થિત તના બંધારણમાં જ્યારે વિકૃતિ ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે આત્મા દુઃખ મનાવે છે. આ વિકૃતિ ભિન્નભિન્ન નામવાળા અનેક પ્રકારના રોગ તરીકે સંસારમાં ઓળખાય છે. આંખ, નાક, કાન, જીભ આદિ ઇક્રિયામાં રહેલી સ્પર્શ ઈદ્રિયમાં વિકૃતિ થાય છે કે જેને નાક આદિના રોગ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તે રોગોથી તે તે ઇંદ્રિયના વિષયને ગ્રહણ કરવાની શક્તિ નષ્ટ થવાથી પિતાના વિષયને અનુભવ કરી શકતી નથી તેથી તે રેગોને તે ઇન્દ્રિયોના કહેવાય છે છતાં તે સ્પર્શ ઈદ્રિયની વિકૃતિને લઈને થયેલા હોવાથી તેને સંબંધ મુખ્યત્વે કરીને તે સ્પર્શ ઈદ્રિય સાથે જ હોય છે. તાત્પર્ય કે-અશાતા વેદનીય કર્મના ઉદયની અસર શરીર ઉપર થાય છે, ચામડીમાં રહેલી સ્પર્શ ઈદ્રિય ઉપર થાય છે પણ તે સ્પર્શ ઇંદ્રિયના આધારભૂત શરીરમાં ભિન્ન વિષયને ગ્રહણ કરવાવાળી બીજી ઇદ્રિને સંબંધ હોવાથી તેમાં પણ વિકૃતિ થાય છે. અને શરીરના અવયવપણે પરિણત થયેલા વર્ણાદિવિષયગ્રાહક પુદ્ગલે નષ્ટ થવાથી તે ઇન્દ્રિય વિષયને ગ્રહણ

Page #88

ભગમીમાંસા
[ ૬૭ ] કરી શક્તી નથી, અર્થાત્ અશાતાના ઉદયથી નાક, કાન આદિમાં રેગ થવાથી માનવીની આંખની કીકીમાં કે કાનના પડદામાં કસર થઈ જાય છે એટલે તે બહેરે અને આંધળો થાય છે તેથી તે જોઈ શકતા નથી તેમ સાંભળી પણ શક્તા નથી. કોઈ પણ પ્રકારની અસાતાને ઉદય હોય કે ન હોય, તેની શરીરમાં કોઈ પણ પ્રકારની વિકૃતિ–રોગ હોય કે ન હોય, તોયે જે કર્મની પ્રકૃતિ જીવ તથા દેહને સંબંધ જોડી રાખે છે કે જેને આયુષ્ય કર્મ કહેવામાં આવે છે તેને ક્ષય થવાથી જીવ તથા દેહના સંગને વિયેગ થાય છે, તેને સંસારમાં મૃત્યુના નામથી ઓળખવામાં આવે છે. દેહના વિયોગરૂપ મૃત્યુ થયા પછી ભેગ જેવું કાંઈ પણ રહેતું નથી પણ જોગના કારણરૂપ કાર્પણ શરીરને આત્માની સાથે સંગ રહેલો હોવાથી પાછા
દારિક તથા વૈકિયરૂપ કાર્ય શરીર ઉત્પન્ન થાય છે અને પાછી તે શરીરે દ્વારા ભેગની શરૂઆત થાય છે. આ પ્રમાણે જ્યાં સુધી કામણ શરીરનો આત્માની સાથેથી સર્વથા વિયોગ ન થાય ત્યાં સુધી દારિકાદિ કાર્યશરીરની ઉત્પત્તિ બની રહેવાથી ભેગની પરંપરા ચાલુ જ રહે છે, તે સર્વ કર્મ ક્ષય થયા પછી આત્મા કેવળ સ્વ-સ્વરૂપને જ ભક્તા રહે છે. પછી અવાસ્તવિક પર વસ્તુના ભાગ જેવું કાંઈ પણ રહેતું નથી કારણ કે આત્માના ગુણોને સંપૂર્ણ વિકાસ થયા પછી તાવિક જ વસ્તુ કાયમ રહે છે.

Page #89

[ ૬૮ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
પ્રભુદર્શન ( ૧૦ )
"
દર્શન શબ્દ ગુણવાચક છે અને તેના અનેક અર્થ થાય છે. દન એટલે જોવું, સામાન્ય જ્ઞાન, તાત્ત્વિકરુચિ, સિદ્ધાંત આદિ અનેક વાચ્યામાં દર્શન શબ્દ વપરાય છે. પ્રભુના સિદ્ધાંતતું સામાન્ય જ્ઞાન, પ્રભુના વચનાની રુચિ અથવા તે સદ્ભૂત ગુણાનુ ચિંતવન, વ્યવહારથી પ્રભુદર્શન કહેવાય અને આત્મા તથા પરમાત્માની અભેદદશાની પ્રાપ્તિ અર્થાત વીતરાગ દશાની પ્રાપ્તિ તે નિશ્ચયથી પ્રભુદર્શન કહી શકાય.
વ્યવહાર તથા નિશ્ચય અને સાથે જ રહે છે. ફરક માત્ર એટલા જ હાય છે કે-વ્યક્તિવિશેષને લઇને મુખ્યતા-ગોણુતા રહેલી છે. જેને વ્યવહાર મુખ્ય હાય છે તેને નિશ્ચય ગૌણુ રહે છે અને જેણે નિશ્ચયને પ્રધાનતા આપેલી હાય છે તે વ્યવહારને ગૌણ રાખે છે. અલ્પજ્ઞ-છદ્મસ્થને વ્યવહારની પ્રધાનતા અને નિશ્ચયની ગૌણુતા હોય છે ત્યારે સર્વજ્ઞને નિશ્ચય પ્રધાન અને વ્યવહાર ગૌણ હાય છે, જેઓ નિશ્ચયના સર્વથા અનાદર કરવાનુ કહે છે તે ભૂલે છે, કારણ કે ધ્યેય સન્મુખ રાખ્યા સિવાય કાંઈ પણ પ્રવૃત્તિ કરી શકાય નહિ. પ્રત્યેાજન સિવાય તેમઢે મનુષ્ય પણ એક ડગલું પણ ભરી શકે નહિં, માટે કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ કરતાં પહેલાં ધ્યેય તે નક્કી કરવુ જ પડે છે. વ્યવહાર એટલે ક્રિયા અને નિશ્ચય એટલે જ્ઞાન, આ બે ભેગાં ભળ્યા સિવાય કાઈ પણ કાર્યની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી, અને એટલા માટે જ પૂર્વ પુરુષ' કહી ગયા

Page #90

પ્રભુદર્શન
' [ ૬૯ ] છે કે– રાઘજ્ઞાનશિયામ્યાં મોક્ષદ ” સાચું જાણીને કરવાથી જ જીવ મુક્તિ મેળવી શકે છે માટે જે કાંઈ કરવું હેય તેનું જ્ઞાન પ્રથમ હેવું જ જોઈએ. " પ્રભુ એટલે કે પ્રભુને સિદ્ધાંત શું છે? તથા પ્રભુને નમવું પૂજવું શા માટે? આ બધાયનું પ્રથમ સાચું જ્ઞાન હોય તો જ વ્યવહારથી પણ પ્રભુદર્શન કર્યું કહેવાય. જે પ્રભુને સાચી રીતે ન ઓળખતા હોઈએ, પ્રભુના સિદ્ધાંતને પણ સાચી રીતે સમજી જાણતા ન હઈએ તે પ્રભુપ્રતિમાને જોવા માત્રનું નામ દર્શન કહી શકાય. જેઓ પ્રભુને ઓળખતા નથી તેઓ પ્રભુ આગળ ઊભા રહીને સ્તુતિ કરે છે, તેને પોતે પણ સમજી શકતા નથી કે અમે પ્રભુનું બહુમાન કરીએ છીએ કે કેમ અને એટલા માટે જ કેટલાક પ્રભુસ્વરૂપથી અણજાણ જડ સ્વરૂપ પ્રભુપ્રતિમાના અવયવનું તથા મુકુટ, કુંડળ કે રચવામાં આવતી આંગી વિગેરેનું વર્ણન સ્તુતિ-સ્તવમાં જોડતાં તથા બોલતાં દષ્ટિગોચર થાય છે, પણ પ્રભુના સભૂત ગુણગર્ભિત સ્તવન-સ્તુતિ જેડનાર તથા બોલનાર બહુ જ ઓછા નજરે આવે છે. બાહ્યદ્રષ્ટિ પાષાણની પ્રતિમામાં પણ પ્રભુને જોઈ શકે છે અને પિતે પ્રભુ બની શકે છે, પુસ્તકમાં લખાયેલી વર્ણપંક્તિઓથી પ્રભુના સિદ્ધાંતને બેધ મેળવી શકે છે. પણ અનાત્મદષ્ટિ પાષાણની પ્રતિમા માત્ર જોઈ શકે છે પણ પ્રભુને જોઈ શકતું નથી, તેથી પ્રભુને મળી શકતું પણ નથી. તેમજ પુસ્તકમાંથી જ્ઞાન મેળવી શક્તા નથી પણ અજ્ઞાન જ મેળવી શકે છે. અર્થાત્ અનાત્મજ્ઞ-પુદ્ગલાનંદી જીવ વિષયાસક્ત હોવાથી માન–મોટાઈપ મિથ્યાભિમાન તથા શુદ્ર વાસનાઓ પિષવાને

Page #91

[ 10 ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
માટે પ્રભુના સિદ્ધાંતગર્ભિત શાસ્ત્રો વાંચે વિચારે છે અને જનતામાં પેાતાનુ જાણપણુ" બતાવીને અજ્ઞાની જીવાને પાતાના અનુયાયી બનાવી, તેમની પાસેથી વૈયિક સુખના સાધન મેળવી, પાંચે ઇન્દ્રિયાના વિષયાને પાષીને સતાષ માને છે, પણ પ્રભુની વાણીના આત્મવિકાસના સાધન તરીકે ઉપયોગ કરતા નથી. માટે જ પુદ્ગલાનઢી જીવાને સભ્યશાસ્ત્ર વાંચવા છતાં પણ મિથ્યાશાસ્ત્રપણે પરિણમે છે, તેવી જ રીતે પ્રભુને પણ પૌદ્ગલિક સુખના સાધન મેળવવાને માટે જ નમે છે, પૂજે છે તેથી તે જડસ્વરૂપ પ્રતિમાના ઉપાસક કહેવાય પણ શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપ પ્રભુનેા ઉપાસક બની શકે નહિ; કારણ કે તેની જડાત્મક દૃષ્ટિ હાવાથી ચૈતન્યસ્વરૂપ પ્રભુની ઉપાસના બની શકતી નથી. જ્ઞાન, દર્શન, જીવન, સુખ આદિ ગુણસ્વરૂપ આત્મવિકાસની દૃષ્ટિથી ઉપાસના કરનાર પ્રતિમાની ઉપાસના કરતા નથી પણ પ્રભુની જ ઉપાસના કરે છે, કારણ કે પ્રભુ અનંત જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વીર્ય, સુખ, જીવન આદિ ગુણાના ધારણુ કરનારા છે, તે સ્વરૂપ છે માટે અનંતચતુષ્ય મેળવવાના આશયથી-અધ્યવસાયથી પ્રભુપ્રતિમાનું પૂજન તથા નમન થાય તે જ “ જિનપડિયા જિનસારિખી માની યથાર્થ કહી શકાય અને પ્રભુપૂજન તથા નમન સાચી રીતે કર્યું" કહી શકાય પણ માત્ર જડસ્વરૂપ વૈયિક સુખાના સાધન મેળવવાના હેતુથી જ પ્રભુપ્રતિમા પૂજનાર માત્ર પ્રતિમાના જ પૂજક કહી શકાય અને તેના માટે જિનપ્રતિમાને જિન તુલ્ય માનવાનું ઘટી શકે નહિં પણ જડ હાથી જડના ઉપાસક બની શકે.
પ્રભુ વીતરાગ છે માટે વીતરાગ દશા પ્રાપ્ત કરવામાં નિમિત્ત

Page #92

પ્રભુદર્શન
[ ] ભૂત થઈ શકે છે, પણ રાગ-દ્વેષના કારણભૂત વૈષયિક સુખના સાધન મેળવવાનું નિમિત્ત બની શકે નહિં; પ્રભુ વૈષયિક સુખના સાધન આપી શકે છે એવી શ્રદ્ધાથી તેમની પાસેથી કેવળ તુચ્છ વૈષયિક સુખની આશા રાખી, તેમને વંદનપૂજન કરવું અને હંમેશાં ધન-સંપત્તિની માગણી કરવી તે અજ્ઞાનતા જ કહી શકાય. વીતરાગ દશા મેળવવાની જ શ્રદ્ધાથી પ્રભુવંદન-પૂજન કરતાં ભવસ્થિતિની કચાશને લઈને કદાચ પુન્યબંધ થઈ જાય અને પીગલિક સુખના સાધન મળી જાય તે કાંઈ પણ બાધ આવતું નથી, કારણ કે શુદ્ધ શ્રદ્ધાથી કેવળ કર્મની નિર્જરા માટે વંદન-પૂજન કરનાર સાચા સુખને અભિલાષી હેવાથી અનિચ્છાએ મળેલા વૈષયિક સુખના સાધનમાં આસક્ત બનતું નથી પણ ઉદાસીન ભાવે જરૂર પૂરતો જ તેને ઉપયોગ કરે છે, પણ પુદ્ગલાનંદી જીવને પુન્ય ઉદયથી જે તે વસ્તુ મળી જાય તો પ્રભુ બક્ષિસ માની અત્યંત આસકિતભાવે તેને ઉપયોગ કરવાથી મિથ્યાત્વને પિસીને સંસાર વધારે છે, માટે પ્રભુ મિથ્યાત્વની વૃદ્ધિ કરી સંસાર વધારવામાં નિમિત્ત બની શકે જ નહિં, પણ વીતરાગ દશા પ્રાપ્ત કરી સંસારને નાશ કરવામાં જ નિમિત્ત હોઈ શકે છે. પ્રભુ પિતે કર્મથી મુકાયા છે તેથી જ તે બીજાને કર્મથી છોડાવનારા છે, પણ કર્મ બંધાવનારા નથી. પુન્ય કર્મના બંધ સિવાય પૌગલિક સુખના સાધન મળી શકે નહિ, માટે જડ વસ્તુની માગણી કરનાર પુન્ય કર્મને બંધ માંગે છે તે પ્રભુ કેવી રીતે બંધાવી શકે? અર્થાત્ કર્મથી મુક્ત કર્મ બાંધવામાં કેવી રીતે નિમિત્ત બને? અને જે કર્મ બાંધવામાં પ્રભુને નિમિત્તભૂત

Page #93

[ ૭૨ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
માનવામાં આવે તે અસદ્ભૂત અવગુણાને પ્રભુમાં આપ કરવાથી આત્મા અનંતસંસારી બને છે માટે કેવળ પૌદ્ગલિક સુખ મેળવવાની ઇચ્છાથી જ કરવામાં આવતું પૂજન વીતશગનું કહી શકાય નહિ પણ કેવળ મૂર્તિનું જ કહેવાય.
કેટલાક માણસો પૌલિક સુખની આશાથી મિથ્યાદષ્ટિ દેવ, દેવીને નમે છે, પૂજે છે અને બાધા પણ રાખે છે. તેમને જ્યારે પૂછવામાં આવે છે કે તમે વીતરાગના ઉપાસક થઇને મિથ્યાસૃષ્ટિ દેવ-દેવીઓને શામાટે નમે છે અને પૂજો છે. ? ત્યારે તે ઉત્તરમાં જણાવે છે કે-અમે સાંસારિકપૌલિક સુખ માટે નમીએ છીએ, પૂજીએ છીએ પણ તારક સમજીને મુકિતના માટે અમે નમતા પૂજતા નથી. જો એમ જ હાય તા પછી પૌદ્ગલિક સુખવાળી મિથ્યાષ્ટિ દેવની જેવી શ્રદ્ધાથી વીતરાગ દેવને પણ પૂજવા નમવાથી મિથ્યાષ્ટિ દેવમાં અને વીતરાગમાં ફેર શુ રહ્યો ? બંનેને એક જ પંક્તિમાં મૂકવાની અજ્ઞાનતા જ કહી શકાય. જો કેવળ કર્મની નિજૅરા કરીને વીતરાગ દશા મેળવવાની શ્રદ્ધા અધ્યવસાયથી જ પ્રભુદર્શન, પૂજન થાય તેા જ મિથ્યાષ્ટિ દેવ-દેવીને જુદા પાડી શકાય અને અનંતચતુષ્ટચ મેળવી આત્મવિકાસની શુદ્ધ શ્રદ્ધા હોવા છતાં ભલે પછી પુન્ય જ કેમ ન બંધાય તે પણ દર્શન-પૂજન કરનાર દોષના ભાગી બની શકતા નથી.
પ્રભુપ્રતિમા, સદ્ભુત સ્થાપના નિક્ષેપ છે તેમાં વીતરાગના સદ્દ્ભૂત ગુણાને જ આશય થઇ શકે છે અને સુદેવ તરીકે જ નમન પૂજન થઈ શકે છે, પણ પૌદ્ગલિક સુખના સાધન આપી વૈષયિક ઇચ્છાઓ પાષવી તથા નિંદ્રક અને પૂજકને હાનિ લાભ પહોંચાડવારૂપ અવગુણા કે જે વીતરાગદશાના વિધી

Page #94

પ્રભુદર્શન
[ ૭૩ ] હોઈને રાગદ્વેષી મુદેવમાં રહેલા છે તેને વીતરાગની પ્રતિમામાં આરોપ કરી નમન-પૂજન થાય નહિ. અને તેમ કરવામાં આવે તે કુદેવપણુ આરોપ કરી નમવા-પૂજવાથી પ્રભુની મહાન આશાતના થાય છે, અને તેથી મહામહનીય કર્મ ઉપાર્જન કરીને અનંત સંસાર વધારવાનો પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે.
આ પ્રમાણે તાત્વિક દષ્ટિથી વિચાર કરીએ તો પ્રભુપ્રતિમાનું દર્શન તથા પૂજન વીતરાગ દશા પ્રાપ્ત કરવાનું જ સાધન બની શકે છે, પણ પુદ્ગલાનંદીપણું પોષવા જડાત્મક વસ્તુઓને મેળવવાનું સાધન નથી, માટે જેટલે અંશે રાગ, દ્વેષ પાતળા પાડવામાં આવે તેટલે અંશે પ્રભુદર્શન કર્યું કહી શકાય. રાગ, દ્વેષ સંપૂર્ણ ક્ષય થવાથી સંપૂર્ણ પ્રભુદર્શન થાય છે.
જ્યાં સુધી પુદ્ગલાનંદીપણું મંદ ન થાય, કષાય પાતળા ન પડે અને વૈષયિક વૃત્તિ નબળી ન પડે ત્યાં સુધી પ્રભુ-પ્રતિમાનું દર્શન થાય પણ પ્રભુનું દર્શન થાય નહિ. પ્રભુનું દર્શન તે જ આત્મદર્શન અને આત્મદર્શન તે જ પ્રભુદર્શન કહેવાય. ચર્મચક્ષુ-આંખોથી પ્રભુ દેખાતા નથી પણ આત્મ-જ્ઞાનદૃષ્ટિથી પ્રભુ દેખાય છે, માટે તે કેવળજ્ઞાનસ્વરૂપ છે. મિથ્યાત્વનાં પડ ખસે નહિં ત્યાં સુધી આત્મદષ્ટિ–જ્ઞાનદષ્ટિ ઉઘડે નહિં અને આખું આછું પણ પ્રભુદર્શન થાય નહિ. રાગ-દ્વેષનાં પડ જેમ જેમ ખસતાં જાય છે તેમ તેમ જ્ઞાનદષ્ટિ સ્વચ્છ થતી જાય છે અને દર્શન પણ સ્પષ્ટતર થતું જાય છે, માટે પ્રભુદર્શન તથા પૂજન કરતી વખતે કર્મ-નિર્જરી કરીને વીતરાગ દશા પ્રાપ્ત કરવાના જ અધ્યવસાય રાખવા અને પ્રભુના સદ્ભૂત ગુણોને જ સંભારવા જેથી આત્મશુદ્ધિની સાથે સાથે અનિચ્છાએ પણ પીગલિક વસ્તુઓ સહેજે મળી આવશે.

Page #95

[ ૭૪ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ
આત્મા દેહવ્યાપી શામાટે ?
(૧૧) જે પદાર્થને ગુણ જે સ્થળે જણાય તે જ સ્થળે તે પદાર્થ હોઈ શકે છે, પણ ગુણ વગરના સ્થળે ગુણી રહી શકતો નથી. જેમકે જે સ્થળે મીઠાશ હોય ત્યાં જ સાકર પણ રહેલી છે પણ મીઠાશ ભિન્ન દેશમાં હોય અને સાકર ભિન્ન દેશમાં હોય તે બની શકતું નથી. એવી જ રીતે આત્માના ચૈતન્ય આદિ ગુણે શરીરમાં જ જણાય છે માટે આત્મા પણ શરીરમાં ઉપરની ચામડી સુધી ફેલાઈને રહેલે છે પણ આખા ય વિશ્વમાં ફેલાઈને રહેલ નથી, કારણ કે આત્માના ચેતન્ય આદિ ગુણે દેહને છોડીને જગતના કેઈ પણ સ્થળે દેખાતા નથી પણ દેહમાં જ અનુભવાય છે, માટે આત્મા દેહવ્યાપી છે. જે કે ફલની સુગંધી નાકે અડાડ્યા વગર પણ ઘણે જ છેટે રહેલા કુલમાંથી આવે છે, અર્થાત્ જે સ્થળે ફૂલ હોય છે તેનાથી બીજે સ્થળે કે જ્યાં ફુલ હેતું નથી ત્યાં ગંધ ગુણ રહે છે, તેથી કાંઈ ગુણ-ગુણીના સંબંધમાં બાધ આવતું નથીકારણ કે ગંધગુણ જેમાં રહેલો છે એવા કુલના આશ્રમમાં રહેવાવાળા પુગલો પોતાની મેળે અથવા તે પવનની પ્રેરણાથી ફલમાંથી નીકળીને નાકે અડે છે જેથી માણસને સુગંધી આવે છે, અને જ્યાં ગધગુણ છે ત્યાં ગુણીરૂપ પુદ્ગલે અવશ્ય હોય જ છે. ગુણીને છોડીને એકલે ગુણ રહી શકે જ નહિ. અને એટલા માટે જ ગંધગુણના આધારભૂત પુદ્ગલ અને પુષ્પ બને ભિન્ન દ્રવ્યો હોવાથી તેમને સંબંધ છે, કારણ કે

Page #96

આભા દેહવ્યાપી શામાટે?
[ ૭૩ ] દ્રવ્યોને પરસ્પર સંયોગસંબંધ હોય છે અને દ્રવ્ય તથા ગુણને સ્વરૂપસંબંધ હોય છે. સગાસંબંધવાળાં દ્રવ્યો એકબીજાથી છૂટા પડી શકે છે પણ સ્વરૂપસંબંધવાળા ગુણ-ગુણી છૂટા પડી શકતા નથી તેમજ રહી પણ શકતા નથી. તેને અનુભવ આપણને પ્રત્યક્ષ થાય છે. કેવડે, ગુલાબ, મગર વગેરે અસર કાઢવામાં આવે તેમાં કેવડે આદિની સુગંધ હોય છે પણ પુષ્પ હોતું નથી. અત્તર કાલ્યા પછી કેવડા આદિ પુછે નિર્ગધ બનેલાં જણાય છે અને તેમાં રહેલી ગંધ અત્તરમાં આવે છે તે સ્પષ્ટ બતાવી આપે છે કે કેવડા આદિમાં રહેલા ગંધનાં પુદ્ગલે પ્રગદ્વારા તેમાંથી નીકળીને તેલદ્રવ્યની સાથે સંગસંબંધથી ભળી ગયેલા હોય છે. પણ મીઠાશ હોય અને સાકરને કણ ન હોય એમ બની શકતું નથી તેમ ગંધ હોય અને ગંધનું ગુણ પુદ્ગલ ન હોય તે બનવું અસંભવિત છે.
સંસારમાં માનવમાત્રને સુખ, દુઃખ, બુદ્ધિ, ઈરછા, દ્વેષ, પ્રયત્ન આદિ શરીરમાં જણાવાથી આત્મા પ્રત્યક્ષ પણ ત્યાં જ થાય છે. અત્યાર સુધીમાં કઈ પણ અલ્પજ્ઞ, નિરતિશયી જ્ઞાનવાળા જીવને જેમ જીવ વગરનાં વિવિધ પ્રકારનાં શરીરે જણાય છે તેમ દેહ વગરને આત્મા કયાં ય પણ જણાયે નથી, માટે બુદ્ધિપૂર્વક વિચાર કરીએ તે આત્મા દેહમાં ઉપરની ચામડી સુધી ફેલાયેલો જણાય છે તે સિવાય તે ક્યાંય પણ આત્માનું ચિહ્ન સરખું ય જણાતું નથી. શરીર પાંચ પ્રકારનાં છે? ઔદારિક, વૈશ્યિ, આહારક, તૈજસ અને કાર્મણ. જેમ વડના ઝાડનું બીજ કે જેમાં આખેય વડ હોય છે તે કારણ અને વડનું ઝાડ કાર્ય કહેવાય છે તેમ આ પાંચ પ્રકારનાં શરીરમાંથી તૈજસ

Page #97

[ ૭૬ ]
તવિક લેખસંગ્રહ અને કાશ્મણ બંને કારણુશરીર છે અને બાકીનાં દારિક વૈક્તિ અને આહારક કાર્યશરીર છે. કારણુશરીર સર્વથા નષ્ટ થયા પછી કાર્યશરીર બની શકતું નથી. વડનું બીજ નષ્ટ થયા પછી વડ બની શકો નથી તેમ કાર્મણશરીર નષ્ટ થયા પછી ઔદારિકાદિ શરીર બની શકતાં નથી. આત્માની સાથે કામણશરીરને અનાદિકાળથી જ સંબંધ છે માટે કારણશરીરરૂપ કર્મની સાથે ઓતપ્રોત થઈને રહેલો આત્મા દારિકાદિ કાર્યશરીરમાં રહી શકે છે, કારણ કે કાર્યશરીર આત્માએ રેશમના કીડાની જેમ કારણુશરીર દ્વારા બનાવેલું છે. અર્થાત્ જેમ રેશમને કીડે ઝાડનાં પાંદડાં ખાઈને પિતે કેશટે બનાવી તેમાં રહે છે તેમ જીવ કર્મ દ્વારા દારિકાદિ ગુગલે ગ્રહણ કરીને તેનું શરીર બનાવીને તેમાં રહે છે. દારિકાદિ કાર્યશરીર જેટલા પ્રમાણમાં નાનાં મોટાં હોય છે, જીવ પણ વિકોચ સ્વભાવથી તેટલા જ પ્રમાણમાં ફેલાઈને રહે છે પણ શરીરની બહાર નિરંતર માટે રહી શકતું નથી.
જ્યાં સુધી આત્માની સાથે કર્મને સંબંધ છે ત્યાં સુધી તે આત્માને કાર્યશરીરની અત્યંત આવશ્યક્તા રહે છે. સમુદ્ધાતમાં તથા શરીરના અવયવો છેદાઈને શરીરથી જુદા પડવામાં કાર્ય શરીરની બહાર પણ આત્મપ્રદેશ ફેલાય છે અર્થાત્ ક્રોધ આવે છે ત્યારે શરીર પ્રમાણ આત્મપ્રદેશો શરીરની બહાર નીકળે છે. ઈલિકામરણ વખતે શરીરમાં રહેલે આત્મા ઉત્પત્તિના સ્થળ સુધી આત્મપ્રદેશો બહાર કાઢીને લંબાવે છે; તથા કેવલી આઠ સમયના સમુદ્દઘાતમાં ચોથા સમયે આત્મપ્રદેશોથી આ લોક( વિશ્વ ) પૂરી દે છે કે

Page #98

આત્મા દેહવ્યાપી શા માટે
[ ૭૭] જે સમયે આત્મા વિશ્વવ્યાપી બને છે. આવા કારણેને લઈને આત્મા કાર્યશરીરથી બહાર પણ રહી શકે છે, પરંતુ સર્વથા શરીર રહિત રહી શકતો જ નથી, કારણ કે કાર્મણ-કારણશરીર તે આત્માની સાથે જ રહેવાનું તેમજ આશ્રયભૂત કાર્ય શરીરને પણ સંગ રહેવાને જ. પૂર્વોક્ત સમુદ્દઘાત આશ્રયભૂત કાર્યશરીર વગર થઈ શકતા જ નથી કારણ કે કાર્યશરીરની બહાર ઉભરાઈને ફેલાયેલા આત્મપ્રદેશો મૂળ આધારભૂત કાર્ય શરીરમાં જ સમાઈ જાય છે. મૂળ શરીરમાંથી બહાર નીકળીને ફેલાવું તથા પાછું મૂળ શરીરમાં સમાઈ જવું થાય છે અથવા નાનામોટાં શરીરના પ્રમાણમાં આત્મા ફેલાય છે, તે આત્મામાં રહેલી સંકેચ-સંકેચરૂપ શક્તિનું પરિણામ છે. અને તેનું વ્યંજક કર્મદ્રવ્યને સંસર્ગ છે. તે કર્મ સર્વથા આત્માથી છૂટું પડી ગયા પછી આત્મામાં સંકોચ-વિકેચ થતું નથી. જેમકે પાંચ શેર પાણી મણ પાણું સમાય તેવા વાસણમાં નાખીને ગરમ કરવા ચુલા ઉપર મૂકયું હોય અને તેને સળગતા ચુલા ઉપર ઘણું વખત સુધી રાખી મૂકવામાં આવે તો અત્યંત ઉકળી જવાથી ઉભરાઈને વાસણની બહાર નીકળવા માંડે છે; કારણ કે પાણીમાં અગ્નિના પગલે ઓતપ્રેત થવાથી પાણી વિકેચભાવને લઈને ફેલાય છે, પાણીનું વાસણ ચુલા ઉપરથી ઉતારી લેવામાં આવે અથવા તો ચુલામાંથી દેવતા કાઢી નાખવામાં આવે તો પાણીમાંથી અગ્નિના પુદ્ગલે નીકળી જવાથી ઉભરો વાસણમાં સમાય જાય છે અને વાસણના એક ખૂણામાં રહી જાય છે. તેવી જ રીતે મુદ્દઘાત વખતે અમુક પ્રકારના કર્મ પુદ્ગલેને ઉદય

Page #99

[ ૭૪ ]
તાવિક લેખસંગ્ર વવાથી આત્મપ્રદેશો શરીરમાંથી નીકળીને બહાર ફેલાય છે, તે કર્મના પુદ્ગલે આત્માથી છૂટા પડી જાય છે ત્યારે આત્મા પાછે શરીરમાં સમાઈ જાય છે. આ સંકેચવિકેચ કર્મના સંસર્ગને લઈને થાય છે માટે એમ સમજાય છે કે તે આત્માને સ્વભાવ નહિં પણ વિભાવ છે, નહિ તે અકર્મક દશામાં પણ આત્મામાં સંકોચ-વિકેચ થ જોઈએ. પણ સર્વ કર્મ ક્ષય થઈ ગયા પછી જ્યારે આત્મા ઊર્વ ગતિથી લેકના છેડે સ્થિર થઈ જાય છે, પછી તેમાં ગમનાદિ કોઈ પણ પ્રકારની કિયા જણાતી નથી અને જેટલા આકાશપ્રદેશમાં આત્મપ્રદેશ વ્યાપ્ત થઈને રહ્યા છે, અનંતા કાળ સુધી તેટલામાં જ સ્થિર પણ રહે છે.
શરીર છેદાઈને તેનું અવયવ અલગ પડેલું હોય છે ત્યારે તે અવયવમાં આત્મપ્રદેશે રહેલા હેવાથી કાંપે છે, તે વખતે શરીર અને કપાયેલા અવયવની વચમાં ભાંગેલી કમળનાળના બે કટકાના વચમાં રહેલા ઝીણા તાંતણાઓની જેમ આત્મપ્રદેશે ફેલાઈને રહેલા હોય છે, ત્યાં પણ કામણ શરીરને તે સંગ હોય જ છે. જ્યારે અવયવમાં રહેલા આત્મપ્રદેશ સંકેચાઈને પાછા શરીરમાં દાખલ થઈ જાય છે ત્યારે કપાયેલું અવયવ કંપતું બંધ થાય છે. જ્યારે આત્માને કાર્યશરીરથી વિયેગ થાય છે અર્થાત્ મૃત્યુ થાય છે ત્યારે આત્મા બહુ જ સૂક્ષ્મપણે સંકેચાઈને કારણશરીરદ્વારા નવીન કાર્યશરીર બનાવવાના પ્રદેશમાં એક સમયમાં અથવા તે ત્રણ-ચાર સમયમાં પ્રાપ્ત થઈને દારિકાદિ શરીર બનાવવાની સામગ્રી કામણ શરીરદ્વારા ગ્રહણ કરે છે અને તે સ્થળના એગ્ય જેટલા પ્રમાણમાં

Page #100

આત્મા દેહવ્યાપી શામાટે ?
તથા જેવી સ્થિતિવાળું શરીર જોઇએ તેટલા પ્રમાણવાળું તેવું તૈયાર કરે છે અને એ ઘડીમાં પેાતાને રહેવા લાયક શરીર અનાવી લે છે. શરીરના પ્રારભ અને સપૂર્ણ સ્પષ્ટ અવયવની સમાપ્તિમાં ઘણુ અંતર રહે છે. અને તે અનેક પ્રકારનાં શરીર હાવાથી સમાપ્તિના કાળની તારતમ્યતા રહે છે, અંતમુહૂર્તથી માંડીને નવ મહિના અને કદાચ એથીય વધારે સંપૂર્ણ અવયવી શરીર બનાવતાં લાગે છે. જેમ જેમ શરીરના અવયવા નિકળીને વધતા જાય છે તેમ તેમ આત્મા શરીરમાં ફેલાતા જાય છે અને સપૂર્ણ અવયવી શરીરમાં સંપૂર્ણ આત્મપ્રદેશે વ્યાપી જાય છે. પછીથી તે જ શરીરમાં આત્માના બુદ્ધિ, ઇચ્છા, દ્વેષ, પ્રયત્ન આદિ કાર્યોં જણાય છે કે જે શરીર વગરના ખીજા કાઈ પણ સ્થળે જણાતાં નથી જેથી આત્માનું અસ્તિત્વ દેહમાં જ પ્રતીત થાય છે.
[
9 ]
આ પ્રમાણે આત્માના ગુણા શરીરમાં જ જણાવાથી ગુણી– આત્મા પણ દેહવ્યાપી હાવા છતાં કેટલાક અદૃષ્ટ પ્રારબ્ધને આત્માના વિશેષ ગુણ માનીને તેને દેહથી ભિન્ન દેશાંતરમાં પણ રહેવાની સિદ્ધિ કરતાં કે- અષ્ટ આત્માના વિશેષગુણુ છે અને તે સર્વવ્યાપી હોઇને ઉત્પન્ન થવાવાળી ભાવિભાગની વસ્તુનું નિમિત્ત બને છે. જો એમ ન હોય તેા હિંદુસ્તાનમાં રહેવાવાળા માણુસેના ભાગવિભાગની વસ્તુઓ જેવી કે-વસ્ત્ર, પાત્ર-સ્વર્ણ, રજત, મેટર, ઝવેરાત આદિ વસ્તુ સ્વદેશમાં તથા યુરોપ આદિ પરદેશમાં તૈયાર થાય છે કે જેમાં માણસાનુ પ્રારબ્ધ નિમિત્ત મને છે તે ન ખનવી જોઇએ, પણું અને છે માટે આત્માના અદૃષ્ટ ગુણુ સર્વવ્યાપી હોવાથી ગુણી આત્માં

Page #101

[ ૮૦ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ પણ સર્વવ્યાપી છે; કારણ કે ગુણીને છોડીને ગુણ રહી શકો જ નથી.” પણ આવી રીતે અદષ્ટ સર્વવ્યાપી બનીને આત્માને સર્વવ્યાપી બનાવી શકાતું નથી. જે આત્માઓ નાના-અનેક હેવાથી બધાય આત્માઓ દીવાના પ્રકાશની જેમ સેળભેળ થઈ જવાથી પરસ્પર એક બીજાના કર્મો ભેગવવાને પ્રસંગ આવી પડે. જેણે જે કર્મ ન કર્યું હોય તે બીજાનું કરેલું પિતાને ભેગવવું પડે. અર્થાત્ પિતાનું કરેલું પુન્ય બીજો ભગવે અને બીજાનું કરેલું પાપ પોતે ભગવે એટલે કૃતનાશ અને અકૃતઆગમને દેવ આવે, અથવા તે પિતાનું પુન્ય પણ ભેગવે અને બીજાનું પાપ પણ ભેગવે. કર્મ કરેલું હોય કે ન કરેલું હોય તેયે એક સાથે પુન્ય પાપ ભેગવવાને પ્રસંગ આવી જવાથી ઘણે જ ગોટાળો થઈ જાય. આ ગોટાળા ટાળવાને માટે એમ માનવામાં આવે છે કે શરીર ભેગાયતન–ભેગેનું સ્થળ-છે માટે શરીરમાં જ કર્મો ભેગવાય છે, બહાર ભેગવાતું નથી તે પછી પિતાનું ઉપાર્જન કરેલું અદષ્ટ શરીરની બહાર નીકળીને સર્વવ્યાપીપણે આત્મપગની વસ્તુઓ કેવી રીતે બનાવી શકે? અને આત્મા પણ સર્વવ્યાપી કેવી રીતે હેઈ શકે? આમ વિચારતાં સ્પષ્ટ સમજાય છે કે અદષ્ટ આત્માનો ગુણ નથી પણ કર્મ દ્રવ્ય છે અને તેને અનાદિકાળથી આત્માની સાથે સંગસંબંધ છે. જૂનાં કર્મ. ભગવાઈને ક્ષય થતાં જાય છે તેની સાથે સાથે નવાં બંધાતા જાય છે, માટે કર્મને આત્માની સાથે સંબંધ પ્રવાહથી અનાદિ છે એટલા માટે જ આત્મા સર્વે કર્મથી મુકાઈ જઈને શુદ્ધ બને છે. કર્મબંધ, ભેગ અને મેક્ષ શરીરમાં થાય છે માટે આત્મા દેહવ્યાપી છે.

Page #102

સત્કા વાદ
[ ૮૧]
સકા વાદ
(૧૨)
પ્રભુશ્રી મહાવીરના જમાલી ભાણેજ અને જમાઈ પણ થાય. તે રાજપુત્ર હતા. તેમણે વિરક્તભાવે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. અનિરસ આહાર કરવાથી દાહવરના વ્યાધિ થયો. એક દિવસ અસહ્ય વેદનાને લઈને ઉભડક બેસી શકયા નહિ' એટલે સાધુઓને જલદી સથારી પાથરવાનુ કહ્યું. સાધુએ સથારી પાથરવા લાગ્યા. જરા વાર લાગવાથી અકળાઇને જમાલીએ પૂછ્યું-કેમ સંથારો પાથયે ? ઉત્તરમાં સાધુઓએ હા ભણી એટલે પાતે સંથારા પાસે આવ્યા અને જુએ છે તા સંથારા પથરાતા હતા પણ પથરાયા નહાતા, તે જોઇને જમાલીને કાંઇક ક્રોધ આવ્યા અને મિથ્યાત્વ મેહના ઉદય થવાથી પ્રભુનું નિયમાળ તં વચન સંભારીને વિચારવા લાગ્યા કે સંથારો પથરાય છે પણ પથરાયે નથી તે હું પ્રત્યક્ષ જોઈ રહ્યો છું માટે પ્રભુ જે કહે છે કે-કરાતુ હોય તેને ક કહેવુ, તે બધું ય મિથ્યા છે; કારણ જે કાર્યની ઉત્પત્તિ માટે ક્રિયાની શરૂઆત કરી હોય તે કા સંપૂર્ણ પણે ઉત્પન્ન ન કહેવાય. જ્યારે સંપૂર્ણ થઇ રહે ત્યારે જ થયું કહેવાય. અત્યારે જો કોઇને પણ બતાવીને પૂછવામાં આવે તે તે એમ જ કહેશે કે–સંથારા પથરાય છે, પથરાયે નથી. આ પ્રમાણે વિચાર કરીને જમાલીએ પ્રભુના નિયમાળ હતું ? ના સિદ્ધાંત ખાટા ઠરાવીને પેાતાના ‘ ઋતું હતું ” થયું હોય તેને
'

Page #103

[ ૮૨ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ જ થયું કહેવું એ સિદ્ધાંત દઢ કરીને, આરોગ્યતા મેળવ્યા પછી જનતાને યુક્તિદ્વારા સમજાવીને પિતાના સિદ્ધાંતને પ્રચાર કરવા લાગ્યા. - જમાલી પ્રભુને સિદ્ધાંત છેટે કરાવવાને માટે યુક્તિથી સમજાવે છે કે-ક્રિયમાણે કૃતં નથી કારણ કે જૂના ઘડાની જેમ કૃત વિદ્યમાન છે. જે કૃતને પણ કરવામાં આવે તે ક્રિયાને નિત્યપણાને પ્રસંગ આવવાથી ક્રિયાની સમાપ્તિ જ ! થશે નહિ. અર્થાત્ અવિદ્યમાન વસ્તુ માટે કિયા હોય છે પણ વિદ્યમાન માટે હોતી નથી. જે વસ્તુ સર્વથા અવિદ્યમાન હેય તેના માટે ક્રિયાની જરૂરત ખરી પણ સંપૂર્ણ વસ્તુ વિદ્યમાન હોય તેના માટે ક્રિયાની આવશ્યકતા રહેતી હોય તે પછી જેમ અવિદ્યમાન વસ્તુને બનાવવાને માટે કરવામાં આવતી ક્રિયા વસ્તુ તૈયાર થયા પછી વિરામ પામી જાય છે તેમ વિરામ પામશે નહિં અને નિરંતર કિયા થયા જ કરશે કે જેને અંત જ નહિં આવે; કારણ કે ક્રિયાની પ્રવૃત્તિનું કારણ વસ્તુની અવિદ્યમાનતા છે પણ વિદ્યમાનતા નથી. આ પ્રમાણે ક્રિયાની નિયતા તથા અપરિસમાપ્તિરૂપ દોષ આવે છે.
કરાતું હોય તેને કર્યું કહેવાથી બીજા દોષ એ આવે છે કે-જે વસ્તુ વિદ્યમાન હોય તેના માટે કરવામાં આવતી બધી ય ક્રિયા નકામી છે. ક્યિાદ્વારા જે વસ્તુ તૈયાર કરવી છે તે તે વિદ્યમાન છે. જેમ કેઈ માણસની પાસે સુંદર મકાન તૈયાર હોય અને ઇંટ-ચૂન-લાકડાં આદિ વસ્તુઓના ઢગલા કરતું હોય તે જેમ નકામું છે, તેમ ઘડો વિદ્યમાન

Page #104

સત્કાર્યવાદ
[ ૮૩]
હિય તે પછી માટી લાવવી, પલાળવી, ગુંદવી, પીંડ બનાવી ચાક ઉપર ચઢાવવું વિગેરે ક્યિા નિષ્ફળ જ કહી શકાય.
ત્રીજે દેષ કૃત-વિદ્યમાનની ક્રિયા કહેવી તે પ્રત્યક્ષ વિરોધ છે, કારણ કે ઉત્પત્તિના વખતે અવિદ્યમાન પ્રથમ નહતું તે કાર્ય થતું દેખાય છે, માટે ક્રિયમાણું અકૃત જ હોઈ શકે છે અને જે ક્રિયાના આરંભમાં જ કાર્ય થાય છે એમ માનવામાં આવે તે તદ્દન અસંગત છે. સર્વજન પ્રત્યક્ષ છે કે કાર્યને આરંભ અને સમાપ્તિના વચમાં ઘણું જ અંતર હોય છે. માટીને પિંડ ચાક ઉપર ચઢાવ્યું કે તરત જ ઘડે દેખાતે નથી અથવા તો મશીનમાં રૂ નાંખ્યું કે તે જ ક્ષણે કપડું વણાઈને તૈયાર થતું નથી પણ લાંબા વખતે કિયાને અંતે કાર્ય થતું દેખાય છે. ચાક પર માટીને પિંડ ચઢાવ્યા પછી શિવક, સ્થાસ, કેશ, કુશલ આદિ સમયમાં પણ ઘડે જણાતો નથી. લાંબા કાળના અંતે ઘડે દેખાય છે માટે ક્રિયાના કાળમાં કાર્યની ઉત્પત્તિ માનવી તે ઠીક નથી. ક્રિયાની સમાપ્તિ પછી કાર્યની ઉત્પત્તિ માનવી તે યોગ્ય છે.
આ પ્રમાણેની જમાલીની માન્યતાથી એ ફલિત થાય છે કે પિતે અસત્-અવિદ્યમાન હોય છે તે થાય છે પણ સત્-વિદ્યમાન હોય છે તે થાય છે એમ માનતા નથી અર્થાત્ પિતે અસતું કાર્યવાદી છે. ત્યારે પ્રભુને સિદ્ધાંત વિચારતાં સત્કાર્યવાદીપણું દષ્ટિગોચર થાય છે. ક્રિયાનો આરંભ અને કાર્યની ઉત્પત્તિ એક જ સમયમાં થાય છે. ભિન્ન સમયમાં ભિન્ન કાર્યને પ્રારંભ અને તેની સમાપ્તિ થાય છે. આ પ્રમાણે પ્રત્યેક ક્ષણમાં ભિન્ન ક્રિયાને આરંભ તથા ભિન્ન કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે. એક કાર્યને માટે

Page #105

તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
[ ૮૪ ]
ખીજા સમયની પણ જરૂરત રહેતી નથી તેા પછી ઘણા સમયની તે વાત જ શી કરવી ? અર્થાત્ એ સમય મળીને એક કાય કરતા નથી. ક્રિયાના આરભ સમયમાં કાય ન હેાય અને બીજા સમયમાં દેખાય એમ બની શકે નહિ. કાઇપણ સમયની ક્રિયા કોઇ પણ પ્રકારના કાર્ય વગરની નથી, દરેક સમયમાં કાર્ય હોય છે અને તે સમય બદલાતાં બદલાય છે. એટલે કે, પ્રથમ સમયનું કાર્ય ખીજા સમયમાં હાતુ નથી. અને તે (ભવન) થવાના સ્વભાવવાળા દ્રવ્યની ષ્ટિથી સત્ છે પણ ખરશૃંગની જેમ અસત્ નથી. ભિન્ન ભિન્ન સમયેામાં થવાવાળાં કાર્યાં પરસ્પર સર્વથા ભિન્ન નથી, કારણ કે કાર્ય માત્ર પિરણામે છે અને તે પરિણામી દ્રવ્યના છે, જે સત્ સ્વરૂપે એળખાય છે. કાર્ય માત્રમાં કારણ કોઇપણ અવસ્થામાં પરિણત દ્રવ્ય હોય છે. પૂર્વ કાર્ય પરિણામ )ને નાશ અને ઉત્તરકાર્યની ઉત્પત્તિમાં કાર્ય ભેદે ભેદ કહી શકાય પણ કારણભેદ ન હોવાધી અભિન્ન કહેવાય, કારણ કે કાર્ય માત્રમાં સત્ સ્વરૂપવાળુ દ્રવ્ય કારણ હાય છે. અને જે પૂર્વ પૂર્વનું કાર્ય ઉપર-ઉપર કાર્યનું કારણ કહેવાય છે, અર્થાત્ કારણ હોય તે કાર્ય થાય છે અને કાર્ય હોય છે તે કારણ બને છે તે બધાય પરિણામસ્વરૂપ છે. કારણ હોય છે તે કાર્યપણે પરિણમે છે અને કાર્ય હોય તે કારણપણે પરિણમે છે. આ બધાયને આધાર પરિણામી દ્રવ્ય છે. નિર્મૂળ પરિણામે થ′ શકે નહિ, કારણ કે પરિણામ એક પ્રકારના ધર્મ છે.માટે તેના ધર્મી અવશ્ય ડાય જ છે. પરિણામ, કાર્ય અથવા તે પર્યાય ત્રણે એક વસ્તુ છે, ભિન્ન નથી.
પિરણામરૂપ કારણ કે દરેક કાર્યનું ભિન્ન હોય છે પણ

Page #106

સરકાર્યવાદ
[ ૮૫ ] પરિણમીમાં ભેદ નથી. કાર્ય, કારણના વિનાશરૂપ હોય છે કે જે કારણે પરિણામસ્વરૂપ છે. કારણનું કાર્ય બનવું તે કારણને નાશ અને કાર્યનું કારણ બનવું તે કાર્યને નાશ. અને એટલા માટે નાશ એટલે સર્વથા અભાવ નહિ પણ એક અવસ્થાથી બીજી અવસ્થામાં બદલાઈ જવું અર્થાત્ સર્વથા જૂનું નહિ તેમ સર્વથા નવું પણ નહિ એવી અવસ્થામાં પરિણમવું તે વસ્તુને નાશ કહેવાય છે, જેમકે-રૂના તાંતણ બને છે અને તાંતણનું કપડું બને છે અને કપડાના કેટ, ખમીસ વિગેરે બને છે. તેમાં રૂ કારણ અને તાંતણ કાર્ય, તાંતણાનું કપડું કાર્ય અને તાંતણું કારણ, રૂને નાશ અને તાંતણની ઉત્પત્તિ, તાંતણાને નાશ અને કપડાની ઉત્પત્તિ-આવી રીતે દરેક વસ્તુમાં પૂર્વ પરિણામ કારણ અને ઉત્તર પરિણામ કાર્ય કહેવાય છે. જ્યારે હું તાંતણાના રૂપમાં પરિણમે છે. ત્યારે તે તાંતણ કહેવાય છે, પણ રૂ કહેવાતું નથી; કારણ કે તાંતણું રૂનું કામ આપી શકતા નથી અને જ્યારે તાંતણાનું કપડું બને છે ત્યારે તે તાંતણાનું કાર્ય કરી શકતું નથી. આ પ્રમાણે ઉત્પત્તિ તથા નાશની વ્યવસ્થા છે પણ સર્વથા અભાવ કે સર્વથા સર્ભાવસ્વરૂપ નથી. તાંતણાને ભેળા કરીને વણવામાં તે તે કપડાના રૂપમાં પરિણમે છે, ગુંથવામાં આવે તે જાળીના રૂપમાં અને બાળવામાં આવે છે. રાખડીના રૂપમાં પરિણમે છે; પણ સર્વથા અભાવ થતું નથી. તાત્પર્ય કે વસ્તુનું કેઈપણ પરિણામમાં પરિણમવું તે કાર્યઉત્પત્તિ અને વસ્તુનું પરિવર્તન તે નાશ અર્થાત્ એક અવસ્થાથી બીજી અવસ્થામાં બદલાવું તે નાશ અને ઉત્તર અવસ્થાની પ્રાપ્તિ તે ઉત્પત્તિ....

Page #107

[ ૮૬ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ આવા સ્વરૂપવાળાં નાશ તથા ઉત્પત્તિ એક જ ક્ષણમાં થાય છે, પણ પૂર્વ ક્ષણમાં નાશ અને ઉત્તર ક્ષણમાં ઉત્પત્તિ એવી રીતે ભિન્ન ક્ષણ હોતા નથી, માટે એક સામયિકી ક્રિયા નાશ તથા ઉત્પત્તિનું કારણ બને છે. ક્રિયાની શરૂઆતના ક્ષણમાં જ એક અવસ્થાને નાશ અને બીજી અવસ્થાની ઉત્પત્તિ થતી હોવાથી જે નાશને ક્ષણ છે તે જ ઉત્પત્તિને પણ ક્ષણ છે; માટે ક્રિયાકાળ અને નિષ્ઠા(ઉત્પત્તિ)કાળ એક જ હેવાથી ઉત્પત્તિના માટે બીજે ક્ષણ હેતું નથી. પરિણામસ્વરૂપ વસ્તુને નાશ તે જ પરિણામાંતરરૂપ વસ્તુની ઉત્પત્તિ છે. અને તે પરિણામના આધારભૂત પરિણામી સસ્વરૂપ દ્રવ્ય છે. જે પરિણામેના આધારભૂત પરિણામથી સસ્વરૂપ દ્રવ્ય ન હોય તે પરિણામ કે કાર્ય જેવી કઈ પણ વસ્તુ જ હેઈ શકે નહિ; જેમકે-માટી ન હોય તે શિવક, સ્થા, કેશ, કુશુલ તથા ઘટ જેવી કેઈપણ વસ્તુ નહિ, તેમજ સુવર્ણ વગર કડું, કુંડળ આદિ અને દૂધ વગર દહીં, માખણ, ઘી અાદિ જેવી વસ્તુ પણ હોઈ શકે નહિ; માટે સુ-વિદ્યમાન હોય તે થાય છે પણ અસત્-અવિદ્યમાન થતું નથી.
સત્કાર્યવાદ એટલે, છે તે થાય છે એમ કહેવું. સૂત પરિણામી દ્રવ્યને સૂચવે છે અને કાર્ય, પરિણામ અથવા તે પર્યાયને સૂચવે છે. પ્રત્યેક ક્ષણે બદલાતી અવસ્થાએ પરિણામપર્યાય છે અને તેને ધર્મ પણ કહેવામાં આવે છે, જેના અંગે વસ્તુને અનંતધર્માત્મક કહેવામાં આવે છે. કેઈપણ પરિણામપર્યાય એવું નથી કે જેમાં દ્રવ્યને અંશ ન હોય. જે તેમાં દ્રવ્યનો અંશ ન હોય તો પ્રથમ તે પર્યાય ન બની શકે,

Page #108

સત્કાર્યવાદ
| [ ૮૭ ] કારણ કે તે ધર્મ હોવાથી સાકર વગરની મિઠાશની જેમ દ્રવ્ય સ્વરૂપ ધમી વગરને ધર્મ ખરશંગની જેમ અસત્ છે. અને પર્યાયને પૂર્વાપર પર્યાયનું કારણ દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે તે પણ અસંભવિત થાય અર્થાત્ ભૂત તથા ભાવિ પર્યાયના કારણને દ્રવ્ય માનવામાં આવે છે તે સસ્વરૂપ દ્રવ્ય વગર બની શકતું નથી. જે માટી ન હોય તે ઘી ભરાતું હતું અથવા ઘી ભરાશે એવા આશયથી વર્તમાનકાળના ઘડાને ઘીને ઘડો કહેવામાં આવે છે તે બની શકે જ નહિ; કારણ કે મૂળમાં માટી જ નથી તે પછી તેના પરિણામરૂપ ઘડે કયાંથી હોઈ શકે? અને પછી ઘડા વગર દ્રવ્ય ઘટ તથા ભાવ ઘટની વિચારણું જ અસ્થાને છે.
કેઈપણ વસ્તુ એકાન્ત નિત્ય અથવા તે એકાન્ત અનિત્ય નથી પણ સાપેક્ષ નિત્યાનિય છે. જ્યારે વસ્તુમાં સસ્વરૂપ આધારભૂત દ્રવ્ય તરફ દૃષ્ટિ આપવામાં આવે છે ત્યારે તે વતુ નિત્ય દેખાય છે અને ક્ષણિક પરિણામસ્વરૂપ પર્યાયની દષ્ટિથી વિચારીએ તે તે જ વસ્તુ અનિત્યપણને બેધ કરાવે છે. પ્રત્યેક ક્ષણના પરિણામને કેવળી જાણી શકે છે, જોઈ શકે છે, પણ નિરતિશયી જ્ઞાની છદ્મસ્થ જઈ શક્તા નથી, જાણી શકે છે. અસંખ્યાત સમય પછી થવાવાળા સ્થળ પરિણામને અલ્પ પણ પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે.
વસ્તુમાત્રને બેધ નિશ્ચય તથા વ્યવહારથી થાય છે. બેમાંથી એકને પણ નિષેધ થઈ શકે નહિ, પણ મુખ્યતા તથા ગૌણતા રાખી શકાય છે. નિરતિશયી જ્ઞાનવાળા છદ્મસ્થને વ્યવહાર મુખ્ય હોવાથી પ્રત્યક્ષ દેખાતા સ્થળ પરિણામને

Page #109

[૮]
તાવિક લેખસંગ્રહ પ્રધાનતા આપે છે અને એટલા માટે જ તે જ્યાં સુધી ઘટ અવસ્થા પ્રત્યક્ષ ન થાય ત્યાંસુધી ઘટત્પત્તિ માનતા નથી પણ પીંડ તથા સ્થાસ આદિની અવસ્થામાં ઘટના અંશને નિષેધ કરતા નથી. જે વસ્તુને કેવળજ્ઞાની જ પ્રત્યક્ષ કરી શકે પણ છમસ્થ જઈ શકે નહિં; છતાં કેવળીના પ્રવચનથી જાણ શકે ખરા તેવી વસ્તુને કેવળીની દૃષ્ટિથી કહેવી તે નૈશ્ચયિક દષ્ટિ કહેવાય અને જેને છદ્મ પણ પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે એવી વસ્તુને છદ્મસ્થની દૃષ્ટિથી કહેવી તે વ્યવહારિક દૃષ્ટિ કહેવાય છે. અને એટલા માટે જ કેવળીઓને નિશ્ચય પ્રધાન તથા વ્યવહાર ગૌણ હોય છે ત્યારે છત્મને વ્યવહાર પ્રધાન અને નિશ્ચય ગૌણ હોય છે. જેથી છદ્મ પ્રત્યેક ક્ષણે થવાવાળા કાર્ય તરફ લક્ષ્ય આપતા નથી અને જે કાર્ય માટે ક્વિાની શરૂઆત કરવામાં આવી હોય તે સંપૂર્ણપણે ન થાય ત્યાંસુધી થયું કહેતા નથી, પણ કેવળીની દષ્ટિથી તે ક્રિયાની શરૂઆતથી જ કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે અને તે કાર્ય ક્ષિાના પ્રથમ ક્ષણના પરિણામરૂ૫ હેવાથી મધ્યે ધારેલા કાર્યથી ભિન્ન હોય છે. આ પ્રમાણે પ્રત્યેક ક્ષણમાં ભિન્ન ભિન્ન કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી હોવાથી તેની આરંભિક ક્રિયા પણ ભિન્ન હોય છે. જે ક્ષણમાં ધારેલું કાર્ય દેખાય છે તે જ ક્ષણમાં તેની આરંભિક ક્રિયા પણ હોય છે, પણ પૂર્વના અસંખ્યાત ક્ષણોમાં કરવા ધારેલા કાર્યની ઉત્પાદક ક્રિયા હોતી નથી એટલે છ મસ્થની દૃષ્ટિથી તો ચાલુ ક્રિયામાં કાર્ય ન દેખાવાથી થયું ન માનતાં થાય છે એમ માને છે. અર્થાત્ “ચિમા તિ' નથી કહેતા પણ જ્યારે કાર્ય દેખાય ત્યારે થયું કહે છે અને થઈ

Page #110

સકાર્યવાદ
| [ ૮૯ ]
જાય ત્યારે થયું કહેવાના આશયથી આતં-ત' કહે છે. છો સ્થળ પરિણામેનું પ્રત્યક્ષ કરી શકતા હેવાથી માટીને પિંડ ચાક ઉપર ચઢાવ્યા પછી શિવક, સ્થાસ, કેશ, કુશલ આદિ અવસ્થાઓમાં ઘટપરિણતિ ન જણાવાથી સર્વથા ઘટને માનતા નથી પણ ઘટ થાય છે એમ માને છે અને ઘટ પ્રત્યક્ષ થાય છે ત્યારે જ ઘટ થયે માને છે. જો કે માટીના પિંડથી લઈને ઘટની ઉત્પત્તિ સુધીમાં અસંખ્યાત સમયમાં અસંખ્યાત ભિન્ન-ભિન્ન કાર્યોત્પત્તિ થાય છે તેમાં અંશે અંશે તે ઘટ માનવે જ પડે છે. કારણ કે જે ઘટત્પત્તિ પૂર્વના ક્ષણમાં ઘટને અંશ પણ ન હોય તે અંતિમ ક્ષણમાં ઘટ બની શકે નહિં. દરેક ક્ષણનું કાર્ય ભલે ભિન્ન હોય તોયે ઘટનું પરંપર કારણ હોવાથી અંશથી તેમાં ઘટ છે અને તેથી કરીને અંતિમ ક્ષણમાં સર્વાંશે ઘટે ત્પાદક ક્રિયાને આરંભ થવાથી સર્વાશે ઘટ પ્રત્યક્ષ થાય છે.
પ્રત્યેક ક્ષણમાં થવાવાળા કાર્યની ક્રિયા પ્રાવેગિકી તથા વૈસસિકી હોય છે. અર્થાત્ પરની પ્રેરણાથી થાય છે અને સ્વતઃ થાય છે. જીવન પ્રેરણાથી થવાવાળી ક્રિયાનું પરિણામ તે પ્રાયોગિક અને સ્વતઃ–પ્રેરણ વગર થવાવાળી ક્રિયાનું પરિણામ તે વૈસિક કહેવાય છે. જીવના પ્રગથી થવાવાળા ઘટ-પટાદિ પરિણામે ઘટપટના વિજ્ઞાનપૂર્વક થાય છે અને તે તે રૂપે પરિણમવાને વસ્તુને સ્વભાવ હોય છે કે જેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. પ્રવેગથી અને સ્વતઃ ઉત્પન્ન થતી વસ્તુને વિજ્ઞાન સાથે સંબંધ છે. પ્રવેશમાં વિજ્ઞાનથી વસ્તુની ઉત્પત્તિ થાય છે અને વિસસામાં વસ્તુથી વિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે. વિજ્ઞાન

Page #111

[ ૯૦ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ પૂર્વક પ્રયોગથી થવાવાળા પરિણામે નિયત તથા વ્યવસ્થિત હોય છે ત્યારે સ્વતઃ થવાવાળા પરિણામમાં અનિયમિતતા તથા વિલક્ષણતા રહેલી છે.
જમાલીને દર્શન મેહનું દબાણ થવાથી જાણવા છતાં પણ પ્રભુના ક્રિયમાણ કૃત સિદ્ધાંતને છેટે હરાવીને પિતાના કિયમાણ અકૃત સિદ્ધાંતને સ્થાપન કર્યો અને નિદ્ભવ કહેવાયા. ક્રિયમાણ કૃત અને ક્રિયમાણ અકૃતને તાત્વિક દૃષ્ટિથી વિચાર કરતાં ઘણું જ વિરોધ આવે છે. છતું થાય છે અને અછતું થાય છે, બંનેની દિશા જ જુદી છે. આકાશપુષ્પની જેમ અસતું હોવાથી અવિદ્યમાન ઘટાદિ કાર્ય થઈ શકે નહિ અને જે અવિદ્યમાન થતું હોય તે ખરશંગ અવિદ્યમાન છે તે પણ થવું જોઈએ, માટે સ–વિદ્યમાન હોય છે તે થાય છે અને જે વિદ્યમાનની ક્રિયાને નિત્યતા-અપરિસમાપ્તિ તથા નિષ્ફળતા આદિના દોથી દૂષિત કરવામાં આવી છે, તે દોષ અસ-અવિદ્યમાનની ક્રિયાને માટે પણ સરખા જ છે એટલું જ નહિં પણ અછતું તે શશશુગની જેમ અસત્ હોવાથી બની શકતું જ નથી એટલે તેના માટે ક્રિયાની અત્યંત અનાવશ્યકતા છે. પણ સત્ વિદ્યમાન માટે તે અવસ્થાંતર પ્રાપ્ત કરાવવાને કિયા કરાય છે; જેમ કે બે જણ બેઠા હોય ત્યાં ત્રીજો માણસ આવીને કહે કે જગ્યા કરે એટલે બેઠેલા જરા ખસીને કહે છે કે તે જગ્યા થઈ ગઈ, બેસે. કેઈ માણસ ઊભે હોય કે બેઠે હેય તેને કહેવામાં આવે કે પીઠ કરે એટલે તે માણસ સન્મુખ ઊભું હોય તો મેં ફેરવી લે છે વિગેરે અહિં જગ્યા અને પીઠ વિદ્યમાન છે છતાં અવસ્થાંતર પ્રાપ્ત કરાવ

Page #112

સકાવાદ
[ ૯૧ ] વાને માટે ક્રિયાને અવકાશ હોય છે. આવી જ રીતે તે વ્યવહારમાં છતી વસ્તુને માટે ક્રિયા કરવાના અનેક પ્રસંગ જેમ દૃષ્ટિગોચર થાય છે તેમ અછતી વસ્તુને માટે ક્રિયા કરવાને એકેય પ્રસંગ ક્યાંય પણ દષ્ટિગોચર થતું નથી.
* જમાલી, કુંભાર માટી લાવે છે ત્યારથી ઘડો બનવાની શરૂઆત માને છે અને જ્યાં સુધી ઘડે દેખાય નહિં ત્યાં સુધી થાય છે એમ માને છે. પણ ઉપર કહ્યું તેમ ઘડો બનવાની ક્રિયાની શરૂઆત જે સમયે ઘડે દેખાય છે તે સમયે જ થાય છે. તેના પહેલાં તે પ્રત્યેક સમયમાં થવાવાળા કાર્યોની ક્રિયાની શરૂઆત થાય છે કે જેની સમાપ્તિ તે જ ક્ષણે કાર્યોત્પત્તિની સાથે જ થાય છે. આ પ્રમાણે ઘડો દેખાતા સુધીમાં અસંખ્યાતા કાર્યો થઈ જાય છે. અને તે તે કાર્યની ઉત્પાદક ક્રિયા પણ ભિન્ન હોવાથી અસંખ્યાતી થાય છે કે જેને નિષ્ઠાકાળ (સમાપ્તિ) એક જ સમયનો હોય છે. આ નિયમને અનુસરીને જ અંતિમ સમયમાં ઘટત્પત્તિ ક્રિયા અને ઘટત્પત્તિ થાય છે.
કિયાના સમયમાં કાર્ય ન માનીને કિયાની સમાપ્તિ થયા પછીના સમયમાં કે જ્યાં અભાવ હોય છે ત્યાં કાર્ય માનવામાં આવે તે ક્રિયાની શરૂઆત પહેલાં કાર્ય દેખાવું જોઈએ, કારણ કે કિયાની સમાપ્તિ પછી અને શરૂઆતના પહેલાં કિયાને અભાવ સરખો જ છે, છતાં કિયાની સમાપ્તિ પછી કાર્ય દેખાય અને શરૂઆત પહેલાં ન દેખાય તેમાં કઈ પણ નિયામક નથી અને જે ક્યિા હોય ત્યાં સુધી કાર્ય ન થાય તે કિયા કાર્યની બાધક બની અર્થાત્ ક્રિયા કાર્યોત્પત્તિમાં વિધ્ર નાંખનારી થઈ અને તેથી કાર્યને ક્રિયાની જરૂર ન રહી, કાર્ય સ્વતંત્ર બન્યું.

Page #113

[૨]
તાવિક લેખસંગ્રહ આ પ્રમાણેને જે નિયમ હોય તે પછી કોઈ પણ કાર્ય માટે ક્રિયા કરવાની આવશ્યક્તા જ રહેતી નથી. ક્રિયા વગર જ કાર્ય થાય છે અને જે એમ થાય તે પછી મુક્તિ મેળવનારને જપ, તપ, સંયમ આદિ ક્રિયા કરવાની જરૂરત રહેતી નથી. તે વગર પણ મુક્તિ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, પણ આ પ્રમાણે તે કેઈને પણ ઈષ્ટ નથી તેમજ ક્રિયા વગર કેઈએ પણ મુક્તિ મેળવી હોય તેવું કયાંય પણ દષ્ટિગોચર થતું નથી. અને જો કિયા કાર્યની સાધક હોય અર્થાત કિયા તથા કાર્યને નિત્ય સંબંધ હોય, ક્યિા વગર કાર્ય થઈ શકતું જ ન હોય તે પછી કિયાના સમયમાં જ કાર્ય થવું જોઈએ. ક્રિયા તથા કાર્ય ભિન્ન સમયમાં રહી શકતાં જ નથી. આ પ્રમાણે કિયમાણ એટલે વર્તમાન ક્રિયાના ક્ષણમાં થવાવાળું કાર્ય નિયમથી કૃત જ છે અને જે કૃત છે તેમાં નિયમ નથી. વિકલ્પ છે અર્થાત્ કૃત ક્રિયમાણ પણ છે. એટલે કે માટીના પિંડાને ચાક ઉપર ચઢાવીને કરવામાં આવતી કિયાના સમયમાં કાંઈક થયું હોય તે કૃત ક્રિયમાણ કહેવાય છે અને ચાક તથા નિભાડામાંથી ઉતર્યા પછી થયેલું ઘટાદિ કાર્ય કૃત કહેવાય છે પણ ક્રિયમાણ કહેવાતું નથી.
જમાલીને મિથ્યાત્વના ઉદયથી પ્રભુના ક્રિયમાણ કૃતનું સાચું રહસ્ય સમજાયું નહિં તેથી તેને નિષેધ કર્યો, પણ જે નય દૃષ્ટિથી વિચાર કર્યો હોત તે સાચી રીતે સમજાઈ જાત કે ઋજુસૂત્ર નિશ્ચયનયની અપેક્ષાથી “ક્રિયમાણ કૃત” હોઈ શકે છે. પ્રભુને કિયમાણ કૃત કહેવાનો આશય ઋજુસૂત્ર નયની અપેક્ષાથી છે, કે જે નય નષ્ટ થયેલા ભૂત ક્ષણને અને થવા

Page #114

સકાર્યવાદ
[ 8 ] વાળા ભવિષ્યને માનતા નથી પણ વર્તમાન ક્ષણને જ માને છે. બાકી વ્યવહાર નથી તે “ક્રિયમાણ-અકૃત અને પ્રભુ નિષેધ કરતા નથી, પરંતુ કર્મને આશ્રયીને જ “ચલમાણે ચલિએ ચાલતું હોય તે સમયે ચાલ્યું, ઉદિરતું હોય તે સમયે ઉદીયું, વેદાતું હોય તે સમયે વેઠું તથા નિર્જરતું હોય તે સમયે નિર્જ ઈત્યાદિ સૂત્રે કહ્યાં છે તે નિશ્ચયનયના મતથી જ છે. ત્યાં વ્યવહાર નયને અવકાશ નથી, માટે નિશ્ચયના મતથી તે સંથારે પથરાતો હતો ત્યારે સાધુઓએ જમાલીના પૂછવાથી પાથર્યો કહ્યો તે ઉચિત જ હતું, કારણ કે સંપૂર્ણ સંથારે પાથરવાની ક્રિયાની શરૂઆત તો અંતિમ સમયમાં થાય છે, તેના પહેલાં તે જે ક્ષણે જે આકાશપ્રદેશમાં સંથારાના અવયવ પથરાય છે તેટલો સંથારો પાથર્યો કહેવાય છે. અર્થાત્ જે સમયમાં સંથારાને જે અવયવ પથરાતો હોય તેને પાથર્યો કહે. પ્રથમ ક્ષણથી જ સંપૂર્ણ સંથારો પાથરવાની ક્રિયા થતી નથી પણ સંથારાના અન્ય અવયવ પાથરવાની ક્રિયા થાય છે તે પ્રત્યેક ક્ષણમાં અન્ય અવયે પાથરવાની ક્રિયાની સાથે જ તે તે અવયવે પથરાવાથી પાથર્યો કહી શકાય છે અને અંતિમ સમયમાં સંપૂર્ણ સંથારે પાથરવાની ક્રિયા થાય છે ત્યાં સંપૂર્ણ સંથારો પથરાયેલે કહેવાય છે, માટે પથરાતે હોય તે સંથાર પાથર્યો કહી શકાય. જમાલી એકાંત દષ્ટિથી વ્યવહારને માની નિશ્ચયને નિષેધ કરતાં કહે છે કે જેમ ઘડે કપડું ન કહેવાય અને કપડું ઘડે ન કહેવાય તેમ ક્રિયમાણ કૃત ન કહેવાય અને કૃત ક્રિયમાણ ન કહેવાય. બંનેને નિશ્ચિત ભેદ છે અર્થાત બંને સર્વથા ભિન્ન છે. તેને જે એક માની લેવામાં આવે તે

Page #115

T ૯૪ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ
છતાને કરવાને પ્રસંગ આવે, ક્રિયા વિરામ પામે નહિં, પ્રથમ સમયમાં જ કાર્ય દેખાય, ક્રિયા નિષ્ફળ જાય અને લાંબા વખત પછી કાર્ય દેખાય છે તે બની શકે નહિ. એકાંત નિશ્ચિત ભેદ માનીને જમાલી આ પ્રમાણેની દલીલ કરે છે, પણ વિચાર કરતાં તે બરાબર નથી, કારણ કે સર્વથા અસને કરવાપણું હોય તે પછી અછતું સમાન થવાથી આકાશપુષ્પને કરવાપણાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે. તેમજ સર્વથા અછતું થતું હોય તે માટીના પિંડથી ખરશંગ પણ બનવું જોઈએ, કારણ કે જેવી રીતે અછતો ઘડો થાય છે તેવી રીતે ખરશંગ પણ અછતું થવામાં બાધ આવી શકતો નથી માટે કથંચિત્ સત્ હોય છે તે જ થાય છે. બીજું ક્રિયાની અપરિસમાપ્તિ માનવામાં આવી છે તે પણ ઠીક નથી, કારણ કે યિા એક વિષય (કાર્ય) સંબંધી હોય છે અને ભિન્ન વિષય સંબંધી પણ હોય છે. તેમાંથી જે એક વિષયની ક્રિયા હોય તે પણ દોષ આવી શકતા નથી. કૃત ક્રિયમાણ માને છે તેમના મનથી તે તૈયાર થયેલું જ કૃત કહેવાય છે માટે તેને જે કરવાનું માનવામાં આવે તે તેમને ક્રિયાને અનુપરમ(અવિષમ)પણને દેષ આવી શકે છે પણ કિયમાણ કૃત માનવાથી આ દોષ નથી આવી શકતે કારણ કે ક્રિયાની શરૂઆતના સમયે જ કૃત માનવામાં આવ્યું છે. અને ક્રિયાની શરૂઆત તથા સમાપ્તિ એક જ સમયમાં થવારૂપ છે. આવી રીતે પણ કૃત તથા ક્રિયમાણુ અર્થાત્ ક્રિયા અને કાર્યની ઐક્યતામાં કૃત સત્ હોવાથી સને કરવાને પ્રસંગ ટળી શકતું નથી એ આગ્રહ સેવાતું હોય તે તે સમજફેર થાય છે, કારણ કે જેણે પહેલાં સત્તા પ્રાપ્ત

Page #116

સહાય વાદ
[ ૯૫ ]
કરી હાય કાર્ય વિદ્યમાન હોય અને પછી ક્રિયા કરવામાં આવે તે જ કૃતને કરવાના પ્રસંગ આવી જાય પણ જેણે ક્રિયાના સમકાળમાં જ સત્તા પ્રાપ્ત કરી હોય તેના માટે આ દ્વેષ આવી શકતા નથી. જો ભિન્ન વિષય ક્રિયા માનવામાં આવે તે ક્રિયાના અવિષમપણાનો દોષ આવી શકે જ નહિ, કારણ કે પ્રત્યેક સમયમાં ભિન્ન ભિન્ન કાર્યાંના કારણપણે સતત ક્રિયા ચાલુ જ રહેવાની અને ક્રિયમાણુ કૃતની સાધક છે. ક્રિયમાણુ કૃત પ્રત્યેક સમયમાં થાય છે તેા પછી અતિમ સમયમાં ઘટ કા તે પ્રથમ, આદિ સમયામાં જણાવુ જોઇએ એમ જે કહેવામાં આવ્યું છે તે પણ બની શકતું નથી, કારણ કે પ્રથમ સમયમાં સિવકની શરૂઆત થાય છે એટલે તે દેખાય છે. તેવી જ રીતે દ્વિતીય, તૃતીય આદિ ક્ષણામાં ભિન્ન ભિન્ન કાર્યાંની શરૂઆત થાય છે અને તે દેખાય છે, અંતિમ સમયમાં જ ઘટની શરૂઆત થાય છે એટલે ત્યાં જ ઘટ કાર્ય દેખાય છે. કારણને અનુસરીને કાર્ય થાય છે. ભિન્ન કારણથી ભિન્ન કાર્ય બની શકે નહિ. સિવક, સ્થાસ, કાશ, કુશુલ આદિ કાર્યનો આરંભ થયે હોય ત્યાં સિવક આદિ જ અને પણ ઘટ બની શકે નહિ, અર્થાત્ અન્યના આરંભમાં અન્યની ઉત્પત્તિ થઈ શકે નહિ. અને જે ક્રિયાની નિષ્ફળતા બતાવી છે તે પણ ઠીક નથી. કૃતક્રિયમાણ–વિદ્યમાનને કરવામાં આવે તે ક્રિયા નિષ્ફળ થાય પણ ક્રિયમાણુ કૃત એટલે ક્રિયાના સમયમાં જ કૃત હોય ત્યાં કાર્ય ક્રિયાની અપેક્ષા રાખવાવાળુ હોવાથી નિષ્ફળ જતી નથી, અને ક્રિયાની શરૂઆત પછી લાંબે વખતે જે ઘડા દેખાય છે તેનું કારણ ઘટોત્પત્તિ સુધીમાં ખીજા અનેક કાર્યો થાય છે તેમાં

Page #117

[ ૯૬ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ ઘડો થાય છે, લક્ષ્ય હોવાથી તેને લાંબે કાળે ઘટ જણાય છે, નહિં તે અંતિમ સમયમાં ઘટોત્પત્તિની ક્રિયા થાય છે માટે પ્રથમના ક્ષણે ઘટત્પત્તિના નથી, પણ અંતિમ ક્ષણ ઘટત્પત્તિને છે. જે ક્ષણે જે કાર્ય દેખાય તે ક્ષણે તે કાર્યની આરંભ કિયા, હોય છે પણ જે કાર્ય દેખાતું ન હોય તેની આરંભક નથી માટે કઈ પણ કાર્યને અનુલક્ષીને ક્રિયાની શરૂઆત કરી હોય અને ધારેલા કાર્યથી ભિન્ન કાર્યો દેખાય ત્યાં સુધી ધારેલા કાર્ય માટે ક્રિયાની શરૂઆત નહિ. જ્યારે ધારેલું કાર્ય દેખાય ત્યારે જ તેની શરૂઆત જાણવી.
નિશ્ચય તથા વ્યવહારને (કથંચિત) જે ક્રિયમાણ કૃતિને નિશ્ચિત ભેદ માનવામાં આવે તે કઈ પણ પ્રકારને બાધ નડતું નથી. નિશ્ચય નયથી, ક્રિયમાણ તથા કૃતને અભેદ છે પણ વ્યવહાર નથી કૃત તથા ક્રિયમાણના અનેક પ્રકાર છે. કિયમાણ કૃત જ છે, કૃત ક્રિયમાણ જ છે, ક્રિયમાણ કિયાના વખતે હોય છે અને ક્રિયા વિરામ પામ્યા પછી અયિમાણ હોય છે. વ્યવહારથી જે અંત્ય સમયમાં કાર્ય મનાય છે ત્યાં પ્રથમ સમયે પણ કાર્યની ઉત્પત્તિ હોય છે. જે પ્રથમ સમયમાં કાર્યને અંશ ન હોય તે અંત્ય સમયે કાર્યોત્પત્તિ થાય નહિં. ભલે પછી તે અંશ અન્ય રૂપે કેમ ન દેખાય. જે પ્રથમ તાંતણાના પ્રવેશ સમયે કપડાને અંશ હોય તે છેલ્લા તાંતણના પ્રવેશથી કપડું થાય નહિં માટે બીજા ત્રીજા તાંતણાના સંગથી પ્રત્યેક ક્ષણે ડું થોડું કપડું બનતું જાય છે અને તે અંત્ય તાંતણુના પ્રવેશસમયે સંપૂર્ણ કપડું દષ્ટિગોચર થાય છે. જે જેની યિાના આદ્ય સમયમાં પટ હેતે નથી એટલે જ

Page #118

નિશ્ચય અને વ્યવહાર
[ ૧૭ ] અંત્ય સમયમાં પણ પટને અભાવ જ હોય છે. જેમ ઝાડ અને થડ પરસ્પર વિરોધી નથી તેમ કૃત અને યિમાણને પણ પરસ્પર વિરોધ નથી. જેને જેની સાથે નિત્ય સંબંધ હોય છે તે તેનાથી એકાંતે ભિન્ન હોતું નથી. જેમ ઝાડ અને થડ કર્થચિત ભિન્ન છે તેમ ક્રિયમાણ અને કૃત અભિન્ન હેવાથી સત-વિદ્યમાન હોય છે તે થાય છે.
નિશ્ચય અને વ્યવહાર
(૧૩) નિશ્ચય તાવિક વસ્તુને માને છે ત્યારે વ્યવહાર વપરાશમાં આવતી વસ્તુને માને છે, નિશ્ચય સુક્ષ્મ બુદ્ધિને વિષય છે અને વ્યવહાર સ્થળ બુદ્ધિવાળી સામાન્ય જનતાને વિષય છે; નિશ્ચય મૂળ પ્રકૃતિને પ્રધાનતા આપે છે અને વ્યવહાર વિકૃતિને પ્રધાનતા આપે છે. આમ હોવા છતાં પણ બંનેમાંથી એકે ય અગ્રાહ્ય કે અમાન્ય હોઈ શકે નહિ; કારણ કે બંને ય પ્રત્યેક વસ્તુમાં સંકળાઈને રહેલા છે, માટે તે વસ્તુસ્વરૂપના સાધક છે. એકને પણ અભાવ હોય તે સંપૂર્ણ વસ્તુ જાણું શકાય નહિં. દ્રશ્ય-પર્યાય, સામાન્ય-વિશેષ તથા જ્ઞાન-ક્રિયા આદિના ઉપનામથી પણ બંને ને પિતાને ઓળખાવે છે.
દુનિયામાં સામાન્ય જનતા ભમરાને કાળે અને બગલાને ધોળે માને છે ત્યારે નિશ્ચય દષ્ટિ બંનેમાં પાંચ વર્ણને માને છે; કારણ કે લેક તે વ્યવહારષ્ટિ રહ્યા એટલે દેખાય તેવું

Page #119

[ ૯૮].
તાત્વિક લેખસંગ્રહ
કહે, એટલે ભમરામાં કાળા વર્ણની અને બગલામાં ધેળા વર્ણની અધિકતા હોવાથી તેમ માને છે અને કહે છે, પણ નિશ્ચય નય તે તાત્વિક દૃષ્ટિ હવાથી દેખાય તેવું માનતે નથી. નિશ્ચયનું માનવું છે કે ભમરે તથા બગલાનું શરીર પુગલ પરમાણુઓના સકંધસ્વરૂપ છે, માટે જે પુગલ ધાથી તેમનાં શરીર બનેલાં છે તેમાં પાંચ વર્ણ હોય છે, માટે શરીરપણે પરિણમેલા પુદ્ગલસ્કંધમાં એક જ વર્ણ હેત નથી, એટલે ભમરે તથા બગલું પાંચે વર્ણવાળું છે.
આ પ્રમાણે પારમાર્થિક તથા અપારમાર્થિક અથવા તે તાત્વિક તથા અતાત્વિક દષ્ટિવાળા બંને નમાંથી તાત્વિક દષ્ટિવાળે નિશ્ચય નય શુદ્ધ તથા અશુદ્ધ એમ બે પ્રકારને છે. આ બંને પ્રકારમાં નિશ્ચય સ્વરૂપ મૂળ વસ્તુમાં પરિવર્તનથી ભિન્ન ગુણધર્મવાળી વસ્તુના સગ-વિયેગને લઈને શુદ્ધાશુદ્ધ માનવામાં આવે છે. જેમકે આત્માને કેવળજ્ઞાનસ્વરૂપ માનો તે શુદ્ધ નિશ્ચયની દૃષ્ટિને વિષય છે અને આત્માને મતિજ્ઞાની માનો તથા કહેવે તે અશુદ્ધ નિશ્ચય નયને વિષય છે. આ સ્થળે આત્માને જે શુદ્ધાશુદ્ધનું વિશેષણ લગાડવામાં આવે છે તે સ્વરૂપથી નથી પણ પરરૂપથી છે. અર્થાત નિશ્ચય શબ્દ તો આત્માને ઓળખાવે છે અને શુદ્ધ તથા અશુદ્ધ કર્મના આવરણ(ઉપાધિ)ના બેધક છે. આવરણના ક્ષયે પશમને લઈને આત્માને મતિજ્ઞાની કહેવામાં આવે છે. એટલે નિશ્ચય (આત્મા) અશુદ્ધ કહેવાય છે અને આવરણને ક્ષય થવાથી નિશ્ચય (આત્મા) શુદ્ધ કહેવાય છે. અશુદ્ધની અપેક્ષાથી શુદ્ધ અને શુદ્ધની અપેક્ષાથી અશુદ્ધને

Page #120

નિશ્ચય અને વ્યવહાર
[ ૯૯ ].
મૂળ વસ્તુમાં વિકલ્પ કરવામાં આવે છે અને તે વિજાતીય વસ્તુના સંસર્ગરૂપ ઉપાધિને લઈને છે. જડ સ્વરૂપ કર્મ અને આત્મા બંને ભિન્ન ધર્મવાળી વસ્તુઓ છે અને તે અનેક પ્રકારના સંયોગોમાં ભેગી ભળવાથી ભિન્ન-ભિન્ન પરિણામમાં પરિણમવા છતાં પણ પિતપોતાના ગુણધર્મરૂપ સ્વરૂપને છોડતી નથી કારણ કે વસ્તુઓની ઓળખાણ તેમનામાં રહેલા અસાધારણ ગુણ-ધર્મને લઈને થાય છે કે જે ગુણધર્મો વસ્તુએમાં અભેદ સ્વરૂપથી રહેલાં છે. કેવળજ્ઞાન-સ્વરૂપ છે, તે કર્મના આવરણરૂપ ઉપાધિથી પણ બદલાતું નથી, પરંતુ જડ સ્વરૂપ વિજાતીય દ્રવ્યના સંસર્ગથી મતિજ્ઞાનના વિકલ્પને લઈને આત્મા અશુદ્ધ કહેવાય છે. મતિજ્ઞાનરૂપ ગુણ અશુદ્ધ હેવાથી તે ગુણવાળ આત્મા પણ અશુદ્ધ અને તેને લઈને તે નામવાળો નિશ્ચય નય પણ અશુદ્ધ કહેવાય છે. જ્યારે આવરણને ક્ષય થાય છે ત્યારે કેવળજ્ઞાનસ્વરૂપ શુદ્ધ ગુણ પ્રગટે છે અને તેના અંગે ગુણી આત્મા પણ શુદ્ધ હવાથી નિશ્ચય નય પણ શુદ્ધ કહેવાય છે. વસ્તુ માત્ર નિરંતર પતિપિતાના ગુણધર્મ પ્રમાણે વર્તે જ છે, કારણ કે વસ્તુને સ્વભાવ બદલાતું જ નથી. અને જે તેને સ્વભાવ બદલાય–નષ્ટ થાય તે તે વસ્તુને પણ નાશ થવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય. જે કે આવરણની ઉપાધિથી મૂળ વસ્તુ જુદા રૂપે ઓળખવામાં આવે છે તો યે વસ્તુસ્વભાવ સર્વથા ભિન્નરૂપે ઓળખાતો નથી તેમજ ભિન્નરૂપે વસ્તુ ઓળખાવા છતાં પોતાની સત્તા છોડને નથી. જેમકે-કેવળજ્ઞાન આત્માને સ્વભાવ છે તે આવરણની ઉપાધિને લઈને મતિજ્ઞાનના વિકલ્પથી ઓળખાય છે અને તેના

Page #121

[ ૧૦૦ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ અંગે આત્મા મતિજ્ઞાની કહેવાય છે. આવી સ્થિતિમાં પણ કેવળજ્ઞાનની સત્તા તે કાયમ જ રહે છે, ફક્ત ઉપાધિને લઈને કેવળના સ્થાનમાં મતિને માત્ર વિકલ્પ કરવામાં આવે છે અને તે વિકલ્પને જ નિશ્ચય નય અશુદ્ધ તરીકે ઓળખાવે છે. આવી જ રીતે અવગાહ આધેય માત્રને ધારણ કરે છે ત્યાં શુદ્ધાશુદ્ધ જેવું કાંઈપણ હોતું નથી, પણ આવરણની ઉપાધિને લઈને પરિમિત જ્ઞાનના સૂચક મતિજ્ઞાનના વિકલ્પથી અને ઘટાદિની ઉપાધિને લઈને પરિમિત અવગાહને સૂચક ઘટાવગાહના વિકલ્પથી આત્માને મતિજ્ઞાની અને આકાશને ઘટાકાશ તરીકે ઓળખાવનારે અશુદ્ધ નિશ્ચયનય છે. જ્યારે આવરણની તથા આધેયરૂપ ઘટાદિની ઉપાધિ નષ્ટ થાય છે ત્યારે નિશ્ચયરૂપ આત્મા તથા આકાશ શુદ્ધ કહેવાય છે. ગુણગુણીને અભેદ દૃષ્ટિથી જોનારા નિશ્ચયમાં કોઈ પણ વિકલ્પને અવકાશ હોતું નથી અર્થાત્ નિશ્ચયનય વિકલ્પ વગરને છે. કડાં-કંઠી-કંકણ આદિ ઘરેણાંઓમાં પિતે તે સુવર્ણને જ જુએ છે, અને મનુષ્ય તથા દેવ આદિ ગતિઓમાં કેવળજ્ઞાનસ્વરૂપ જ આત્માને ઓળખે છે. પ્રત્યેક ક્ષણમાં થવાવાળી વિક્રિયાઓ તથા વિશિષ્ટતાઓને અતાવિક સમજે છે. વસ્તુતઃ પરિણામને પ્રધાનતા આપતું નથી પણ પરિણમી સત પારમાર્થિક દૃષ્ટિથી તેને જ પ્રધાનતા આપે છે. પોતે સતસ્વરૂપ હોવાથી પાધિક અશુદ્ધિથી અભડાતો નથી અર્થાત્ અંતરંગથી ઉપાધિને સ્પર્શ નથી. વ્યવહાર સ્વરૂપ અનેક પ્રકારની વિશિષ્ટતાઓ(વિશેષ)ને કારણ તથા આધારભૂત નિશ્ચય છે, અને તે વિશેષ માત્રમાં સ્વ-સ્વરૂપને અવલંબીને રહે છે.
ગુણ હોતે ના ગતિઓમાં
*
* * *
*
*
*
*** .

Page #122

નિશ્ચય અને વ્યવહાર
[ ૧૦ ] વ્યવહારની વિશિષ્ટતાઓ તાત્વિકસ્વરૂપ નિશ્ચયના અભાવમાં હિઈ શકે નહિ, કારણ કે નિશ્ચયસ્વરૂપ તાવિક વસ્તુ જ
સ્વતઃ અથવા પરતઃ અનેક વિશેષરૂપે પરિણમે છે કે જેને વ્યવહાર કહેવામાં આવે છે. સામાન્ય જનતા પિતાને ઉપયોગી પરિણામને જ પ્રધાનતા આપીને વળગી રહે છે પણ મૂળ પરિણામી જે તાત્વિક છે તે તરફ ધ્યાન આપતી નથી. દહીં, ધી, આદિ દૂધનું અને કડાં-કંઠી આદિ સુવર્ણનું પરિણામ હેિવા છતાં દૂધ તથા સુવર્ણને સ્થળ બુદ્ધિવાળી સામાન્ય જનતા પ્રધાનતા આપતી નથી, કારણ કે તે વ્યવહાર-ષ્ટિ હેવાથી માને છે કે દહીં તથા ઘીનું કામ દૂધ આપી શકતું નથી અને કડાં-કંઠીનું કામ સોનું આપી શકતું નથી. પહેરવાને તે કડાં-કઠી આદિ ઘરેણું જ કામ આવે છે પણ તેનું કામ આવતું નથી. તેવી જ રીતે મેદક તથા શીરે આદિ બનાવવામાં ધી જ કામ આવે છે પણ દૂધ કામ આવતું નથી.
વ્યવહાર બે પ્રકાર છે. એક સદ્ભૂત અને બીજો અસભૂતુ. આ બંને પ્રકારના વ્યવહારમાંથી સદ્દભૂત વ્યવહાર એક વિષયવાળે, એક દ્રવ્યાશ્ચિત છે અર્થાત્ બીજા દ્રવ્યના સંગ વગરને છે. પોતે સદ્ભૂત વસ્તુને આશ્રિત હેવાથી જ સદ્દભૂત કહેવાય છે અને તેથી જ તે દ્રવ્ય તથા તેના ગુણને આશ્રયીને પ્રવર્તે છે. આ વ્યવહાર ઉપચરિત અને અનુપચરિત એમ બે પ્રકાર છે. ઉપચરિત એટલે દ્રવ્યમાં ગુણને ઉપચાર કરીને તેને ઓળખાવનારે; જેમ કે-જીવનું મતિજ્ઞાન એમ કહેવાય છે ત્યાં આવરણની ઉપાધિને લઈને જ્ઞાનને મતિની કલ્પના કરવામાં આવી છે તે પાધિક મતિજ્ઞાનને આવરણથી કલુ

Page #123

[ ૧૦૨ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ ષિત આત્મામાં ઉપચાર કરીને જીવનું મતિજ્ઞાન કહ્યું છે, એટલે કે ઉપાધિવાળું મતિજ્ઞાન અને ઉપાધિવાળે આત્મા બંનેના સંબંધને સૂચવનાર સભૂત વ્યવહાર ઉપચતિ કહેવાય છે. આ વ્યવહાર છવદ્રવ્ય તથા જ્ઞાન ગુણને લઈને વર્તતે હેવાથી સદ્ભૂત કહેવાય છે, ફક્ત આવરણને લઈને મતિને ઉપાધિ માને છે અને તેને જીવમાં ઉપચાર કરીને જીવના સમજ્ઞાનપણે મતિને ઓળખાવે છે. ઉપચાર વગરને સદ્દભૂત વ્યવહાર અનુપચરિત કહેવાય છે અને તે શુદ્ધ ગુણ તથા શુદ્ધ ગુણનું અવલંબન લે છે, માટે જ્યારે આત્મા ઉપાધિ વગરના ગુણથી ઉપાધિ વગરને થાય છે ત્યારે નિરુપાધિક ગુણ-ગુણના ભેદને ઓળખાવનાર નિક્ષચરિત સભૂત વ્યવહાર કહેવાય છે. તાત્પર્ય કે સંસારમાં ભ્રમણ કરવાવાળે સકર્મક આત્મા આઠે કર્મના આવરણથી અવરાયેલ હોય છે એટલે તે ઉપાધિવાળે કહેવાય છે. તે વખતે તેને કેવળજ્ઞાન હોવા છતાં કેવળજ્ઞાની કહેવાતું નથી પણ મતિ આદિ જ્ઞાનવાળે કહેવાય છે તે મતિ આવરણની અવસ્થામાં થયેલું હોવાથી ઉપાધિસ્વરૂપ છે. તેને આત્મામાં ઉપચાર કરીને કેવળજ્ઞાની આત્માને મતિજ્ઞાની કહે વામાં આવે છે તે ઉપચરિત સદ્દભૂત વ્યવહારની દૃષ્ટિ છે અને
જ્યારે કર્મોના આવરણો ક્ષય થવાથી કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તે ઉપાધિ વગરનું હોવાથી શુદ્ધ જ્ઞાનવાળા આત્માને કેવળજ્ઞાની કહેવાવાળે અનુપચરિત સભૂત વ્યવહાર કહેવાય છે.
શુદ્ધ તથા અશુદ્ધ નિશ્ચય અને ઉપચરિત તથા અનુપચરિત સદ્ભૂત વ્યવહાર એટલે કે અનુપચરિત સદ્દભૂત વ્યવહાર અને શુદ્ધ નિશ્ચય તથા ઉપચરિત સદ્દભૂત વ્યવહાર અને અશુદ્ધ

Page #124

નિશ્ચય અને વ્યવહાર
[ ૧૦૩ ]
નિશ્ચય, સ્થળ દૃષ્ટિથી વિચારીએ તા અને સરખા જેવા તે લાગે છે પણ નિશ્ર્ચય તથા વ્યવહારમાં ઘણું જ અંતર છે. નિશ્ચય નય તાત્ત્વિક વસ્તુને માનનારા છે અને તે દરેક અવસ્થામાં ગણ-ગણીને અભેદ દૃષ્ટિથી જુએ છે અને વ્યવહાર અતાત્ત્વિક હોવાથી જે વસ્તુ જે વખતે જે સ્વરૂપે હાય છે તેને તે સ્વરૂપે માને છે. અને તેથી કરીને તે ગુણ ગુણીના ભેદ માને છે. નિશ્ચય છે તે થાય છે એમ માને છે ત્યારે વ્યવહાર ન હતાં તે થય એમ માને છે. નિશ્ચય આવરણની ઉપાધિને લઇને કેવળજ્ઞાનમાં મતિજ્ઞાનને વિકલ્પ કરીને આત્માને મતિજ્ઞાની કહે છે તેથી તે અશુદ્ધ નિશ્ચય કહેવાય છે. અને વ્યવ્હાર ઉપાધિની અને મતિજ્ઞાનની કલ્પના કરીને આત્મામાં ઉપચાર કરે છે અને આત્માનુ મતિજ્ઞાન કહે છે એટલે તે ઉપચરિત સદ્દભૂત વ્યવહાર કહેવાય છે. આ પ્રમાણે નિશ્ચય તથા વ્યવહારની માન્યતામાં ભેદ રહે છે. અસદ્ભૂત વ્યવહાર કે જેના પરિવષય છે-પદ્રવ્યના આશ્રિત છે અર્થાત્ ભિન્ન દ્રવ્યના સંચાગથી ભેદસ્વરૂપ ધારણ કરે છે તેના પણ ઉપચિરત તથા અનુપચિરત એવા બે ભેદ થાય છે. તેમાં ઉપચિત અસદ્ભૂત વ્યવહાર ભિન્ન વસ્તુના સંબંધ ન હોવા છતાં પણ તેના કલ્પિત સંબંધ માને છે. જેમકે-દેવદત્તનુ ધન. આ સ્થળે દેવદત્ત ભિન્ન દ્રવ્ય છે અને ધન પણ ભિન્ન દ્રવ્ય છે છતાં સ્વ-સ્વામિભાવ સબંધથી ધન દેવદત્તનું ધન કહેવાય છે તે વ્યવહાર કલ્પિત હાવાથી ઉપચરિત છે. અને તે ધન આદિ પરદ્રવ્યનું આશ્રિત માટે અસત્ છે. તાત્પર્ય કે ધન, ભાગ, બંગલા આદિ વસ્તુના જન્મથી જ દેહની સાથે સબંધ હાતા નથી તેમજ નિરંતર રહેતા પણ નથી પણ

Page #125

[ ૧૦૪]
તવિક લેખસંગ્રહ જ્યારથી જે નામવાળાની માલિકી થાય છે ત્યારથી વસ્તુઓ તેની કહેવાય છે. અને તે જ ધનાદિ બીજાની માલીકીના થાય ત્યારથી તેને સ્વામી દેવદત્ત હતે તેના બદલે યજ્ઞદત્ત થાય છે પહેલાં મંગળદાસ સ્વામી હતા તેના બદલામાં હવે વિઠ્ઠલદાસ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે ધનાદિ અસદ્દભૂત વસ્તુને દેવદત્તની સાથે સ્વ-સ્વામિભાવ સંબંધની કલ્પના કરવી તે ઉપચરિત હેવાથી ઉપચરિત અસદુભૂત વ્યવહારને વિષય છે. દેવદત્તની પાસે અવિદ્યમાન ધનાદિ ભિન્ન દ્રવ્ય હેવાથી તે અસદ્દભૂત કહેવાય છે અને એટલા માટે જ સંબંધની પણ કલ્પના કરાય છે.
અનુપચરિત અસદ્દભૂત વ્યવહાર ઉપચાર વગરને છે. જે કે આપણું પરદ્રવ્યને આશ્રિત છે અર્થાત્ ભિન્ન દ્રવ્યને લઈને પ્રવૃત્તિ કરનાર છે માટે અસદ્દભૂત કહેવાય છે છતાં તેમાં ઉપચારને અવકાશ નથી. જેમકે જીવનું શરીર. અહિયાં જીવ તથા શરીરના સંબંધની કલ્પના કરવામાં આવતી નથી, કારણ કે શરીરને જન્મથી લઈને મરણ પર્યત નિરંતર સંબંધ રહે છે, પણ ધનાદિની જેમ જીવમાં અનેક વખત સંગ થતું. નથી. એટલે જીવની સાથે શરીરને સંબંધ કરવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી. જીવ ચેતન દ્રવ્ય છે અને દેહ અચેતન દ્રવ્ય છે માટે બંનેને સંબંધ સગાસંબંધ હોઈ શકે છે પણ સ્વરૂપસંબંધ હઈ શકતે નથી, કારણ કે દ્રવ્ય ભિન્ન ગુણધર્મવાળા હેવાથી ભિન્ન સ્વરૂપે ઓળખાય છે. તે જ્યારે પરસ્પર ભેગાં ભળે છે ત્યારે તેને સગાસંબંધ થયે કહેવાય છે. જીવ તથા શરીર બંને દ્રવ્ય એતપ્રોત થઈ રહેલાં ન હોવાથી જીવની સાથે શરીરના સંબંધની કલ્પના કરીને ઉપચાર કરવાની જરૂરત

Page #126

નિશ્ચય અને વ્યવહાર
[ ૧૦૫ ] રહેતી નથી માટે જ જીવનું શરીર કહેનારે અનુપચરિત અસક્ત વ્યવહાર કહેવાય છે.
આ પ્રમાણે જગતની સ્થિતિ નિશ્ચય તથા વ્યવહાર બંનેને અવલંબીને રહેલી છે. નિશ્ચય વ્યવહારનું કામ કરી શકે નહિ અને વ્યવહાર નિશ્ચયનું કામ કરી શકે નહિં, માટે જો જગત એકને પણ અનાદર કરે તે પિતાની વ્યવસ્થા જાળવી શકે નહિં. બંને પિતપોતાના સ્થળે પ્રધાન હોવાથી જ્યારે એકને પ્રધાનતા આપીને આદર કરવામાં આવે છે ત્યારે બીજાને ગૌણ રાખીને ઉચિત આદર કરે જ પડે છે. નિરતિશય જ્ઞાનવાળા છઘ નિશ્ચયને ગોણ રાખી વ્યવહારને પ્રધાનતા આપે છે પણ નિશ્ચયને અનાદર કરતા નથી. કેટલાક ટૂંકી સમજણને લઈને નિશ્ચયને નિષેધ કરે છે છતાં તેમને નિશ્ચયને આદર કરે જ પડે છે. કેઈ ને કિઈ દષ્ટિથી નિશ્ચયનું અવલંબન લીધા સિવાય કઈ પણ પ્રકારના વ્યવહારમાં પ્રવૃત્તિ થઈ શકતી નથી, કારણ કે વ્યવહાર માત્ર નિશ્ચયનું પરિણામ છે. સાધારણ બાબતમાં પણ પ્રથમ નિશ્ચયને આદર કરીને વ્યવહારને આદર કરવામાં આવે છે. કઈ ગામ જવું હોય છે તે પણ પ્રથમ તે ગામનું નામ નક્કી કરી તેને લક્ષમાં રાખીને તે દિશામાં ચાલવાની પ્રવૃત્તિ કરાય છે. તાત્પર્ય કે દયેય નકકી કર્યા સિવાય કોઈ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ થઈ શકતી નથી જેમકે અનંત જ્ઞાન-દર્શન-જીવન સુખસ્વરૂપ આત્મા છે અને તે અવિકૃત સ્વરૂપ છે. આવી રીતે આત્માનું સ્વરૂપ લક્ષમાં રાખવું તે નિશ્ચય દૃષ્ટિ કહેવાય છે. અર્થાત્ વસ્તુને વસ્તુરૂપે બંધ કરાવનાર નિશ્ચય છે. અને તે વસ્તુના સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવા પ્રયાસ કરે તે વ્યવહાર કહેવાય છે.)

Page #127

તા પર
સજીની માની
[ ૧૦૬]
તાવિક લેખસંગ્રહ એટલે કે વસ્તુનું સમ્યગું જ્ઞાન તે નિશ્ચય અને તદ્ અનુસાર સમ્યક ક્રિયા કરવી તે વ્યવહાર. તાત્પર્ય કે સમ્યગ જ્ઞાનસ્વરૂપ નિશ્ચય અને સમ્યક્ ક્રિયાસ્વરૂ૫ વ્યવહાર-આ બેમાંથી એક હોય અને એક ન હોય તે વસ્તુનું સ્વરૂપ પ્રગટ થઈ શકતું નથી માટે બંનેની-સમ્યગું જ્ઞાન તથા સમ્યક યિાની–જરૂરત રહે છે. જેમ કે માણસની પાસે લાખ રૂપીઆ હોય અને તે પિતાને લાખપતિ માનતે હોય તેમજ જનતા પણ તેને લાખપતિ તરીકે માનતી હોય પરંતુ તે રૂપીઆ ઉઘરાણુરૂપે ચોપડામાં જનતા પાસે લેણું હોય તે જ્યાં સુધી તેની ઉઘરાણી કરીને મેળવી ન લે ત્યાંસુધી તે રૂપીઆને ઉપગ કરી શકતો નથી. તેવી જ રીતે આત્માની પાસે કેવલજ્ઞાન હોવાથી તે કેવલજ્ઞાની કહેવાય છે છતાં તે ચેપડામાં લેણા નીકળતા રૂપીઆની જેમ સત્તામાં રહેલું છે. તે સમ્યક ક્રિયા દ્વારા પ્રગટ કરવામાં નહિ આવે ત્યાં સુધી આત્મા તેને ઉપયોગ કરી શકતું નથી. નિશ્ચય વસ્તુને વતુરૂપે ઓળખાવીને સમ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવે છે, પણ સમ્યક ક્રિયારૂપ વ્યવહારદ્વારા
જ્યાંસુધી વસ્તુસ્વરૂપે પ્રગટ કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી એકલા સમ્યગ જ્ઞાનથી વસ્તુસ્વરૂપે પ્રગટ થઈ શકતું નથી, માટે કહ્યું છે કે सम्यगवानक्रियाभ्यां मोक्षः॥
જપ, તપ, સંયમ તથા ત્યાગરૂપ ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓને નિષેધ કરનાર અજ્ઞાની છે. તેને સમ્યગ્રજ્ઞાની તીર્થકર દેવની આસાતના થાય છે, કારણ કે પ્રભુ પિતે સંપૂર્ણ વિકાસી, કેવલજ્ઞાનના ધારક હતા, છતાં પ્રભુશ્રીએ સ્વ-સ્વરૂપના સાધક ભવ્યાત્માએ માટે ક્યાંય પણ વ્યવહારને નિષેધ કર્યો નથી. જે કૃતજ્ઞાનથી

Page #128

નિશ્ચય અને વ્યવહાર
[ ૧૦૭ ]
જીવે ક્રમશઃ કેવળજ્ઞાન મેળવે છે તેનું મહુમાન જાળવવા શ્રુત ઉપયાગપૂર્વક છદ્મસ્થને લાવેલા આહાર કેવળ દૃષ્ટિથી કાંઈક અશુદ્ધ હોવા છતાં પણ પાતે વાપરતા અર્થાત્ પ્રભુ ગૌણપણે વ્યવહારનો આદર કરતા હતા. પ્રભુશ્રીએ કોઇપણ દશામાં સર્વથા વ્યવહારના ત્યાગ કરવાને જણાવ્યું નથી, માટે જે વ્યવહારના નિષેધ કરે છે તેના માટે નિશ્ચય જેવી વસ્તુ જ રહેતી નથી કારણ કે નિશ્ચય તથા વ્યવહાર અને એક બીજાના આશ્રિત છે. નિશ્ચયની અપેક્ષાથી વ્યવહાર અને વ્યવહારની અપેક્ષાથી નિશ્ચય હયાતી ધરાવે છે. જ્યારે આત્મા કર્મોથી મુક્ત થઇને અશરીરી થાય છે ત્યારે તેને મન-વચન-કાયાના ચોગામાંનુ કશુંય ન હેાવાથી વ્યવહાર જેવુ કાંઇપણ હેતુ નથી, માટે તે વ્યવહારથી પર છે એટલે વ્યવહારની સાથે સંબંધ ધરાવનાર નિશ્ચય પણ ત્યાં નથી, કારણ કે અદ્ધ દશામાં આત્માના સાચા સ્વરૂપને ઓળખનાર વચન વ્યવહારરૂપ નિશ્ચય હતા તે મુક્ત દશામાં નથી. નિશ્ચયને જે વચન વ્યવહારરૂપ કહેવામાં આવે છે તે એટલા જ માટે છે કે-કેવળજ્ઞાનસ્વરૂપી શુદ્ધાત્મા અરૂપી હોવાથી છદ્મસ્થ જીવા તેને પ્રત્યક્ષ કરી શકતા નથી પણ કેવળજ્ઞાનીઓના કથન કરેલા વચનાને અનુસરીને પેાતાના વચનદ્વારા નિશ્ચય સ્વરૂપ શુદ્ધાત્માનુ વર્ણન કરે છે. કેવળજ્ઞાનીચે કે જેમણે આત્માના સાક્ષાત્કાર કર્યાં છે. તે પણ મૃદ્ધ દશામાં રહેલા વસ્તુ સ્વરૂપને અણુજાણુ અલ્પજ્ઞ જીવાને આત્માનું તાત્ત્વિક સ્વરૂપ વચન-બ્યાપારદ્વારા જણાવે છે. એટલે કે તે ઘાતી કથી ઘેરાયલા અજ્ઞાન દશા ભોગવતા આત્માઆને સાચી ઓળખાણ કરાવે છે, તેથી તે જીવા ઓળખાણને

Page #129

[ ૧૦૮ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ માત્ર વચનથી કહી દેખાડે છે પણ ચરાચર જગતને હસ્તામલકની જેમ કળી શકતા નથી, પ્રભુના બતાવેલ વ્યવહાર પ્રમાણે વર્તે છે ત્યારે જ તેઓ ઘાતી કર્મને ઘાત કરીને નિશ્ચયસ્વરૂપ આત્માના શુદ્ધ ગુણના પ્રગટરૂપે ભક્તા બને છે. તેઓ જ્યારે અઘાતીને ક્ષય કરીને અશરીરી થાય છે ત્યારપછી મુક્ત દશામાં તેમને વચનવ્યવહારરૂપ નિશ્ચય તથા વ્યવહાર હોતાં નથી, કારણ કે વ્યાપાર-વ્યવહાર ચેમસ્વરૂપ હોવાથી અગી થયા પછી શરીરના અભાવમાં તેને અભાવ થાય છે એટલે તેને આશ્રયીને બદ્ધ દશામાં શરીરથી ભિન્ન આત્મસ્વરૂપ ઓળખાવવા વચનવ્યવહારરૂપ નિશ્ચય હતું તે પણ સ્વરૂપે પ્રગટ થયા પછી રહેતું નથી, માટે જ્યાંસુધી શરીર હોય છે ત્યાં સુધી વ્યવહારને નિષેધ થઈ શકતો નથી.
આત્મા ત્રણે કાળમાં ઉપયોગ સ્વરૂપે જ રહેવાનું. કેઈપણ સમયે સ્વ-સ્વરૂપથી ભ્રષ્ટ થતો નથી છતાં વિજાતીય ઉપાધીના સંસર્ગથી ભિન્નરૂપે ભાસે છે તેના પ્રારંભમાં જ અલ્પને ભાસ થતી અવસ્થાઓને ઓળખાવવા શુદ્ધ નિશ્ચય, અશુદ્ધ નિશ્ચય તથા ઉપચરિત અને અનુપચરિત, સદ્દભૂત અને અસદુભૂત વ્યવહારની વ્યવસ્થા કરી બતાવી છે. આત્માની કર્મજન્ય અવસ્થાઓ અતાત્વિક છે અને કર્મરહિત શુદ્ધ અવસ્થા તાત્વિક છે. કર્મજન્ય અતાત્વિક અવસ્થામાં રહેલ આત્મા અપ્રગટ સ્વ-સ્વરૂપને ભક્તા હેઈ શકે છે. અને તે ઉપાધિગ્રસ્ત હોવાથી વ્યવહારથી પર નથી કારણ કે સશરીરી છે એટલે તે સ્વરૂપ છે. બહારથી મુકાએલા ન હોવાથી વ્યવહારને નિષેધ કરી શકે જ નહિં. તેને તાવિક સ્વરૂપ

Page #130

વિશ્વ વ્યવસ્થાપક પદાર્થો
[ ૧૦૯ ] મેળવવા વ્યવહાર(ડિયા)ને આશ્રય લે જ પડે છે. જ્યાંસુધી તાત્વિક આત્મસ્વરૂપને પ્રગટપણે ભક્તા ન બને તથા ઇકિયેની સહાયતા સિવાય રૂપી તથા અરૂપી કેઈપણ વસ્તુને બંધ કરી શક્તો ન હોય ત્યાંસુધી નૈઋયિક આત્મસ્વરૂપ પુસ્તક વાંચીને કે સાંભળીને નિશ્ચયને પ્રધાનતા આપી વ્યવહારને અનાદર કરનાર વીતરાગના સિદ્ધાંતને અણજાણ જ કહી શકાય. આવી અજ્ઞાનતાથી તે પ્રભુની ઘણું જ આશાતના કરી સંસારભ્રમણ વધારે છે, અને એટલા માટે પ્રભુના માર્ગમાં કહ્યું છે કે –
जह जिणमयं पवजह ता मा ववहारनिच्छए मुयह । ववहार न उच्छेए तित्थुच्छेदो जओऽवस्स ॥१॥
વિશ્વ વ્યવસ્થાપક પદાર્થો
( ૧૪ ) જૈન દર્શનમાં છ દ્રવ્ય કહ્યા છે. તેમાં એક જીવ દ્રવ્ય છે અને બાકીના પાંચ અજીવ છે. આ પાંચ અજીવ દ્રવ્યમાં કાળને ઉપચરિત દ્રવ્ય માન્યું છે, કારણ કે સમય, આવળી આદિ જે કાળ કહેવાય છે તે જીવ તથા અજીવ દ્રવ્યના પર્યાયે છે માટે તે દ્રવ્યને ધર્મ હોવાથી તેનાથી કથંચિત અભિન્ન છે અર્થાત્ ધમથી ધર્મ અભિન્ન હોય છે અને તેથી કાળમાં દ્રવ્યને ઉપચાર કર્યો છે. કાળને છેડીને બાકીના ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, પુદ્ગલ અને જીવ આ પાંચે દ્રવ્ય અસ્તિકાયના સંબંધવાળા છે. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાય-આ પંચાસ્તિ

Page #131

[ ૧૧૦ ]
તાત્તિક લેખસંગ્રહ
કાયના સમુદાયને લેકસંજ્ઞા આપવામાં આવી છે અને તેથી કરીને પંચાસ્તિકાયમય લક કહેવાય છે. અર્થાત્ જેટલામાં ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય ફેલાઈને રહ્યો છે તેટલામાં જ જીવાસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાય પણ રહેલાં છે અને આકાશાસ્તિકાય તે આ ચાર દ્રવ્યો છે ત્યાં તે રહેલું જ છે. તે ઉપરાંત જ્યાં આ ચાર દ્રવ્ય નથી ત્યાં પણ વ્યાસ થઈને રહ્યું છે અને એટલા માટે જ આકાશ દ્રવ્ય આધાર છે અને આકીનાં ચાર દ્રવ્ય આધેય છે. અર્થાત્ ધર્મ આદિ ચાર દ્રવ્ય આકાશના આધારે રહેલાં છે અને આકાશ કલેકવ્યાપી હવાથી આધાર-આધેયસ્વરૂપ પોતે જ છે, તેને ભિન્ન સ્વરૂપવાળા ભિન્ન દ્રવ્યની આવશ્યક્તા નથી.
ધર્માસ્તિકાયાદિ પાંચ દ્રવ્યમાં પુદ્ગલાસ્તિકાયદ્રવ્ય રૂપી છે અને બાકીનાં ચાર અરૂપી છે. વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ જેમાં હોય તે રૂપી કહેવાય છે. આ વર્ણાદિ પુદ્ગલ દ્રવ્યના ગુણ છે માટે જ પુદ્ગલ દ્રવ્યને રૂપી કહેવામાં આવે છે. ધર્માસ્તિકાયાદિ ચાર દ્રવ્યમાં વર્ણ આદિ ન હોવાથી તે અરૂપી કહેવાય છે. જીવ દ્રવ્ય તાત્વિક દૃષ્ટિથી જોતાં તે અરૂપી છે પણ અનાદિ કર્મના સંસર્ગને લઈને રૂપી પણ ગણ્યું છે. તે રૂપ ઔપચારિક કર્મસ્વરૂપ ઉપાધિજન્ય હેવાથી જીવ જ્યારે કર્મથી સર્વથા મુકાઈ જઈને અરૂપી સ્વસ્વરૂપ મેળવે છે ત્યાર પછી કર્મવર્ગણાને સંસર્ગ થવા છતાં પણ પી બની શકો - જ નથી અને શાશ્વત અરૂપી સ્વરૂપમાં જ રહે છે. રૂપી
પુદ્ગલ દ્રવ્યની સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ અને પરમાણુ એમ ચાર - અવસ્થા માની છે અને ધર્માસ્તિકાયાદિ અરૂપી ચાર દ્રવ્યની

Page #132

વિશ્વ વ્યવસ્થાપક પદાર્થો
[ ૧૧૧ ]
સ્કંધ, દેશ તથા પ્રદેશ મળીને ત્રણ અવસ્થાઓ થઈ શકે છે. જેમાં દેશ તથા પ્રદેશને સમુદાય રહી શકે છે તેવા એક સંખ્યાવાળા દ્રવ્યને સ્કંધ કહેવામાં આવે છે, અને તે જ સ્કંધના કેવળીની બુદ્ધિથી એક ભાગના બે ભાગ થઈ શકે ત્યાંસુધીના વિભાગો દેશ કહેવાય છે. અને જે દેશના કેવળીની બુદ્ધિથી પણ બે ભાગ ન થઈ શકે તેની પ્રદેશ સંજ્ઞા છે. તે જ પ્રદેશ જ્યારે સ્કંધથી છૂટે પડી જાય છે ત્યારે તે પરમાણુના નામથી ઓળખાય છે. રૂપી પુગલ દ્રવ્યને મટામાં મેટે કંધ અચિત્ત મહાત્કંધ છે તે અનંતાનંત પુદ્ગલ પરમાણને બને છે. આનાથી મટે રૂપી દ્રવ્યને સ્કંધ બની શકો નથી. આવી જ રીતે અરૂપી દ્રવ્યમાં આકાશ દ્રવ્યને રકંધ મેટામાં મટે છે. તે બધાય અરૂપી દ્રવ્યોથી મહાન હોવાથી તેમાં બીજા અક્ષી દ્રવ્યના પ્રદેશે કરતાં અનંતગણ પ્રદેશ રહ્યાં છે. તે સિવાયના બીજાં અરૂપી દ્રવ્યોના સ્કોમાં અસંખ્યાત પ્રદેશ રહેલાં છે. રૂપી અચિત્ત મહાત્કંધ સિવાયના બીજા રૂપી ઔધો સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અનંત તથા અનંતાનંત પ્રદેશોના બનેલા છે. પુદ્ગલ પરમાણુઓના સમુદાયથી બનેલા રૂપી દ્રવ્યના સ્કંધે ખસખસની નાની મોટી ગળીઓ અથવા તે ખસખસના બનેલા લાડવા જેવા હોય છે અને જીવ દ્રવ્ય આદિ ચાર અપી દ્રવ્યના સ્કંધ અખંડ લેઢાના ગેળા જેવા હિય છે. જીવ દ્રવ્ય અનંતા હોવાથી તે અખંડ હોવા છતાં પણ જેમ આકાશ સિવાયના બીજા અરૂપી અખંડ દ્રવ્ય લેકવ્યાપી છે તેમ લેકવ્યાપી નથી, કારણ કે ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્ય એક છે અને જીવ દ્રવ્ય અનેક છે તેમજ સંકેચ-વિકેચ અર્થાત

Page #133

[ ૧૧૨ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
સાંકડા પહાળા થવાના સ્વભાવવાળાં છે તેથી તે દેશવ્યાપી છે. ફક્ત કેવળી સમુદ્ઘાત-આત્મપ્રદેશને પહેાળા કરવાની ક્રિયાવિશેષ કરવામાં આવે છે ત્યારે જ જીવ લેાકવ્યાપી હાઈ શકે છે.
પૌદ્ગલિક રૂપી ધા પરમાણુઓના સચૈાગસ્વરૂપ સમૂહના બનેલા છે અને તે બે અણુઓના સયોગથી લઇને અનતા અણુઓના સંચાગરૂપ અનંતા છે, અને તે સંખ્યાત, અસંખ્યાત તથા અનંતપ્રદેશી તરીકે ઓળખાય છે. સ્કધામાં નવીન પરમાણુઓ ભળવાથી સખ્યાતપ્રદેશી સ્કંધ, અસ`ખ્યાતપ્રદેશી તથા અનંતપ્રદેશી બની શકે છે તેવી રીતે જ સ્કંધમાંથી દેશ છૂટા પડવાથી અનંતપ્રદેશી ધ, અસ`ખ્યાત તથા સંખ્યાતપ્રદેશી અને છે. અને સ્કંધના બધાય પ્રદેશે છૂટા પડી જાય તે તે આખાય સ્કંધ વિખરાઈ જઈને પરમાણુઓના સ્વરૂપને ધારણ કરે છે. જેમકે એક હજાર ખસખસના અનેલે લાડવા તે સ્ક ંધ, તેમાં છૂટા ખસખસના દાણા અથવા તે પચીસ-પચાસ આદિ ખસખસના અનેલા નાના સ્કંધા ભળવાથી જે મોટા લાડવા થાય તે અસ`ખ્યાતપ્રદેશી સ્કંધ અને લાખા છૂટી ખસખસ અથવા તેા સ્કંધા ભળવાથી જે અત્યંત માટે લાડવા અને તે અનંતપ્રદેશી ધ, આ અનંતપ્રદેશી ખસખસના લાડવારૂપ સ્કંધમાંથી તેના દેશરૂપ ટુકડાઓ થઇને જ્યારે છૂટા પડે છે ત્યારે તે લાડવા નાના થાય છે કે જેને આપણે અન’તપ્રદેશી સ્ક'ને અસંખ્યાત પ્રદેશી કંધના સ્થાનમાં ગણીએ. ત્યારપછી તેમાંથી જેમ જેમ દેશા અલગ થતા જાય છે તેમ તેમ તે લાડવા નાના થતા જાય છે કે જેને સંખ્યાતપ્રદેશી તરીકે કલ્પના કરી અને

Page #134

વિશ્વ વ્યવસ્થાપક પદાર્થો
[ ૧૧૩ ]
છેવટે જ્યારે લાડવામાં વળગેલી ખસખસ સથા વિખરાઈ જાય ત્યારે વિખરાયલી ખસખસ લાડવા નથી હેવાતી પણ ખસખસ કહેવાય છે, તેમ સ્કંધમાંથી વિખરાયલા પ્રદેશો સ્કધ કહેવાતા નથી પણ પરમાણુ કહેવાય છે. આ ખસખસના લાડવાનું દૃષ્ટાંત રૂપી પુર્નંગલાસ્તિકાય દ્રવ્યમાં જ ઘટી શકે છે પણ અરૂપી ધર્મ, અધર્મ, આકાશ તથા જીવ દ્રવ્યમાં ઘટી નથી શકતું, કારણ કે અરૂપી દ્રવ્યાના સ્કંધામાં પ્રદેશનુ મળવા વિછડવાપણું હોતું નથી તેથી તે રૂપી દ્રવ્યના સ્મુધાની જેમ તારતમ્યતાવાળા હાતા નથી, અને એટલા માટે જ અરૂપી ચાર દ્રવ્યાના સ્કંધ અખંડ છે, આ ચાર અરૂપી દ્રવ્યોમાંથી ધર્મ, અધર્મ તથા જીવ દ્રન્યાના પ્રદેશે એક સરખા અસંખ્યાત હાવાથી તેમના સ્કા પણ અસંખ્યાતપ્રદેશી કહેવાય છે. અને તે ધેા અખંડ હાવાથી સખ્યાતપ્રદેશી કે અનંતપ્રદેશી બની શકતા જ નથી. અરૂપી આકાશ દ્રશ્યને અખંડ ધ અન`તપ્રદેશી છે તે સંખ્યાત કે અસંખ્યાતપ્રદેશી ખની શકે નહિ, પણ અસંખ્યાતપ્રદેશી ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્યોના સંસર્ગ વાળા આકાશના દેશ અવિભાગપણે અસંખ્યાતપ્રદેશી કહેવાય છે અને તેને લાકાકાશ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. લાકમાં આકાશના પ્રદેશે અરૂપી ધર્માસ્તિકાયાદિ ન્યાના પ્રદેશે। જેટલા જ અસ`ખ્યાત છે છતાં તે અનતપ્રદેશી અખંડ આકાશના ખંડિત થયેલા ટુકો નથી, પણ તે અખંડ આકાશના જ અસંખ્યાતપ્રદેશી દેશ છે.
લોઢાના ગાળા જેવા અખંડ અરૂપી દ્રવ્યોના સ્કધામાં

Page #135

[ ૧૧૪]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ રહેલા દેશ તથા પ્રદેશ રૂપી દ્રવ્યના કંધના દેશ પ્રદેશથી વિલક્ષણ છે. કારણ કે રૂપી સ્કંધના દેશ પ્રદેશ સ્વતંત્ર છે તેથી એ સ્કંધમાંથી છૂટા પડીને ભિન્ન બીજા સ્કર્ધામાં ભળી શકે અથવા તે સ્વતંત્રપણે છૂટા રહીને સ્કંધ કહેવરાવી શકે તેમજ પ્રદેશે સર્વના છૂટા પડી જઈને પરમાણુ તરીકે પોતાને ઓળખાવે છે તે પાછા અનેક ભેગા મળીને સર્વથી ન સ્કંધ પણ બનાવી શકે છે. તેમને અમુક જ રૂપી દ્રવ્યનાં સ્કંધમાં ભળવું એ નિયમ હેતે નથી તેમજ છૂટા ન જ રહેવું એ પણ પ્રતિબંધ હોતું નથી ત્યારે અરૂપી દ્રવ્યના દેશ પ્રદેશે સ્કંધને આધીન કંધસ્વરૂપ હેવાથી કેઈ પણ વખતે તેનાથી છૂટા પડી શકતા જ નથી તેથી તેમને દેશ તથા પ્રદેશ સંજ્ઞા ધારણ કરવાને પિતાને સ્કંધથી ભિન્ન દ્રવ્યોના સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ તથા પરમાણુઓની અપેક્ષા રાખવી પડે છે અર્થાત્ અરૂપી અખંડ સ્કંધમાં દેશ તથા પ્રદેશ સંજ્ઞા અન્ય વસ્તુઓના સંગથી કાલ્પનિક હોય છે અને તે સંજ્ઞાના અખંડ લેઢાના ગોળાસ્વરૂપ સ્કંધની સાથે સંબંધિત થઈને રહેલી ધૂળ, ધૂળતર, સ્થૂળતમ, સૂમ, સૂક્ષ્મતર અને સૂફમતમ વસ્તુઓની જેમ અપેક્ષાથી દેશ તથા પ્રદેશ તરીકે ઓળખાય છે. જેમકે-લોઢાના ગેળા ઉપર વાલ, વટાણે, તુવર, મગ, રાઈ અને ખસખસ આવી વસ્તુઓ મૂકવામાં આવે તે જે સ્થળે આ વસ્તુઓ રહેલી છે તે બધા અખંડ ગેળાના દેશ તથા પ્રદેશ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે ન માનીને કેવળ સ્કંધ માત્ર માનવામાં આવે તે પછી સ્કંધ અખંડ હોવાથી ગળા ઉપર રહેલી ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુઓને બેધ ન

Page #136

વિશ્વ વ્યવસ્થાપક પદાર્થો
[ ૧૧૫ ]
થાય પણ એક વસ્તુના ખાધ થાય; કારણ કે દેશ પ્રદેશના અભાવથી અમુક દેશમાં પણ દેશ તથા પ્રદેશ હાય છે. ફરક એટલા જ છે કે રૂપી દ્રવ્યના સ્કંધથી દેશ પ્રદેશ છૂટા પડી જાય છે તેમ અરૂપી સ્કંધથી તે છૂટા પડી શકતા નથી અને તેથી અરૂપી દ્રવ્યના પરમાણુ હાતા નથી માટે જે પરમાણુ છે તે રૂપી સ્ક ંધના પ્રદેશ છે.
ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુગલાસ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાય-આ પાંચે અસ્તિકાયના પ્રદેશે ભિન્ન ભિન્ન ધર્મવાળા છે અને તે ગતિ, સ્થિતિ, અવગાહ, પૂરણ, ગલન તથા ઉપયોગસ્વરૂપ છે. આકાશ દ્રવ્ય અપરિમિત હોવા છતાં પણ આધેયસ્વરૂપ ચાર દ્રવ્યોને લઈને પરિમિત પણ છે અને તે અસંખ્યપ્રદેશી ધર્માસ્તિકાયાદિના સ્કંધની અપેક્ષાથી અસંખ્યપ્રદેશી સ્કધસ્વરૂપ છે. જો કે આકાશ પરિમિત તથા અપરિમિત અર્થાત્ લેાકાકાશના તથા અલેાકાકાશના નામથી ઓળખાય છે છતાં તે અખંડ અને એક સ્વભાવવાળું છે, સ્વભાવભેદ અથવા તો ખંડિત થયેલા એસ્કંધી નથી, પરિમિત લાકાકાશમાં અપરિમિત અનંતા જીવ દ્રવ્ય તથા અનંત, અનંતતર, અન ંતતમ પુદ્ગલ દ્રન્ચે રહેલા છે છતાં અનંત તેમાં સાંકડા થઇ ગયા નથી અને તેથી તે દ્રવ્યેા લેાકાકાશમાં ન સમાવાથી અલેાકાકાશમાં વેરાઈ પણ ગયાં નથી, પરિમિત અસખ્યપ્રદેશી લેાકાકાશમાં જ બધા સમાઇને રહ્યાં છે. આકાશના પ્રદેશ બીજા દ્રબ્યાના પ્રદેશો કરતાં ઘણા જ સૂક્ષ્મ છે અને અન્ય બ્યાને અવગાડુ આપવાના સ્વભાવવાળા છે. એટલે તેના એક પ્રદેશ અથવા તે સખ્યાત, અસંખ્યાત, અનંત તથા

Page #137

[ ૧૧૬]
તાવિક લેખસંગ્રહ અનંતાનંત પ્રદેશ સ્કંધ રહી શકે છે. અપી દ્રવ્યોમાંથી ધર્મ તથા અધર્મને એક આકાશ ઉપર એક જ પ્રદેશ રહ્યો છે, કારણ કે જેમ આકાશ લેકવ્યાપી છે તેમ ધર્મ, અધર્મ પણ લેકવ્યાપી છે, માટે જ કાકાશ, ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ સરખી સંખ્યાવાળા છે. જીવાસ્તિકાયને છોડીને બાકીના અરૂપી દ્રવ્ય સર્વવ્યાપી હોવાથી અયિ છે. જે દ્રવ્ય શાશ્વત અક્રિય છે તે એક સંખ્યાવાળું હોય છે અર્થાત્ અરૂપી અક્રિય દ્રવ્ય અનેક હોતાં નથી. જો કે જીવ દ્રવ્ય પણ સ્વરૂપે અરૂપી છે અને તેના પ્રદેશો પણ લેકવ્યાપી દ્રવ્ય જેટલા જ છે છતાં જીવ દ્રવ્ય લેકવ્યાપી ન હોવાથી અનેક અનંતા છે, કારણ કે અનાદિકાળથી તે પુદ્ગલ દ્રવ્યરૂપ કર્મના સંગને લઈને સક્રિય છે અને જે અક્રિય હોય છે તે સર્વવ્યાપી હઈ શકતું નથી તેથી આકાશના એક પ્રદેશમાં જીવને અસંખ્યપ્રદેશી સ્કંધ રહી શકતો નથી પણ લોકાકાશના અનેક પ્રદેશ એક દેશમાં જીવ દ્રવ્ય રહી શકે છે. કાકાશના પ્રત્યેક પ્રદેશમાં છવદ્રવ્યના પ્રદેશ તે તેની સકર્મક અવસ્થામાં હોઈ શકે છે. અને તે પણ એક સમયની સ્થિતિવાળા હોય છે, માટે જીવ એક સમય જ લોકવ્યાપી રહી શકે છે, તે પછી પાછે અનંતર સમયમાં જ દેશવ્યાપી થઈ જાય છે. જીવને આ પ્રમાણે સર્વવ્યાપી તથા પ્રદેશવ્યાપી થવામાં નિમિત્ત કારણ ઉપાધિજન્ય ક્રિયા હોય છે. જ્યાં સુધી જીવ કર્મસ્વરૂપ ઉપાધિવાળો હોય છે ત્યાં સુધી તેના દેશવ્યાપીપણુમાં તારતમ્યતા રહેલી હોય છે. નિરંતર એકસરખા જ આકાશના દેશોમાં રહેતો નથી. અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગથી લઈને લાખ જન સુધીના અસંખ્યાતપ્રદેશી આકાશના દેશમાં રહી

Page #138

વિશ્વ વ્યવસ્થાપક પદાર્થો
[૧૧૭] શકે છે, કારણ કે જીવ શરીરમાત્ર વ્યાપી હેવાથી નાનામાં નાનું કાર્મણ શરીર અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગે હોય છે, અને મોટામાં મોટું વૈયિ શરીર એક લાખ જનનું હોય છે. બાકીના દારિકાદિ શરીર મધ્યમ પરિમાણવાળા હોય છે માટે જ જીવના દેશવ્યાપીપણામાં તારતમ્યતા હોય છે. છેવટે જીવ જ્યારે કર્મરૂપ ઉપાધિથી સર્વથા મુકાઈ જઈને પોતાનું અરૂપી સ્વરૂપે પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે જે સમયે અરૂપી દશા પ્રગટ થાય છે તે સમયે જે શરીરમાં હોય છે તે શરીરના પિલાણને ભાગ પિતાના પ્રદેશથી પૂરાઈ જવાથી જેટલા આકાશપ્રદેશમાં વ્યાસ થઈને ફેલાઈને રહે છે તેટલા જ આકાશના દેશમાં ભાવી અનંત કાળ સુધી શાશ્વતપણે સ્થિર રહે છે. પછીથી તેમાં આકાશના પૂનાધિક દેશમાં વ્યાપ્ત થવારૂપ તારતમ્યતા રહેતી નથી, કારણ કે સર્વથા કર્મથી મુકાઈ જઈને સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કર્યા પછી તે સક્રિય થાય છે, અયિ દ્રવ્યમાં આકાશના જૂનાધિક દેશ તથા પ્રદેશમાં વ્યાપ્ત થવામાં નિમિત્તભૂત સંકોચ-વિકેચ હોતું નથી.
ધર્માસ્તિકાયાદિ ચારે અરૂપી દ્રવ્યોની સાથે રૂપી પગલાસ્તિકાયનો સંયોગ સંબંધ અનાદિકાળથી છે, છતાં જીવાસ્તિકાય સાથેને સંગ સંબંધ ધર્મ, અધર્મ તથા આકાશ કરતાં ઘણો જ વિલક્ષણ છે, કારણ કે બધાય અરૂપી દ્રવ્ય અખંડ હોવા છતાં પણ, પુગલ સંબંધની વિલક્ષણતાને લઈને જીવાસ્તિકાયના અખંડપણમાં વિલક્ષણતા રહેલી છે, અને તેથી જીવને રૂપી તથા ખંડિત થવાના સ્વભાવવાળે પણ માન્ય છે. જો કે બધાય દ્રવ્યને સંબંધ અનાદિઅનંત છે અર્થાત્ રૂપી

Page #139

{ ૧૧૮]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ. તથા અરૂપી દ્રવ્યને સંબંધ શાશ્વત છે છતાં જીવાસ્તિકાયને જેમ અનાદિકાળ રૂપી માનવામાં આવે છે તેમ ધર્માસ્તિકાયાદિ ત્રણને રૂપી માનવામાં આવતાં નથી તેમજ પુદ્ગલાસ્તિકાય જેમ જીવના ઉપયોગ ગુણને ઘાત કરીને જીવને વિભાવ સ્વભાવવાળું બનાવે છે તેમ ધર્મ, અધર્મ તથા આકાશના ગુણેને ઘાત કરીને વિભાવ સ્વભાવવાળા બનાવી શકતું નથી કારણ કે તે ત્રણે દ્રવ્યો અજીવ હેવાથી સજાતીય છે અને જીવ દ્રવ્ય જીવસ્વરૂપ હોવાથી વિજાતીય છે અને તેથી બંને વિજાતીય હોવાથી પુદ્ગલાસ્તિકાયને સંસર્ગ જીવ દ્રવ્યમાં વિકૃતિ ઉત્પન્ન કરી શકે છે. જેમકે ધેળામાં ધેલી વસ્તુ ભળે જાય છે, તે પણ વિસદશ ભાવ ઉત્પન્ન થતું નથી પણ ધળામાં કાળી વસ્તુ ભળે તે વિકૃત વા વિસટશ ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે.
રૂપી તથા અરૂપી દ્રવ્યોને સંબંધ અનાદિ હોવા છતાં પણ તે ચળ છે, અચળ નથી, અને એટલા માટે જ દ્રવ્ય પિતાનું સ્વરૂપ છોડીને પરસ્વરૂપમાં ભળતા નથી અર્થાત્ ધર્માસ્તિકાય પિતાનું સ્વરૂપ છોડીને અધર્માસ્તિકાયસ્વરૂપ થાય નહિ અને જીવાસ્તિકાય, પગલાસ્તિકાયસ્વરૂપ બની શકે નહિં, કારણ કે દ્રવ્યને સગાસંબંધ હોય છે અને બધાય દ્રવ્ય ભિન્ન ભિન્ન ગુણ-પર્યાયવાળા હોવાથી પરસ્પર ઓતપ્રોત થઈને કેમ ન રહ્યાં તોયે તે સ્વગુણ છોડીને પરગુણને ધારણ કરતા નથી, અને તેથી દ્રવ્ય તથા ગુણને અચળ સ્વરૂપસંબંધ છે. સંગને વિયેગ થાય છે માટે જ તે અસ્થિર હવાથી ચળ કહેવાય છે. સંગપૂર્વક વિયોગ અને વિયેગપૂર્વક સોગ થતો હોવાથી દ્રવ્યના અનાદિ સંબંધમાં

Page #140

વિશ્વ વ્યવસ્થાપક પદાર્થો
'[૧૧] સંગવિયોગના પૂર્વોત્તરપણને નિર્ણય થઈ શકે નહિ એટલે પ્રથમ દ્રવ્યને સર્વથા વિગ હતું અને પછીથી સંગ થયો છે કે પ્રથમ અનાદિથી સગ હતું તેને વિગ થઈને સગ વિયેગની પરંપરા શરૂ થઈ છે માટે બધાય દ્રવ્યમાં સંગ, વિયેગની પરંપરા અનાદિથી ચાલી આવે છે, છતાં લેકવ્યાપી ધર્મ, અધર્મ તથા આકાશ આ ત્રણે અરૂપી અક્રિય દ્રવ્યને સંગ વિયેગશૂન્ય હેઈને અનાદિઅનંત છે, તાત્પર્ય કે લેકવ્યાપી ત્રણે અરૂપી દ્રવ્ય કેઈ કાળે છૂટા પડતા નથી તેથી તેમને સંગ, અચળ છે, વિયેગશૂન્ય છે, છતાં જીવ તથા પુદ્ગલરૂપ પરદ્રવ્યની સાથે સંયોગ ચળ વિયેગવાળે છે, કારણ કે સંગ વિયેગ દ્રવ્યમાં રહે છે અને જીવ તથા પુદ્ગલને જ્યારે ધર્મ આદિ ત્રણે અરૂપી દ્રવ્યના એક દેશમાં વિગ થાય છે અને બીજા દેશમાં સંગ થાય છે ત્યારે તે તે દેશને આશ્રયીને ધર્માસ્તિકાયાદિને પણ તે દ્રવ્યની સાથે સંગવિયોગ થાય છે અને એટલા માટે જ ધર્મ આદિ ત્રણે અરૂપી ક અખંડ હોવા છતાં પણ તેમના દેશ, પ્રદેશ માનવા પડે છે. રૂપી દ્રવ્ય હોય કે અરૂપી પણ જે દ્રવ્ય સકિય છે તે સંગવિગવાળું હોઈ શકે છે કારણ કે એ નિયમ છે કે જે દ્રવ્ય અખંડ અરૂપી હોય તે સર્વવ્યાપી છે, તેમાં કિયા હૈતી નથી અને તેથી કરીને તે દ્રવ્યના અનાદિ સંગને છેડો નથી અને આવા દ્રવ્યોની સંખ્યા પણ એકની હોય છે, અનેક હેતા નથી. સ્વરૂપથી રૂપી એવા પુદ્ગલાસ્તિકાયના સંગ-વિયેગની પરંપરા અનાદિ અનંત છે. પીગલિક દ્રવ્યે સજાતીય તથા વિજાતીય પ્રત્યેની સાથે અનાદિ કાળથી મળતાવિછડતા આવ્યા છે. પરંપરા છેલ
પૌગલિયના સચિગ દાતા નથી. આ

Page #141

[ ૧ર૦ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ વગરની છે, સકર્મક રૂપી જીવ દ્રવ્યને સંગવિગ અન્ય દ્રવ્યની સાથે અનાદિથી છે, કર્મ દ્રવ્યને આશ્રયીને કેટલાક અને સાંત છે અને કેટલાક તે અનંત છે, એટલે કે ભવ્ય છોને કર્મસ્વરૂપ પુદ્ગલ દ્રવ્યની સાથે સંબંધ અંતવાળો છે અને અ ને અંત વગરને છે, કર્મપણે પરિણત પુદ્ગલેને છોડીને બાકીના રૂપી તથા અરૂપી દ્રવ્ય સાથેના કર્મ મુક્ત જીવ દ્રવ્ય અનાદિ સંગ વિયેગમાંથી કેવળ સંગ અનંત છે, બાકી વિગ સાંત છે અર્થાત્ મુક્તાત્માઓ સંપૂર્ણ કર્મથી મુકાઈને શુદ્ધ થયા પછી પિતાનું અરૂપી સ્વરૂપ મેળવે છે તેથી તે અક્રિય થાય છે અને એટલા માટે જ તે ગતિશૂન્ય થવાથી વિગ વગરને થાય છે. સકર્મક જીવ તથા પુદ્ગલ સક્રિય હોવાથી જીવની સાથે સંબંધિત થયેલા કર્મ દ્રવ્યમાં પરિવર્તન થયા કરે છે અર્થાત્ જૂનાને વિયોગ થાય છે અને નવાને સંગ થાય છે અને તેથી કરીને ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિવાળા અનેક પ્રકારના કર્મને જીવની સાથે સંબંધ થાય છે, તે કર્મ સંગ પ્રવાહથી અનાદિ છે, અર્થાત્ નદીના પાણીના પ્રવાહમાં પહેલાનું પાણી જેમ જેમ આગળ ચાલતું જાય છે તેમ તેમ પાછળથી નવું આવતું જાય છે. તે જ્યારે જે ઝરણાઓમાંથી પાણી વહે છે તે સુકાઈ જાય છે ત્યારે નવું આવતું બંધ થવાથી નદીના પાણીને પ્રવાહ સુકાઈ જાય છે તેવી જ રીતે પૂર્વ કર્મ ભગવાઈ જવાથી આત્માથી છૂટા પડતા જાય છે અને નવાં કર્મ આવતા જાય છે તે
જ્યારે નવા કર્મને બંધ ટળી જાય છે ત્યારે નવા કર્મ આવતા બંધ થાય અને જૂના કર્મને ક્ષય થાય છે એટલે અનાદિથી

Page #142

વિશ્વ વ્યવસ્થાપક પદાર્થો :
' [ ૧૨૧] ચાલ્યો આવતે કર્મને પ્રવાહ તૂટી જવાથી આત્માની સાથેના કર્મના અનાદિ સંગને સર્વથા વિગ થઈ જાય છે.
આ પ્રમાણે જીવ તથા કર્મના અનાદિ સંજોગને લઈને જ દ્રવ્ય જગત અનાદિ મનાય છે અને તે પરિવર્તનશીલ હેવાથી પ્રવાહથી અનાદિ છે અને એટલા માટે જ તેને ક્ષણિક પણ કહેવામાં આવે છે. જીવ દ્રવ્ય તથા પુદ્ગલ દ્રવ્ય અનેક હોવાથી જ જગતની વિચિત્રતા જણાય છે. જે જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્યની સંખ્યા એકની હેત અર્થાત્ એક એક દ્રવ્ય હિત તે પ્રત્યક્ષ જણાતા જગતમાંનું કશું ય ન હોત, અને
અનેક સંજ્ઞાથી ઓળખાતા પુગલસ્કંધના અભાવે જીવની વિભાવ દશાને પણ અભાવ જ થતે હેત તેમજ અનેક દ્રના આધાર માટે આકાશ તથા સક્રિય દ્રવ્યની ગતિ, સ્થિતિ માટે ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય દ્રવ્યની પણ જરૂરત ન રહેત, પરંતુ પ્રત્યક્ષ જણાતા જગતને બુદ્ધિપૂર્વક વિચાર કરવાથી પંચાસ્તિકાયની વિદ્યમાનતા સ્પષ્ટ સમજાય છે તેમાં જીવ તથા પુગલ અનેક અને રૂપી તથા ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ એક અને અરૂપીપણે માનવાથી જ જગતની વ્યવસ્થા થઈ શકે છે. જીવ તથા પુદ્ગલ તે બધાયને પ્રત્યક્ષ છે જ અને સક્રિય દ્રવ્ય માટે સહાયક તરીકે અદશ્ય હોવા છતાં પણ ધર્મ, અધર્મનું અનતિશય જ્ઞાનવાળા અનુમાન કરી શકે છે તેમજ આધારભૂત આકાશનું પણ આ એક દ્રવ્યોને આશ્રીને અવશ્ય અનુમાન થાય જ છે; કારણ કે અવગાહ મેળવ્યા સિવાય કોની સ્થિરતા થઈ શકતી નથી અને તેથી જ પંચાસ્તિકાયમય જગત કહેવાય છે.

Page #143

[ ૧૨૨ ]
વિક લેખસંગ્રહ સંબંધમીમાંસા
(૧૫) સંબંધ બે પ્રકારના હોય છે. એક તે સંગસંબંધ અને બીજે સ્વરૂપસંબંધ. દ્રવ્યને જે પરસ્પર સંબંધ થાય છે તે સંગ કહેવાય છે. સંગ, વિયેગપૂર્વક થાય છે અને વિયેગ સંગપૂર્વક થાય છે માટે સંગ તથા વિયેગ બંને સાથે રહે છે, એટલે કે જ્યાં સંગ હોય છે ત્યાં વિયોગ અવશ્ય હોય જ છે અને જ્યાં વિગ હોય છે ત્યાં સંગ પણ હેય જ છે. એ નિયમ છે કે જે બે વસ્તુઓને સંગ થાય છે, વિગ પણ તે બે વસ્તુઓને જ થાય છે; પણ જે બે વસ્તુ એને વિગ થાય છે તે જ બે વસ્તુઓને ફરીને સંયોગ અવશ્ય થાય છે એ નિયમ નથી. વિયેગી બે વસ્તુઓને ફરીને સંગ થાય પણ ખરો અને ન પણ થાય. બંને વસ્તુઓ બીજી વસ્તુઓની સાથે પણ જોડાઈ જાય છે. એક સ્વરૂપવાળા હોય કે ભિન્ન સ્વરૂપવાળા હોય પણ તે જે દ્રવ્યના નામથી ઓળખાતા હોય તે તેમને પરસ્પર સંગસંબંધ થાય છે. જૈન દર્શનમાં સાપેક્ષ દ્રવ્ય માન્યું છે, એટલે કે જે કારણ હોય છે તે દ્રવ્ય કહેવાય છે અને કાર્યને પર્યાય કહેવામાં આવે છે જેથી કરીને પૂર્વ-પૂર્વનું દ્રવ્ય અને ઉત્તરોત્તર પર્યાયના નામથી ઓળખાય છે, જેમકે-માટી દ્રવ્ય કહેવાય અને માટીને પિંડ બને તે પર્યાય, પછી તે પિંડને ચાક ઉપર ચઢાવી ઘડે બનાવતા સુધીમાં જેટલી અવસ્થાઓ બદલાય તેમાં પૂર્વ-પૂર્વની અવસ્થા દ્રવ્ય અને ઉત્તર-ઉત્તરની

Page #144

સંબંધમીમાંસા
[ ૧૨૩ ] અવસ્થા તે પર્યાય અથવા તે દૂધ તે દ્રવ્ય અને તેનું દહિં બને તે પર્યાય. દહિંનું માખણ બને ત્યારે દહિં દ્રવ્ય થાય અને માખણ પર્યાય કહેવાય, અને માખણનું ઘી બને એટલે માખણ તે દ્રવ્ય અને ઘી પર્યાય-આવી જ રીતે કાર્ય-કારણભાવને સંબંધ હોય ત્યાં કારણ તે દ્રવ્ય અને કાર્ય તે પર્યાય તરીકે ઓળખાય છે. અનેક તાંતણાઓનું કપડું બને છે. તેમાં તાંતણા દ્રવ્ય અને કપડું પર્યાય કહેવાય છે, કારણ કે કપડાનું કારણ તાંતણું છે કે જેનું કપડું બને છે અને તેથી જ કપડાને પર્યાય કહેવામાં આવે છે પણ જ્યારે અવયવાવયવી. ભાવની વિચારણા કરીએ ત્યારે તાંતણ અવયવો છે અને કપડું અવયવી છે-અવયવાળું છે, માટે અવયવી કપડું દ્રવ્ય કહેવાય છે અને તાંતણારૂપ અવયવે પર્યાય કહેવાય છે. પર્યાયથી દ્રવ્ય જુદું નથી અને દ્રવ્યથી પર્યાયે જુદા નથી; ફક્ત અવસ્થાઓના ભેદને લઈને એક જ વસ્તુને ભિન્ન સંકેતોથી ઓળખવામાં આવે છે. જો કે અવસ્થાઓ પર્યાય છે અને જેની અવસ્થા છે તે દ્રવ્ય છે અને તે દ્રવ્ય પોતાની દરેક અવસ્થામાં વિદ્યમાન હોય છે, છતાં કમથી થવાવાળી અવસ્થામાં પૂર્વની અવસ્થા દ્રવ્ય અને ઉત્તરની અવસ્થા પર્યાયના નામથી ઓળખાય છે. આવા દ્રવ્યના સંબંધને સંગસંબંધ કહેવામાં આવે છે.
ગુણ તથા ગુણીને તાદામ્યસ્વરૂપ સંબંધ હોય છે. જેમકે-મીઠાસ અને સાકર, પુષ્પ અને સુગંધ, જ્ઞાન અને આત્મા વિગેરેને સ્વરૂપસંબંધ હોવાથી મીઠાસ સ્વરૂપ સાકર, જ્ઞાનવરૂપ આત્મા કહેવાય છે. ગુણ તથા ગુણીને સંગ વિગ થઈ શકતો નથી, કારણ કે તે અભિન્ન છે. જે વસ્તુઓ

Page #145

| ૧૨૪]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ ભિન્ન હોય છે તેને જ સંગ-વિયોગ થાય છે અને એવા તે દ્રવ્ય હોય છે પણ ગુણ-ગુણ હોઈ શકતા નથી તે આબાળગોપાળ પ્રસિદ્ધ છે. સર્વથા અણજાણુ માણસ પણ જાણી શકે છે કે સાકરની મીઠાસ અને મીઠાસથી સાકર જુદી નથી પણ બંને એક જ વસ્તુ છે. આપણે ગાંધીને ત્યાં જઈને મીઠાસ વગરની સાકર અથવા તે સાકર વગરની મીઠાસ માગીએ તે તે મીઠાસ તથા સાકરને જુદાં કરીને એ વસ્તુ આપી શકતો નથી. તાત્પર્ય કે-ગુણ સ્વરૂપ સાકરથી મીઠાસરૂપ ગુણ જુદો પાડી શકાતો નથી માટે ગુણ-ગુણીને સ્વરૂપ સંબંધ છે. જે કે દ્રવ્યનો સંગ થવાથી તેમાં રહેલા ગુણનો પણ પરસ્પર સંયોગ થાય છે છતાં ગુણેને પરસ્પર સંગસંબંધ માન્ય નથી, કારણ કે ગુણે પોતાના આશ્રયભૂત દ્રવ્યથી છૂટા પડીને ભિન્ન બીજા દ્રવ્યના આશ્રમમાં જતા નથી. અર્થાત્ સાકરમાંથી મીઠાસ છૂટી પડીને કરિઆતામાં જઈને ભળતી નથી. અથવા તે આત્મામાંથી જ્ઞાન છૂટું પડીને પત્થરની શિલામાં જતું નથી જેથી કરીને કરિઆતાના કડવાસ ગુણની સાથે મીઠાસને તથા પત્થરના વર્ણ, ગંધાદિ ગુણેની સાથે જ્ઞાન ગુણનો સંગસંબંધ માનવામાં આવે. જો કે ગુણીથી ગુણનું કથંચિત્ –કેઈક અપેક્ષાથી ભિન્નભિન્નપણું માન્યું છે. ગુણીથી ગુણ ભિન્ન મનાય છે અર્થાત્ આત્માથી ભિન્ન જ્ઞાન ગુણને માન્ય છે; પણ જે સ્વરૂપે આત્મામાં જ્ઞાન અભિન્નપણે રહેલું છે તે જ સ્વરૂપે જ્ઞાન આત્માથી જુદું નથી. જેમકે-જ્ઞાન ગુણ આત્માને છે તે આત્મા સિવાય બીજે ક્યાંય પણ રહી શકતો નથી, છતાં જડ સ્વરૂપ પુસ્તકમાં માનવામાં આવે છે અને વ્યવહારથી

Page #146

સબંધમીમાંસા
[ ૧૨૫ ]
સાન
છે તે
.
કહેવામાં પણ આવે છે કે અમુક પુસ્તકમાં ખૂબ જ ભયું છે; પણ જે જ્ઞાન આત્મામાં ચેતનસ્વરૂપે કહ્યુ સ્વરૂપે પુસ્તકમાં તે નથી જ. જે આત્માથી જ્ઞાન છૂટુ પડીને પુસ્તકમાં દાખલ થાય તેા જ જડ સ્વરૂપ પુસ્તકમાં જ્ઞાન ભ છે તેમ કહેવાય, અને જો તેમ થાય તે આત્મા શૂન્ય થવાથી જડ થઈ જાય અને જડસ્વરૂપ પુસ્તક ચેતન થઇ જાય માટે પુસ્તકમાં જે જ્ઞાન માન્યું છે તે ઔપચારિક છે પણ તાત્ત્વિક નથી, કારણ કે પુસ્તક વાંચવાથી જ્ઞાન થાય છે એટલે પુસ્તક સાધન છે અને જ્ઞાન સાધ્ય છે. પુસ્તક, આત્મામાં તિરાભાવેઅપ્રગટપણે રહેલા જ્ઞાનને પ્રગટ કરવામાં નિમિત્ત કારણ છે અને તેથી થવાવાળું જ્ઞાન કાર્ય છે. જેમકે-ધાળું કપડું મેલું થવાથી તેની ધેાળાશ મેલ નીચે ઢંકાઈ જાય છે ત્યારે સાબુથી કપડું ઉજળું કરવામાં આવે છે, કપડુ ધાવાઇને ઉજળું થાય છે ત્યારે તે ઉજળાશ સાબુમાંથી આવતી નથી પણ મેલ દૂર થવાથી કપડામાં રહેલી ઉજળાશ પ્રગટ થાય છે માટે સાબુમાં ઉજળાશ નથી પણ કપડામાં છે. તેને પ્રગટ કરવાને સાબુ તે સાધનમાત્ર છે અને તેનું કામ મેલ ખસેડવાનું છે પણ ઉજળુ કરવાનું નથી. જ્યારે મેલ દૂર થાય છે ત્યારે કપડાની ઉજળાશ પાતાની મેળે પ્રગટ થાય છે છતાં વ્યવહારમાં કહેવાય છે કે સાબુ કપડાને ઉજળું બનાવે છે, તેવી જ રીતે આત્માના જ્ઞાન ઉપર આવરણ આવવાથી તે ઢંકાઈ જાય છે, તેને પ્રગટ કરવાને પુસ્તકના ઉપયાગ કરવામાં આવે છે તે જ્ઞાન પુસ્તકમાંથી આવતું નથી પણ તિરાભાવે આત્મામાં રહેલુ હોય છે તે જ પ્રગટ થાય છે, છતાં પુસ્તકનુ જ્ઞાન કહેવાય છે તે

Page #147

[ ૧૨૬ ] '
તાવિક લેખસંગ્રહ પુસ્તકરૂપ કારણમાં જ્ઞાનરૂપ કાર્યને ઉપચાર કરીને તેમાં જ્ઞાન માનવામાં આવે છે. આવી જ રીતે દ્રવ્ય માત્રના ગુણેને કથંચિત્ ભિન્નભિન્ન માન્યા છે, વિજળીના ગેળાને લાઈટ કહેવામાં આવે છે પણ લાઈટ (અજવાળું) તે વિજળીને ગુણ છે અને તે વિજળીમાં રહે છે પણ ગળામાં રહેતું નથી, ગળો તે વિજળીમાં રહેલા અજવાળાને પ્રગટ કરવાનું સાધન માત્ર છે. તેમાં અજવાળાને ઉપચાર કરીને ગળાને પણ લાઈટપણે ઓળખવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે વિચાર કરવાથી દ્રવ્ય તથા ગુણેને સ્વરૂપસંબંધ અને દ્રવ્યને પરસ્પર સંગસંબંધ જાણવા મળે છે. " આ બંને પ્રકારના સંબંધમાંથી સંયોગસંબંધ પ્રધાન છે અને તાદામ્ય સ્વરૂપ સંબંધ ગૌણ છે, કારણ કે સ્વરૂપ સંબંધ ગુણ-ગુણીને હોય અને તે આધેય હોવાથી સ્વતંત્રપણે અલગ રહી શક્તા નથી પણ પિતાના આધારરૂપ દ્રવ્યમાં રહે છે અર્થાત્ દ્રવ્યના તાબામાં ગુણ રહે છે પણ ગુણના તાબામાં દ્રવ્ય રહેતું નથી માટે દ્રવ્ય મુખ્ય છે અને એટલા માટે જ દ્રવ્ય સ્વતંત્રપણે પરસ્પર એક બીજાની સાથે મળી શકે છે પણ તેવી રીતે ગુણે મળી શક્તા નથી. દ્રવ્યોનું પરસ્પર મળવું તે સંગસંબંધ કહેવાય છે અને તેથી કરીને સંગને પ્રધાનતા આપી છે. આપણે અને આખું જગત સંગસંબંધનું પરિણામ છે. દરેક દર્શનવાળાઓએ દ્રવ્યોને પ્રધાનતા આપીને પ્રથમ તેનું વર્ણન કર્યું છે અને ત્યારપછી તેમની ઓળખાણ કરાવનાર ગુણને વર્ણવ્યા છે. ગુણાનું કામ માત્ર દ્રવ્યોને ઓળખવાનું હોય છે, બાકી સંસારના દરેક કાર્યોમાં

Page #148

સંબંધમીમાંસા
[ ૧૭ ] દ્રવ્ય જ આગળ પડતે ભાગ લે છે અને ગુણે દ્રવ્યની સાથે રહીને કામ કરી શકે છે; એકલા કાંઈ પણ કરી શક્તા નથી.
જ્યાં જુઓ ત્યાં દ્રવ્યની પૃચ્છા થાય છે, ગુણેને કેઈપણ પૂછતું નથી. કેઈપણ કામમાં દ્રવ્યનું નામ ન લેતાં જે ગુણનું નામ લેવાય તો મેટ ગુંચવાડે ઊભે થાય છે. તે જ્યારે દ્રવ્યનું નામ લેવામાં આવે છે ત્યારે તેને ઝટ ઊકેલ આવી જાય છે. જેમકે-લાડવા અથવા તે શીરો બનાવનાર કેઈની પાસે મીઠાસ મંગાવે તે તે વિચારમાં પડી જશે કે શું લાવવું? ગળ લાવ કે સાકર પણ જ્યારે તેને કહેવામાં આવે કે સાકર લાવે તે ઝટ લઈ આવશે. કેઈને તાવ આવતો હોય અને તેને કંઈ કહે કે કડવી દવા પીઓ તે તેને સમજણ નહિં પડે કે શું પીવું? પણ કરી આતું પીવાનું કહેવાથી તરત કરીઆતાને ઉપગ કરશે. કડવાસ તથા મીઠાસ ગુણ છે અને સાકર તથા કરી આતું દ્રવ્ય છે. આ બેમાંથી ગુણની વસ્તુ સ્પષ્ટ સમજાતી નથી પણ દ્રવ્યથી સ્પષ્ટ સમજાય છે માટે જ દ્રવ્ય પ્રધાન છે અને તેમાં જ આખાય સંસારની લીલા સમાયેલી છે, બાકી ગુણે તે દ્રવ્યના આશ્રિત હોઈને તેને ઓળખાવનારા છે અને પર્યાયે દ્રવ્યની કમથી થવાવાળી અવસ્થાઓ છે કે જેને દ્રવ્યના નામથી ઓળખવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે તાવિક દષ્ટિથી વિચાર કરીએ તે દ્રવ્ય, ગુણ તથા પર્યાય ત્રણે એક જ વસ્તુ છે છતાં કવચિત્ ભિન્ન હોવાથી ભિન્ન નામથી ઓળખાય છે. | દશ્ય જગતની વિચિત્રતા વિજાતીય દ્રવ્યના સંગથી ઉત્પન્ન થયેલી છે, એટલે કે અરૂપી જીવ અને રૂપી જીવ

Page #149

[ ૧૨૮]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ આ બંને દ્રવ્યોના સંગથી થયેલી વિકૃતિ તે જ ચાર ગતિરૂપ સંસાર કહેવાય છે. જો કે અજીવ અરૂપી પણ છે અને તે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય તથા આકાશાસ્તિકાયના નામથી ઓળખાય છે અને તે જીવ દ્રવ્યથી ભિન્ન જાતિનાં દ્રવ્ય પણ છે છતાં તેમના સંગથી કઈ પણ પ્રકારની વિચિત્રતા પ્રગટ થતી નથી, કારણ કે જીવના અરૂપી ગુણ સાથે તેમનું સાધર્મી છે એટલે કે બંનેમાં અરૂપી ગુણ સરખે છે અને તેથી કરીને જ અનાદિ કાળથી સિદ્ધાત્માઓને અને ધર્માસ્તિકાયાદિ અરૂપી દ્રવ્યોને સંગ હોવા છતાં પણ સિદ્ધોમાં કઈ પણ પ્રકારની વિકિયા જણાતી નથી. વિકૃત સ્વરૂપ થવાને માટે ગુણોનું વૈધર્મી ખાસ કારણ છે અને તે જીવાસ્તિકાય તથા પુદ્ગલાસ્તિકાયના સંગમાં સ્પષ્ટ જણાય છે. બંનેમાં ગુણભેદ છેજીવ દ્રવ્ય અરૂપી, ચેતન અને અક્રિય છે ત્યારે પુદ્ગલ દ્રવ્ય રૂપી, અચેતન અને સક્રિય છે, માટે જ બંને દ્રવ્યને સંગ વિચિત્ર સંસારની ઉત્પત્તિનું કારણ છે. સજાતીય દ્રવ્યના સગથી વિવિધ પ્રકારની વિચિત્રતા થાય નહિં. અનેક સિદ્ધાભારૂપ સજાતીય જીવ દ્રવ્યોને અનાદિ સંગ હોવા છતાં પણ કઈ પણ પ્રકારની વિચિત્રતા થઈ નથી તેવી જ રીતે અનેક પુદ્ગલરૂપ સજાતીય અજીવ દ્રવ્યના તથા ધર્માસ્તિકાયાદિ અજીવ દ્રવ્યના સંગથી પણ પણ કાંઈ વિચિત્રતા જણાતી નથી માટે દ્રવ્યોના સંગથી થવાવાળી વિયિા–વિભાવ દશા ફક્ત જીવ દ્રવ્ય તથા પુદ્ગલ દ્રવ્યના સંગથી જ થાય છે.
દ્રવ્યની પ્રધાનતામાં પણ સૌથી શ્રેષ્ઠ ચઢિયાતું આત્મદ્રવ્ય છે, કારણ કે આત્મદ્રવ્ય પિતાને તથા પરને જણાવે છે અને

Page #150

સંબંધમીમાંસા
[ ૧૨૯ ] બીજા દ્રવ્ય પરને તે જણાવી શકતાં નથી જ પણ પિતાને પણ જણાવી શક્તાં નથી, માટે જે આત્મદ્રવ્ય ન હોય તે બીજા બધાય દ્રવ્યની આકાશપુષ્પ જેવી જ દશા થાય. જો કે આત્મદ્રવ્ય અનેક છે છતાં સ્વરૂપે બધાય એક સરખા છે, તોયે પરપુદ્ગલ દ્રવ્યના સંગથી તેના બે ભેદ પડ્યા છે અને તે એક સિદ્ધ અને બીજા સંસારીના નામથી ઓળખાય છે. જડ સ્વરૂપે કર્મથી મુકાયેલા આત્માઓ સિદ્ધાત્મા અથવા તે શુદ્ધાત્મા કહેવાય છે. દેહધારી કેવળજ્ઞાનીઓ શુદ્ધાત્મા અને અશરીરી કેવળજ્ઞાની સિદ્ધાત્મા તરીકે ઓળખાય છે. અને જે આઠે કર્મથી બંધાયેલા છે તે બદ્ધાત્મા કર્મજન્ય જન્મ, જરા તથા મરણ આદિની અવસ્થાએ ભેગવવાને માટે અનેક પ્રકારના શરીરને ધારણ કરવાવાળા સંસારી આત્મા કહેવાય છે. આત્માઓ ઉપયોગ સ્વરૂપવાળા હોવાથી તેમનું કામ માત્ર જાણવાનું જ હોય છે. શુદ્ધાત્મા કેવળજ્ઞાની સ્વાધીનપણે નિરંતર સાચું જ અને સંપૂર્ણ જાણે છે ત્યારે અશુદ્ધાત્માઓ અલ્પજ્ઞ-છમસ્થ હવાથી પરાધીનપણે પરની મદદથી જાણે છે. પર એટલે પગલિક વસ્તુને કહેવામાં આવે છે અને તે શાસ્ત્ર તથા ઇદ્રિ હોય છે. શાસ્ત્રની મદદ સિવાય કેવળ ઇદ્રિયેથી જાણેલું પ્રાયઃ સાચું હોતું નથી, શાસ્ત્રથી જાણેલું સાચું પણ હોય છે અને જૂઠું પણ હોય છે, કારણ કે જ્યાં સુધી સાચું જાણવામાં આવું આવતું દર્શન કર્મ ખસે નહિં ત્યાં સુધી શાસ્ત્રમાં લખેલું સાચી રીતે સમજાય નહિ અને જ્યાં સુધી શાસ્ત્રમાં લખેલું સાચું સમજાય નહિં ત્યાં સુધી ઇન્દ્રિયથી પણ સાચું જણાય

Page #151

[ ૧૩૦ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ નહિં. ઇઢિયે પિતે જડ છે એટલે તે તે કાંઈ પણ જાણી શકે નહિં પરંતુ આત્માને જણાવી શકે ખરી પણ તે સજાતીય રૂપી જડને બોધ કરાવી શકે, અરૂપી ચેતન તથા અચેતન તેમજ સૂફમ રૂપી અચેતનને જણાવી શકે નહિં. આ બધી વસ્તુઓને આત્મા શાસ્ત્રની મદદવડે જાણી શકે છે અને તે શાસ્ત્રની મદદ મેળવવા આંખ તથા કાન અત્યંત ઉપયોગી છે. શાસ્ત્ર તથા ઈદ્રિ આત્માને બંધ કરવામાં નિમિત્ત કારણ છે. આંખ તથા કાન અવળી સમજણથી અવળે માર્ગે જનારને સવળું સમજી સવળે માર્ગે જવામાં અત્યંત ઉપકારક છે. આ બે સિવાયની બાકીની જીભ, નાક તથા સ્પર્શ ઈદ્રિય સાચું જાણવાના કામમાં આવતી નથી, કારણ કે આ ત્રણે ઇદ્રિ ફક્ત જડના ગુણધર્મ જાણવાને કામ આવે છે. અને આંખ તથા કાન તે આત્મધર્મ તથા જડ ધર્મનું સાચું સ્વરૂપ જાણવાના કામમાં આવે છે. વિકાસી આત્માઓના અનુભવજ્ઞાનને બોધ આ બે ઇંદ્રિથી જ થઈ શકે છે. શાસ્ત્રમાં લખેલો બોધ આંખથી વાંચીને મેળવી શકાય છે, અને મહાન પુરુષને ઉપદેશ કાનથી સાંભળીને સાચી વસ્તુસ્થિતિ જાણી શકાય છે. શાસ્ત્રો વાંચવાથી કે ઉપદેશ સાંભળવાથી જીની અજ્ઞાનતા દૂર થાય છે અને સમ્યગ જ્ઞાન મેળવી શકાય છે. આંખ તથા કાન દ્વારા જે જ્ઞાન મેળવવામાં આવે છે તેને શ્રતજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. આવા શ્રુતજ્ઞાનથી આત્મા કેવળી એટલે બેધ મેળવી શકે છે ને શ્રુતકેવળી કહેવાય છે. આવા શ્રુતકેવળીઓ સંપૂર્ણ આત્મવિકાસ પણ સાધી શકે છે, માટે પાંચ ઇન્દ્રિમાં આ બે ઇદ્રિ પ્રધાન ગણાય છે. વ્યવહારમાં પણ આ બે ઇઢિયે ઘણી જ ઉપયોગી

Page #152

સબંધમીમાંસા
[ ૧૩૧ ] થઇ પડે છે. જીવનમાં સુખે જીવવાને બીજાની સુખી જીવનવ્યવસ્થા જોઇને કે સાંભળીને પેાતાનુ જીવન સુખમય બનાવી શકે છે, વાટે જતાં માર્ગ ભૂલી ભટકતા માણસ ભામિયાએ બતાવેલા માગ જોઈને કે સાંભળીને આફતમાંથી ખચી જાય છે અને ઇચ્છિત સ્થળ મેળવી શકે છે. આ પ્રમાણે વિજાતીય કર્મ દ્રવ્યના સયાગવાળે આત્મા લાભ કે હાનિ કર્મના જ સજાતીય જડ સંસર્ગથી મેળવી શકે છે. તાત્પર્ય કે-જ્યાં સુધી આત્મદ્રવ્ય અને કદ્રવ્યના સયાગના વિયોગ ન થાય ત્યાંસુધી સ્વરૂપ સંબંધી રહેલા ગુણૈા પૂરતું કામ આપી શકતા નથી તેથી જીવને ડગલે ને પગલે નિરંતર જડદ્રવ્ય સયાગની અત્યંત આવશ્યકતા રહેવાની જ. જીવને અજીવદ્રવ્યરૂપ પાલિક સંપત્તિ મેળવવાને માટે પુન્ય કર્મ રૂપ જડ દ્રવ્યના સંસર્ગની જરૂરત તેા હોય જ છે પણ કદ્રવ્યના સયાગને ખસેડીને પોતાની સભ્યજ્ઞાનાદિ ગુણસ્વરૂપ સ ́પત્તિ પ્રગટ કરવાને માટે પણ જડ વસ્તુઓના સંસર્ગની આવશ્યકતા રહે છે? અને તે ભાષાના પુદ્ગલરૂપ શબ્દ, સર્વજ્ઞ તથા મહાન પુરુષોનું સ્વરૂપ તથા તેમના
ધનુ જ્ઞાન કરાવનાર પુસ્તકા અને મહાન પુરુષોની પ્રતિમાઓની આત્મિક સાચી સપત્તિ મેળવવામાં જરૂરત પડે છે. તે સિવાય તો સાચું જણાય નહિ અને સાચું સમજાય પશુ નહિ. જે ચરમશરીરી-ધારણ કરેલા દેહ છેડયા પછી ફ્રીને શરીર નહિ ધારણ કરનારા મુકિતગામી પુરુષા સ્વયં બુદ્ધ એટલે કોઇ પણ પ્રકારની જડાત્મક વસ્તુઓની સહાયતા સિવાય સાચી રીતે જાણુવાવાળા તથા સમજવાવાળા કહેવાય છે, તેમણે પણ પૂર્વ જન્મમાં તે આત્મિક સપત્તિ મેળવવાને ચાગ્ય પૌદ્ગલિક વસ્તુઓની

Page #153

[ ૧૩૨ ]
તાત્ત્વિક લેખસ’ગ્રહ
સહાયતા લીધેલી ડાય છે અને તેથી કરીને પૂર્વજન્મમાં પણ ઘણીખરી સંપત્તિ મેળવેલી હાય છે એટલે ચરમ-છેલ્લા ભવમાં તેમને પૌદ્ગલિક વસ્તુઓની સહાયતાની જરૂરત રહેતી નથી. અનાદિ કાળના આત્મદ્રવ્ય તથા કદ્રવ્યના સયાગ—મૂળ અજ્ઞાનતાને લઈ ને અનુકૂળ પૌદ્ગલિક દ્રવ્યોના સંયોગને સુખ માનનારા અજ્ઞાની જીવાને પોતાનું માનેલુ સુખ મેળવવાને માટે તેમને પ્રથમ તે જડ સ્વરૂપ પુન્ય કર્મ દ્રવ્યના સંગની જરૂરત રહે છે, કારણ કે પુન્ય કર્મ દ્રવ્યના આત્મદ્રશ્ય સાથે સયેાગ ન થાય ત્યાંસુધી પૌદ્ગલિક સુખના સાધનરૂપ દ્રવ્યો મળી શકે નહિં, અનાદિ કાળના એક એવા. અટલ નિયમ છે કે પૌલિક સુખ માટે જડાત્મક વસ્તુસાધનની અનિવાર્ય જરૂરત રહેજ છે ત્યારે આત્મિક સુખ માટે કોઇ પણ પ્રકારના સાધનની લેશ માત્ર પણ આવશ્યકતા હોતી નથી, કારણ કે આત્મિક સુખ આત્મધર્મ છે અને તે આત્માની સાથે સ્વરૂપસંબંધથી રહે છે એટલે આત્મા પાતે જ સુખસ્વરૂપ છે. જો સાકરને મીડી બનાવવાને બીજી વસ્તુની જરૂરત પડતી હાય તે જ આત્માને સુખી બનાવવાને ચેતન અચેતન જેવી ક્રોઈપણ વસ્તુની જરૂરત રહે, પણ પૌદ્ગલિક સુખ તે પુદ્ગલ દ્રવ્યેાના સંચાગરૂપ હાવાથી જડાત્મક વસ્તુઓને ઇંદ્રિયા સાથે સંચળ થયા સિવાય જીવ પેાતાને સુખી માની શકતે જ નથી. ધન, સંપત્તિ તથા બાગબંગલા આદિ જડાત્મક વસ્તુએના સંચાગમાં જ સુખ માનવાને ટેવાઇ ગયેલા જીવા અશાતાવેદની તથા કષાય મેહુનીયની કનડગતથી જરા પણ દુઃખ માનતા નથી પણ ક્રોડાની સ ́પત્તિ તથા પાંચે ઇન્દ્રિયોના વિષયાષક સાધનાની પ્રાપ્તિથી પાતાને સુખી જ માને છે. જો પાંચ ઇંદ્રિયા

Page #154

સંબંધમીમાંસા
[ ૧૩૩ ] માંથી આંખ તથા કાનની કે જીભની ખામી હોય અર્થાત્ આંધળા, બહેરા અને બેબડા હોય તે જ પિતાને દુઃખી માને છે, ગમે તેટલી ધન-સંપત્તિ અથવા તે બીજા પૌલિક સુખના સાધન હોય તે પણ પિતાને તે પરમ દુઃખી જ માનવાના, કારણ કે પીગલિક સુખ વૈષયિક હોવાથી અર્થાત્ પાંચે ઇદ્રિના વિષસ્વરૂપ હેવાથી ગમે તેટલાં અનુકૂળ સાધને કેમ ન મળ્યાં હોય પણ જ્યાં સુધી તેને ઇદ્રિ ગ્રહણ ન કરે ત્યાં સુધી તેમને જરાયે સુખ હોઈ શકતું નથી. આંખ વગરનાને બાગબંગલા નકામાં છે. નાટક સીનેમા કે રૂપલાવણ્ય તથા સુંદરતા આંખથી જોઈને માનવી સુખ તથા આનંદ માને છે. સંગીત તથા માન–મેહની પ્રશંસાથી જે સુખ તથા આનંદ માનવી મેળવે છે તે કાન વગરનાને મળી શકતો નથી. બેબડે માણસ પોતાના સુખ-દુઃખની વાત બીજાને કહી શકતું નથી તેથી તેને ઘણી જ મૂંઝવણ થાય છે માટે જ પગલિક સુખ મેળવવામાં ધનસંપત્તિ આદિ બહારના સાધને કરતાં પાંચ ઈદ્રિયરૂપ અંતરંગના સાધનની અત્યંત આવશ્યકતા રહે છે. આ પ્રમાણે જગતમાં પૌગલિક સુખ જડાત્મક દ્રવ્યોના સંગથી થાય છે તે માટે પણ સગાસંબંધને પ્રધાનતા આપી છે. જે જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્યને પ્રવાહથી અનાદિ સંગસંબંધ ન હોત તો જગત જેવી વસ્તુને જ અભાવ હોત. એમ તો ધર્મ આદિ પાંચે દ્રવ્યનો સંગ અનાદિથી જ છે પણ સંગ-વિયેગવાળા તે જીવ તથા પુદ્ગલ બે જ દ્રવ્ય છે અને સંગ-વિયેગવાળા દ્રવ્યને લઈને જ વિવિધ પ્રકારની વિચિત્રતાવાળું વિશ્વ દષ્ટિગોચર થઈ રહ્યું છે. જો વિગ વગરના સંયેગવાળા જીવ તથા પુદ્ગલ

Page #155

[ ૧૩૪ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ દ્રવ્ય હેત તે ધર્મ, અધર્મ તથા આકાશની જેમ તે બંને ક સર્વવ્યાપી હતી અને તેમ હોવાથી તે બંનેની સંખ્યા પણ ધર્મ આદિ ત્રણ દ્રવ્યની જેમ એક જ હેત અર્થાત્ જીવ તથા પુદ્ગલ જે અનેક દ્રવ્ય કહેવાય છે તેને અભાવ થઈ જાત તે પછી જગત શૂન્ય તે નહિં પણ શૂન્ય જેવું જ કલ્પી શકાય અને કેવળજ્ઞાનને પણ શેયના અભાવે જાણવાનું કશુંય ન હોવાથી તેને પણ અભાવ જ થઈ જાત માટે જ સગ-વિયેગવાળા જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્યને અનાદિ સંગ માનવામાં આવે છે તેમજ બંને અનેક દ્રવ્ય મનાય છે તે વ્યવસ્થિતપણે સંસારની વિદ્યમાનતા સિદ્ધ કરે છે માટે જ સંગસંબંધ પ્રધાન છે.
તાવિક વિચારણા
(૧૬). સંસારમાં વસ્તુ માત્રનું નિરીક્ષણ બે દૃષ્ટિથી થાય છે. એક તે સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિ અને બીજી સ્થલ દષ્ટિ. આ બંને પ્રકારની દષ્ટિમાંથી સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી તાત્વિક બંધ થાય છે અને સ્થળ દષ્ટિ અતાત્વિક વસ્તુનો બંધ કરાવે છે. માનવ જાતિ સ્થળ દૃષ્ટિને પ્રધાનતા આપીને પોતાની સાંસારિક પ્રવૃત્તિમાં સફળતા મેળવી રહી છે, પણ જેમની મનોવૃત્તિમાં સાંસારિક પ્રવૃત્તિની ઉપેક્ષા છે એવા તાત્વિક વસ્તુસ્વરૂપની જિજ્ઞાસાવાળા સૂક્ષમ દષ્ટિને પ્રધાનતા આપીને સ્થળ દૃષ્ટિને ગૌણ રાખે છે. અને તેથી કરીને તેઓ તાત્વિક બેધવાળા હોય છે કે જે બધ સ્થળ દષ્ટિવાળાને અગમ્ય હવાથી બુદ્ધિગ્રાહ્ય થઈ શકતું નથી.

Page #156

તાત્ત્વિક વિચારણા
[ ૧૩૫ ] માત્ર ઇંદ્રિયગ્રાહ્ય વસ્તુને બેધ કરનાર અતીન્દ્રિય ગ્રાહ્યા વસ્તુનો બોધ કરી શકતા નથી, માટે તેમને સમજાવીને પરેક્ષ વસ્તુઓને બોધ કરાવવાને માટે અતીંદ્રિય જ્ઞાનવાળા મહાપુરુષએ ઇદ્રિયગ્રાહ્ય વસ્તુઓના ઉદાહરણથી સમજાવવા પ્રયાસ કર્યો છે. જે પરોક્ષ વસ્તુઓ સમજાવવાને માટે ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય કઈ પણ વસ્તુ મળી શકતી નથી તેના માટે સર્વના વચને ઉપર માત્ર શ્રદ્ધા રાખવાનું જણાવ્યું છે. સ્થલ દષ્ટિથી જોતાં તે જે વસ્તુઓને બેધ ઇદ્રિથી થાય છે તેને પ્રત્યક્ષ કહેવામાં આવે છે અને જેને બેધ હેતુ તથા ઉદાહરણ દ્વારા થાય છે તેને અનુમાન કહેવામાં આવે છે. કાને સાંભળ્યું, નજરે જોયું, સુંઘી જોયું, ચાખી જોયું, અડકી જેયું આમ કહીને જાણેલી વસ્તુ જણાવવામાં આવે છે તેને પ્રત્યક્ષ કહેવામાં આવે છે. બે વસ્તુના સંગને નજરે જોયા પછી એક વસ્તુને જોવા માત્રથી તેના સંગીને બોધ થવો તે અનુમાન, અર્થાત્ વસ્તુને ઓળખાવનાર ચિહ્ન માત્રને જોઈને વસ્તુને જાણવી તે અનુમાન કહેવાય છે. જેમકે-જૈન સાધુની ઓળખાણ ઓઘા( રજોહરણ )થી થાય છે. તે એશે અને સાધુનો સંયોગ ઘણી વખત જેનાર માણસ કઈ ગામની શેરીમાંથી પસાર થતા હોય અને કોઈ મકાનમાં એ જે નજરે પડતું હોય પણ સાધુ ભીંતની આડમાં બેઠેલા હોવાથી નજરે ન પડતા હોય તે પણ જેનાર પિતાની સાથેન અણજાણ માણસને કહે કે-આ મકાનમાં જૈન સાધુ છે તે તે સાંભળનાર અણજાણુ માણસ જરૂર પૂછવાને જ કે તમે કેવી રીતે જાણ્યું ? ત્યારે તે ઉત્તરમાં જણાવે છે કે-જુએ, પેલે એ પડ્યો છે. આ

Page #157

[ ૧૩૬ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ એ જૈન સાધુઓ પાસે ઘણી વખત લેવામાં આવ્યો છે માટે આ એક પડ્યો છે જેથી જરૂર આ સ્થળે જૈન સાધુ હોવા જોઈએ. આવી જ રીતે પરોક્ષ વસ્તુઓ હેતુ દ્વારા અનુમાનથી જાણી શકાય છે અને તે અનુમાન અનેક પ્રકારનું છે, વસ્તુ ઇદ્રિયગ્રાહ્ય હોય કે અતીંદ્રિયગ્રાહ્ય હોય પણ જે પરોક્ષ છે તેને અનુમાનથી અથવા તો આગમથી બંધ થાય છે.
ઇંદ્રિયગ્રાહ્ય વસ્તુઓમાં પણ સૂક્ષ્મતા તથા સ્થળતા હોવાથી અત્યંત સૂક્ષ્મ વસ્તુઓ પ્રત્યક્ષ થતી નથી છતાં કેટલીક સૂક્ષ્મ વસ્તુઓ સાધન દ્વારા પ્રત્યક્ષ થઈ શકે છે. જેમકે–સૂક્ષ્મદર્શક યંત્રથી ચક્ષુગ્રાહ્ય સૂમ વસ્તુઓ જણાય છે. આમળાથી પાણીની મધુરતા તથા વિજળીથી શબ્દ પ્રત્યક્ષ થાય છે. કેટલીક પરમાણુ જેવી રૂપી વસ્તુઓ સૂક્ષ્મતમ હોવાથી સાધનો દ્વારા પણ ઇંદ્રિયગ્રાહ્ય થઈ શકતી નથી. આવા પરમાણુઓ તથા ઇદ્રિયઅગ્રાહ્ય અનંતાનંત પરમાણુના કંધોનું સ્થળ પરિણામવાળા કાર્યથી અનુમાન થઈ શકે છે. જે જડાક સ્થળ વસ્તુઓ સંસારમાં કાર્યરૂપે પ્રત્યક્ષ થઈ રહી છે તેનું કારણ અવશ્ય હોય છે. તે કારણને જ્યારે તપાસીએ ત્યારે તેનું પણ કારણ હોય છે. આવી રીતે કારણની પરંપરા જ્યાં જઈને અટકે છે તેને પરમાણુ કહેવામાં આવે છે. અર્થાત્ કાર્યનું પરંપરાથી આદિ કારણ છે તે જ પરમાણુ છે. પરમાણુના કેઈ પણ કારણ નથી કારણ કે તે કાર્ય નથી પણ અનાદિથી હવાથી નિત્ય છે; માટે જ સ્થળપણે દષ્ટિગોચર થતી વસ્તુનું અંતિમ કારણ પરમાણુ હેઈ શકે છે. તે જ્યારે બે ભેગા થાય છે ત્યારે તેને સ્કંધ કહેવામાં આવે છે અને તે બે પરમાણુના સાગરૂપે

Page #158

તાત્ત્વિક વિચારણા
[ ૧૩૭ ]
કાર્ય હોવાથી પરમાણુ કારણ કહેવાય છે. જ્યારે ત્રણ પરમાણુ ભેગા થાય છે ત્યારે ત્રણ પરમાણુને સ્કંધ કાય કહેવાય છે અને એ પરમાણુના સ્કંધ તેનું કારણ થાય છે, ત્યારે પરમાણુ કારણનું કારણ કહેવાય છે, કારણ કે તે ચણુક સ્કંધનું કારણ છે. સ્કંધ એટલે જેના વિભાગ થઈ શકે એવી વસ્તુ. જ્યાં સુધી એક વસ્તુના બે ભાગ થઇ શકતા હોય ત્યાં સુધી તે સ્ક ંધ કહેવાય છે, પણ જ્યારે કેવળજ્ઞાનીની દૃષ્ટિમાં પણ એક વસ્તુના બે ભાગ ન થઈ શકે ત્યારે તે પરમાણુ કહેવાય છે. અને જેને દેશ કહેવામાં આવે છે તે પણ એક પ્રકારના સ્કંધ છે. જ્યાં સુધી એક મોટા સ્કંધના ટુકડા સ્ક ંધ સાથે વળગેલા હોય ત્યાં સુધી તે દેશ કહેવાય છે પણ જ્યારે તે સ્કંધમાંથી તૂટીને જુદો પડી જાય છે ત્યારે તે પણ સ્કંધ કહેવાય છે; કારણ કે તેના પણ પાછા અનેક દેશો હોય છે. આવી જ રીતે જ્યાંસુધી વસ્તુના વિભાગ થતા રહે ત્યાંસુધી તે સ્કંધ કહેવાય છે (તે મોટા સ્કંધની સાથે વળગી રહેલા વિભાગે તે દેશ ) અને જ્યારે વસ્તુના કેવળીની બુદ્ધિથી પણ એ વિભાગ ન થાય ત્યારે તે સ્ક ંધ ન કહેવાતાં પરમાણુ કહેવાય છે. અને તે પરમાણુ જ્યાંસુધી સ્મુધની સાથે વળગેલા હોય ત્યાંસુધી તે પ્રદેશા કહેવાય છે. જેમકે-એક હજાર તાંતણાનું અનેલું કપડું તે સ્કંધ કહેવાય અને તેમાંથી આસા, સાતસા આદિ તાંતણાના ટુકડા જ્યાંસુધી હજાર તાંતણાના સ્કંધથી જુદા પડયા ન હોય ત્યાંસુધી તે દેશ કહેવાય છે પણ તે ટુકડાઓ હજારના સ્કંધમાંથી જુદા પડયા એટલે તે સ્કા કહેવાય છે. આ હજાર તાંતણાના કપડારૂપ સ્કંધમાં જેટલા તાંતણા છે તે
બધાય

Page #159

[ ૧૩૮ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ પ્રદેશ કહેવાય છે. જ્યાં સુધી બે તાંતણના સંગરૂપ સ્કંધ હોય ત્યાંસુધી તે કપડું કહેવાય પણ દેરા કહેવાય નહિં પણ જ્યારે બે તાંતણું છૂટા પડી જાય છે ત્યારે તે દેરા કહેવાય છે પણ કપડું કહેવાતું નથી. તેવી જ રીતે બે પરમાણુઓને સંગ હોય ત્યાં સુધી તે સ્કંધ અને છૂટા પડી જાય ત્યારે પરમાણુ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે પરમાણુ રૂપી અજીવ હેવા છતાં પણ અત્યંત સૂક્ષ્મ હોવાથી પ્રત્યક્ષ થઈ શકતા નથી પણ કાર્યરૂપ સ્કંધોથી તેનું અનુમાન જ થઈ શકે છે. પરમાણુઓને સમુદાયરૂપ સ્કંધમાં સમુદાયરૂપે પરમાણુ પ્રત્યક્ષ છે પણ તેમને સ્કંધમાં પણ જુદા પાડીને દેખાડી શકાય નહિં.
ચક્ષુ(આંખ)થી વર્ણ તથા આકાર ગ્રહણ થાય છે. કેઈ પણ રૂપી વસ્તુ આકાર વગરની હોતી નથી, વસ્તુ સૂક્ષ્મ હેય કે સ્થળ હોય પણ તેને કોઈ ને કોઈ આકાર તો હોય જ છે. પરમાણુને પણ આકાર હોય છે, તે પછી તેના સમુદાયરૂપ સ્કંધોમાં આકાર કેમ ન હોય? પરમાણુઓના સમુદાયરૂપ સ્કંધની રચનાવિશેષને આકાર કહેવામાં આવે છે. વર્ણ, ગંધાદિ ધર્મવાળા રૂપી દ્રવ્યમાં જ આકાર હોવાથી તે સાકાર કહેવાય છે, એને એ જ દૃષ્ટિથી આકારના અભાવે અરૂપી શુદ્ધાત્માને નિરાકાર કહેવામાં આવે છે. આ બંને-સાકાર તથા નિરાકારઅવસ્થાઓ અનેક સંખ્યાવાળા જીવાસ્તિકાય તથા પુદ્ગલાસ્તિકાયમાં સંભવે છે; કારણ કે જે દ્રવ્ય દેશવ્યાપી છે પણ સર્વ વ્યાપી નથી તેમાં જ સાકાર-નિરાકારની વ્યવસ્થા થઈ શકે છે. જે દ્રવ્ય સર્વવ્યાપી તથા અક્રિય હેઈને એક સંખ્યાવાળા છે, તેને આકાર બની શક્યું નથી અને એટલા માટે જ ધર્મ

Page #160

તવિક વિચારણા
[ ૧૩૯ ] સ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય તથા આકાશાસ્તિકાય અરૂપી તે કહેવાય છે પણ નિરાકાર કહેવાતાં નથી. ધર્માસ્તિકાય આદિ દ્રવ્યો આપી છે અને અકિય પણ છે એટલે તેને આકાર નથી, કારણ કે ક્રિયા સિવાય આકારે બની શકે નહિં તે પણ તે નિરાકાર કહેવાય નહિં; કારણ કે સાકાર તથા નિરાકારની વ્યાખ્યા જોતાં એમ સમજાય છે કે-અનાદિથી આકાર સહિત હોય તે સાકાર અને જે વસ્તુમાંથી આકાર નિકળી જાય તે નિરાકાર. જીવ તથા પુદ્ગલ બંને અનાદિ કાળથી આકારવાળાં છે. તેમાં પુદ્ગલાસ્તિકાય તે આકાર રહિત થઈ શકતું જ નથી કારણ કે તે વર્ણ, ગંધ આદિ ધર્મવાળું હોવાથી રૂપી છે. જે તાત્વિક દૃષ્ટિથી વિચાર કરીએ તે રૂપી વસ્તુઓ જ સાકાર હોય છે, અરૂપી હોતી નથી છતાં જીવની સાથે અનાદિકાળના કર્મસંગને લઈને તે અનાદિ કાળથી જ રૂપી કહેવાય છે અને તેથી તે સાકાર પણ કહેવાય છે. તેનાથી જ્યારે આકારના કારણભૂત કર્મને સર્વથા વિયોગ થાય છે ત્યારે આત્માનું અરૂપી સ્વરૂપે પ્રગટ થવાથી તે નિરાકાર કહેવાય છે. એટલે કે આત્મામાંથી આકારના કારણ રૂપ જડ દ્રવ્ય નીકળી જવાથી તેની નિરાકાર અવસ્થા પ્રગટ થાય છે. પણ તે આત્મા અનાદિકાળથી જ નિરાકાર નથી હોતું અને જે આત્માને અનાદિકાળથી જ નિરાકાર તથા એક માનવામાં આવે તે અનાદિ એક ઇશ્વર સિદ્ધ થાય છે. અને જો તેમ થાય તે પછી જગત જેવી કેઈ વસ્તુ જ રહેતી નથી. અને જે નિરાકાર અનેક આત્માઓ માનીએ તે અનાદિથી અનેક ઈશ્વર હેવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે. પણ અનાદિ એક ઈશ્વર માનવાવાળા-નાના-અનેક

Page #161

[ ૧૪૦.]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ આત્મા માનતા નથી પણ અનાદિ શુદ્ધ નિરાકાર એક ઈશ્વર જ અનેક રૂપે સંસારની વિચિત્રતાનું કારણ માને છે. અનાદિકાળથી અનેક આત્માઓ છે પણ તેમાં એક આત્મા નિરાકાર અને સર્વશક્તિમાન છે અને બાકીના બધાય સાકાર છે. જે એમ માનીએ તો અનાદિથી જે સ્વરૂપે નિરાકાર છે તે નિરાકાર જ રહેવાનું અને જે સ્વરૂપે સાકાર છે તે સાકાર નિરાકાર નહિં થાય અને નિરાકાર સાકાર નહિં થાય, કારણ કે અનાદિથી જે વસ્તુ જે સ્વરૂપવાળી હોય છે તે જ સ્વરૂપે રહે છે. ગમે તેવા સંગોમાં પણ વસ્તુ પિતાના અનાદિ સ્વરૂપને છોડતી નથી અને જે વસ્તુ પિતાના સ્વરૂપને છોડી દે તે પછી જડ ચેતન થાય અને ચેતન જડ થઈ જાય. કરીએ સાકર અને સાકર કરી આવું થાય. આવી રીતે જગતમાં વસ્તુસ્વરૂપની અવ્યવસ્થા થવાથી વસ્તુમાત્રનો અભાવ થઈ જાય છે. જ્યારે સાકાર આત્મા નિરાકાર બની શકે નહિં તો પછી નિરાકાર ઈશ્વરની ઉપાસના કરવી વ્યર્થ છે. આ બધા કારણે તપાસતાં આત્મા અનાદિથી જ સ્વરૂપે તે નિરાકાર છે પણ પર રૂપે-અનાદિ કર્મસંયોગરૂપે સાકાર છે, તે જ્યારે કર્મથી મુકાય છે ત્યારે પોતાનું સ્વરૂપ પ્રગટ થવાથી નિરાકાર કહેવાય છે. એટલે કે જે અનાદિ કાળથી પર રૂપે સાકાર હિતે તે જ સ્વરૂપે નિરાકાર થયું. આ ઉપરથી એમ પણ સિદ્ધ થાય છે કે-કઈ પણ આત્મા અનાદિથી નિરાકાર નથી પણ જેટલા નિરાકાર આત્મા છે તે બધાય સાકારમાંથી નિરાકાર બન્યા છે. પુદ્ગલ દ્રવ્ય તે સ્વરૂપથી રૂપી હોવાથી સ્વરૂપથી જ સાકાર છે એટલે તે સક્રિય હોવા છતાં પણ નિરાકાર બની

Page #162

તાત્વિક વિચારણા
[૧૪] શકે જ નહિ. તે સિવાયના ધર્માસ્તિકાયાદિ ચાર દ્રવ્યમાંથી આત્મદ્રવ્યમાં જ નિરાકારતા ઘટી શકે છે, કારણ કે તે કર્મના સંસર્ગથી રૂપી-સક્રિય તથા સાકાર છે અને બાકીના ત્રણ દ્રવ્ય અનાદિથી જ શુદ્ધ હવાથી અરૂપી-એક-સર્વવ્યાપી તથા અકિય હેવાથી તેમાં સાકારતા તથા નિરાકારતા જેવું કશું યા હોતું નથી. જે દ્રવ્ય સ્વરૂપથી જ સર્વવ્યાપી હેઈને એક હોય છે તે અરૂપી તથા અકિય હોય છે અને જે દ્રવ્ય સ્વરૂપથી દેશવ્યાપી હોઈને અનેક હોય છે તે રૂપી તથા સક્રિય પણ હોય છે, માટે જીવ દ્રવ્ય તથા પુદ્ગલ દ્રવ્ય આ બંને દ્રવ્યમાંથી પુગલ દ્રવ્ય સ્વરૂપથી જ રૂપી તથા સક્રિય છે. અને જીવ દ્રવ્ય સ્વરૂપથી તે અરૂપી તથા અકિય છે પણ પુલ દ્રવ્યના સંગથી તે રૂપી અને સક્રિય છે માટે તે સાકાર પણ કહેવાય છે તેથી નિરાકારતા મેળવ્યા પછી તેની કિયા વિરામ પામી જાય છે.
જેમ આત્મા કર્મસંગથી સાકાર કહેવાય છે તેમ ધર્મ સ્તિકાયાદિ અનેક રૂપી પુદ્ગલ તથા સર્કને સંયોગ હેવા છતાં પણ સાકાર કહેવાતા નથી, કારણ કે તે સર્વવ્યાપી હોવાથી અક્રિય છે. (જે વસ્તુ સર્વવ્યાપી હોય છે તેને હલન-ચલન માટે સ્થાન ન હોવાથી અક્રિય જ હોય છે.) અને એટલા માટે જ તેને રૂપી પુદ્ગલો સાકાર બનાવી શક્યા નથી. જીવ દ્રવ્ય દેશવ્યાપી તથા અનેક છે અને અનાદિ કાળથી જ કર્મના સંગને લઈને તેમાં કિયા થયા કરે છે માટે તે પુદ્ગલ દ્રવ્યની સાથે ઓતપ્રોત થયેલું હોવાથી અનાદિથી જ તે સાકાર છે છતાં યેગ્યતા તથા દેશ-કાળની અનુકૂળતા મળવાથી નિરાકાર

Page #163

[ ૧૪૨]
તાવિક લેખસંગ્રહ બની શકે છે, અર્થાત્ દેશવ્યાપી આત્માઓમાં સાકાર બનવાના કારણભૂત યિા રહેલી છે, માટે જ તે સાકારથી નિરાકાર અવસ્થા પ્રાપ્ત કરે છે. સ્વરૂપે કે પરરૂપે પણ જે વસ્તુ રૂપી હોય તે અનેક રૂપી હોય છે અને તે જ સક્રિય હોવાથી સાકાર હોય છે. જે સ્વરૂપથી સાકાર હોય છે તે નિરાકાર બની શકે નહિ પણ પર રૂપથી સાકાર હોય છે તેનામાં નિરાકારતા મેળવવાની શકિત હોય છે. આ પ્રમાણે વિચાર કરતાં સમજાય છે કેપંચાસ્તિકાયમાંથી કેવળ જીવાસ્તિકાય દ્રવ્યમાં જ નિરાકારતા સંભવે છે. દેશવ્યાપી દ્રવ્ય જ સમાન ગુણધર્મવાળા અનેક હેઈ શકે છે પણ સર્વવ્યાપી દ્રવ્ય અરૂપી જ હેવાથી અનાદિથી એક જ છે, કારણ કે તેમાં કઈ પણ દેશ-કાળથી અનેકપણાની સંભાવના થઈ શકતી નથી. એક એ નિયમ છે કે-જે અનેક છે તે દેશવ્યાપી હોઈ શકે છે અને જે સર્વવ્યાપી છે તે એક જ હોઈ શકે છે, અને એટલા માટે જ ધર્માસ્તિકાય, અધર્મા– સ્તિકાય તથા આકાશાસ્તિકાય આ ત્રણે દ્રવ્ય સર્વવ્યાપી, અરૂપી અને વિસદશ ગુણધર્મવાળા હેઈને સંખ્યામાં એક છે. જે ધર્માસ્તિકાયાદિ ત્રણે દ્રવ્યની પ્રત્યેક અનેક સંખ્યા માનવામાં આવે તે તે સર્વવ્યાપી બની શકે નહિ તેમજ પુદ્ગલાસ્તિકાયની જેમ રૂપી દ્રવ્ય બનવાનો પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય અને જે તેમ થાય તે પછી જીવાસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાય બે જ દ્રવ્ય રહે. બાકીના દ્રવ્યને અભાવ થઈ જાય છે અને તેથી જડ તથા ચેતન બે જ દ્રવ્ય માનવાવાળાને સિદ્ધાંત આવી જાય છે. જે કે બે દ્રવ્ય માનવાવાળા જીવ દ્રવ્યને અનેક માનીને તેમાંથી એક જીવ દ્રવ્યને બધાય જીથી અલગ પડીને તેને અનાદિ શુદ્ધ

Page #164

તાવિક વિચારણા
[૧૪૩] જગન્નિયંતા ઈશ્વર તરીકે ઓળખાવે છે અને બધાય જીને તથા ઈશ્વરને સર્વવ્યાપી માને છે પણ તે એક વિવાદાસ્પદ વાત છે, એટલે અહિં તે જૈન સિદ્ધાંત પ્રમાણે બે દ્રવ્ય હોવાના પ્રસંગની જ માત્ર સામ્યતા લીધી છે.
જગતમાં કેઈપણ એ પ્રદેશ નથી કે જ્યાં જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્ય ન હોય અને તેથી જ આકાશ દ્રવ્યને એક તથા સર્વવ્યાપી માન્યું છે, કારણ કે જીવ તથા પુદ્ગલનું આધારભૂત આકાશ દ્રવ્ય છે એટલે તે દ્રવ્યના આકારે પણ આકાશ દ્રવ્યમાં જ રહેલા છે. આકાર અથવા તે અવગાહનાથી વસ્તુની હયાતી જણાય છે. સકર્મક જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્યના આકાર તથા અવગાહના બંને હોઈ શકે છે અને શુદ્ધ જીવ દ્રવ્યની માફક અવગાહના હોય છે, પણ આકાર હોતો નથી. જેમ આપણો પડછાયો ભીંત કે પૃથ્વી આદિ આધારભૂત કેઈપણ વસ્તુ ન હોય તે પડી શકે નહિં તેમ વસ્તુને આકાર કે અવગાહના અવગાહ્ય આકાશ સિવાય બની શકે નહિ. સર્વ કર્મ ક્ષય થયાં પછી શુદ્ધ આત્મપ્રદેશો જેટલા આકાશપ્રદેશમાં અવગાહીને ફેલાઈને રહ્યા છે તેટલા આકાશપ્રદેશની સિદ્ધની અવગાહના કહેવાય છે પણ આકાર કહેવાતું નથી, અને પુદુંગલ દ્રવ્ય-પરમાણુ તથા સ્કછે આકાશમાં અવગાહીને રહ્યા છે છતાં તેની અવગાહના ન કહેતાં આકાર કહેવાય છે ત્યારે સકર્મક સશરીરી જીવના અવગાહને અવગાહના તથા આકાર બંને કહેવામાં આવે છે, માટે જ રૂપી દ્રવ્ય હોય કે અક્ષી હાય બધાયનું આધારભૂત આકાશ છે. તેને અવગાહ્ય ફેલાઈને રહેવા યોગ્ય કહેવામાં આવે છે. અને જે દ્રવ્ય જેટલામાં ફેલાઈ

Page #165

છે. જે
[ ૧૪૪]
તાવિક લેખસંગ્રહ ને રહ્યું હોય તે તેની અવગાહના અથવા તે આકાર કહેવાય છે અને જે દ્રવ્ય ફેલાય છે–અવગાહીને રહે છે તે અવગાહના નામથી ઓળખાય છે. જેમકે આપણે જે જમીન ઉપર બેઠા હોઈએ તે જમીન અવગાહ્ય કહેવાય અર્થાત્ બેસવાના આધારભૂત, અને બેસવામાં જેટલી જગ્યા રોકાય તે આપણી અવગાહના અને જગ્યા રોકનાર આપણે અવગાહક કહેવાઈએ. જેવી રીતે આકાશ દ્રવ્ય અરૂપી, અક્રિય તથા સર્વવ્યાપી હેઈને જીવ તથા પુદ્ગલના આધારભૂત છે, તેવી જ રીતે ધર્મ તથા અધર્મ આ બંને દ્રવ્યો પણ અરૂપી, અક્રિય તથા સર્વવ્યાપી હેઈને જીવ તથા પુદ્ગલને ગતિસ્થિતિક્રિયામાં સહાયક છે. જે ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય જેવા બે પદાર્થો-દ્રવ્ય ન હોય તે જીવ તથા પુદ્ગલમાં કેઈપણ પ્રકારની ક્રિયા સંભવે નહિં ક્રિયા માત્રને ગતિ તથા સ્થિતિમાં સમાવેશ થઈ જાય છે અને જે બધાય દ્રવ્ય અક્રિય થાય તે પછી જગત જેવી કેઈપણ વસ્તુ હોઈ શકે નહિ; કારણ કે જગત કાર્યસ્વરૂપ છે, અને તે કાર્ય ક્રિયા આધીન છે. જ્યારે ક્રિયાને અભાવ માનવામાં આવે તે કાર્યને પણ અભાવ થઈ જાય અને તેથી કારણ દ્રવ્યને પણ અભાવ જ થાય છે, માટે જગતના અસ્તિત્વમાં સક્રિય દ્રવ્યની આવશ્યકતા રહે છે. અને સક્રિય દ્રવ્ય દેશવ્યાપી જ હોય છે અને તેના સહાયક દ્રવ્ય સર્વવ્યાપી તથા અરૂપી હોય છે માટે જ આકાશાસ્તિકાય જીવ તથા પુદ્ગલના આધારભૂત છે અને ધર્માસ્તિકાય તથા અધમસ્તિકાય ગતિ–સ્થિતિમાં સહાયક છે તેમજ સર્વવ્યાપી હાઈને એક સંખ્યાવાળા છે અને તે અનાદિથી જ અરૂપી
જીવ તથા પુત્ર તથા રિથમ તે પછી

Page #166

તાત્વિક વિચારણા
[ ૧૪૫] થવાથી આકાર વગરના છે. માત્ર જીવ દ્રવ્ય જ એવું છે કે જેમાં બધીય અવસ્થા ઘટી શકે છે. રૂપી, અરૂપી, સાકાર તથા નિરાકાર આદિ અવસ્થાઓ જીવ દ્રવ્ય સકર્મક તથા અકર્મક હોવાથી તેમાં સાપેક્ષપણે રહેલી છે. બાકીનાં ચાર દ્રવ્ય તો અનાદિકાળથી જે સ્થિતિમાં છે તે સ્થિતિમાં કાયમ રહે છે, અર્થાત્ પુદ્ગલાસ્તિકાય, રૂપી, સાકાર, સક્રિય અને દેશવ્યાપી અનાદિ અનંતપણે રહેવાનું અને ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, તથા આકાશાસ્તિકાય, અરૂપી, અકિય અને સર્વવ્યાપીપણે નિરંતર રહેવાનાં. તેમાં દેશવ્યાપીપણું, સક્રિયતા કે રૂપીપણું કયારે ય બની શકતું નથી.
કણે દ્રિય-કાન શબ્દને ગ્રહણ કરે છે, કાનથી જે શબ્દ સંભળાય છે તેમાં વર્ણ, ગંધ, રસ તથા સ્પર્શ રહેલો છે માટે રૂપી હોવાથી આકારવાળે છે છતાં કાનથી તે ગ્રહણ થઈ શકે નહિં. શબ્દમાં અનેક પુદ્ગલ સ્કંધ રહેલા છે માટે તે પૌગલિક છે પણ તે અત્યંત સૂક્ષ્મ હોવાથી આંખ તેને જોઈ શકતી નથી. વર્તમાન વિજ્ઞાને શબ્દનું પૌગલિકપણું પ્રયોગ દ્વારા સિદ્ધ કરી બતાવ્યું છે, માટે વર્ણ, ગંધ, રસ તથા સ્પર્શ જેમ વસ્તુના ગુણ છે અને તેને જેમ ચક્ષુ આદિ ઈદિ ગુણ દ્રવ્ય સહિત પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે તેમ શબ્દ પ્રત્યક્ષ થતું નથી માટે તે ગુણ નથી પણ દ્રવ્ય છે, અને જે શબ્દ ગુણ હોય તો વર્ણ આદિની જેમ દ્રવ્યમાં નિરંતર ઉપલબ્ધ છે જોઈએ પણ તેમ જણાતું નથી, માટે તે પૌદ્ગલિક વસ્તુઓ અથડાવાથી ઉત્પન્ન થાય છે અથવા તે ભાષા

Page #167

માટે છ
વારી છે
અને નિર્જીવ
શબ્દ અને
[ ૧૪૬ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ વર્ગ-ભાષા બનવા લાયક પૌગલિક સ્કંધના જથ્થામાંથી પૌગલિક કહે લઈને બનાવવામાં આવે છે અને એટલા માટે જીવ, અજીવ તથા મિશ્ર એમ ત્રણ પ્રકારને શબ્દ કહેવાય છે. દેહધારી જી ભાષાવર્ગણામાંથી પુદ્ગલે ગ્રહણ કરીને બેસે છે તે જીવશબ્દ અને નિર્જીવ વસ્તુઓ પરસ્પર અથડાવાથી જે શબ્દ ઉત્પન્ન થાય છે તે અજીવશબ્દ અને જીવ તથા અજીવ બેના સંસર્ગથી ભેરી, ભૂંગળ, શંખ આદિ વગાડવાથી ઉત્પન્ન થાય છે તે મિશ્ર શબ્દ કહેવાય છે. રેડિયે તથા લાઉડ સ્પીકર આદિ જીવ શબ્દ છે કારણ કે તેમાં સ્પષ્ટ શબ્દોચ્ચાર થાય છે તેમજ બેલાયેલા શબ્દો સંભળાય છે. બેંડ તથા શરણાઈ આદિને શબ્દ મિશ્ર હોય છે, જે કે તેમાં ગવાતી વસ્તુ સ્પષ્ટ સમજાય છે પણ શબ્દોચ્ચાર સ્પષ્ટ હોતું નથી. ફેનેગ્રાફમાં શબ્દને સ્પષ્ટ ઉચ્ચાર થાય છે છતાં તે અજીવ શબ્દ છે; કારણ કે ફેનોગ્રાફમાં સોય અને રેકર્ડના ઘસારાથી શબ્દ ઉત્પન્ન થાય છે પણ જીવ જેમ ભાષાવર્ગણમાંથી પુગલે લે છે તેમ ફેનોગ્રાફનું રેકર્ડ જડ હેવાથી લઈ શકતું નથી પણ રેકર્ડ–પલેટમાં કેતરાયલા શબ્દો સાથેના ઘસારાથી પ્રગટ થાય છે માટે તે જીવ શબ્દ કહેવાય નહિં. તાત્પર્ય કે જેને બોલવું કહેવામાં આવે છે, અર્થાત્ અમુક બેલે છે એમ જે કહેવાય છે તે જીવ શબ્દ તરીકે ઓળખાય છે. પછી તે સ્પષ્ટ ઉચ્ચાર હેય કે અસ્પષ્ટ હેય પણ જીવ શબ્દને બોલવું કહેવામાં આવે છે. અને જીવ તથા જડના સંગથી જે શબ્દ ઉત્પન્ન થાય છે તેને વાગે છે એમ કહેવામાં આવે છે. અને અજીવ શબ્દને અવાજ થાય છે એમ કહેવાય

Page #168

તાત્ત્વિક વિચારણા
[ ૧૪૭ ] છે. ખેલવુ, વાગવું અને અવાજ થવા આ ત્રણે ક્રમથી જીવ, અજીવ તથા મિશ્ર શબ્દને આળખાવે છે. આંખ, જીભ, નાક તથા સ્પર્શે દ્રિય વર્ણાદિને જેમ નિરંતર ગ્રહણ કરે છે તેમ કાન નિરંતર શબ્દને ગ્રહણ કરતા નથી, કારણ કે તે વર્ણાદિની જેમ ગુણુ નથી પણ દ્રવ્ય છે અને એટલા માટે જ ઘણી વખત જ્યાં શબ્દ ન થતા હાય ત્યાં ઘણી જ શાંતિ છે–જરાય ઘાંઘાટ નથી એમ કેટલાક માનવીઓને કહેતા આપણે સાંભળીએ છીએ. જો શબ્દ દ્રવ્ય ન હોય અને ગુણ હાય તે જેમ એક પરમાણુમાં એક વર્ણ, એક ગંધ, એક રસ અને બે સ્પર્શ કહ્યા છે તેમ શબ્દને કહ્યો નથી માટે પણ શબ્દ ગુણ નથી પણ દ્રવ્ય છે, અને તે એ દ્રન્યાના સ ંચાગથી ઉત્પન્ન થાય છે માટે વિભાવ છે પણ કોઈ દ્રવ્યના સ્વભાવ નથી. જીવ, અજીવ તથા મિશ્ર એમ ત્રણ પ્રકારના શબ્દ જે ઉપર ખતાન્યા છે તે જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્યને ઉદ્દેશીને છે પણ કાઇ પણ દ્રવ્યના ગુણુને આશ્રયીને નથી. જીવ શબ્દ ભાષાવ ણામાંથી ઉત્પન્ન થાય છે અને તે જીવ ભાષા ખનવા લાયક પુદ્ગલ સ્કધામાંથી પુદ્ગલા લઈને ભાષારૂપે ગોઠવીને બહાર કાઢે છે કે જેને ભાષા કહેવામાં આવે છે. જીવ ભાષાપણે પરિણુમાવીને જે પુદ્ગલાને બહાર ફૂંકે છે તેને સમશ્રણમાં એટલે જે તરફ મોં રાખીને ખેલવામાં આવે છે તે દિશામાં રહેલા જીવે સાંભળે છે એટલે તેઓ ભાષાવ ણાથી ઉત્પન્ન થયેલી ભાષા સાંભળે છે પણ બીજી દિશાઓ કે વિદિશાઓમાં રહેલા જીવા સાંભળે છે તે ભાષાના પુદ્ગલે અથડાવાથી વાસિત થયેલા અન્ય પુદ્ગુગલસ્કા સાંભળે છે છતાં તે પણ જીવ શબ્દ કહેવાય છે પણ મિશ્ર, અજીવ શબ્દ

Page #169

[ ૧૪૮]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ કહેવાતું નથી. આ જીવ શબ્દ છવ તથા ભાષાવર્ગણારૂપ પુદ્ગલ દ્રવ્યના સંસર્ગથી ઉત્પન્ન થાય છે. જીવના પ્રયત્નથી ભાષાવર્ગણ ભાષાપે પરિણમે છે માટે તે ભાષા જીવ શબ્દ કહેવાય છે. જો કે જીવ શબ્દ એકલા જીવ દ્રવ્યથી ઉત્પન્ન થતું નથી પણ જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્યના સાગથી ઉત્પન્ન થાય છે તે તે મિશ્ર શબ્દ કહેવાય નહિં, કારણ કે જીવ શબ્દને નિયામક જીવ છે, તેનામાં ભાષા બનાવવાની શક્તિવિશેષ હેવાથી તે કઈ પણ જીવે શરીરપણે ન પરિણમાવેલા ભાષા બનવા લાયક શુદ્ધ પુદ્ગલ સ્કંધોમાંથી પુદ્ગલે લઈને પોતાના ક્ષપશમ પ્રમાણે બુદ્ધિપૂર્વક તેને ભાષાપણે પરિણુમાવીને વચનગથી બહાર કાઢે છે. તેમાં જીવની પ્રધાનતા હોવાથી તે જીવ શબ્દપણે ઓળખાય છે, મિશ્ર શબ્દમાં પણ જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્યને સંગ હોય છે, છતાં તે જીવ શબ્દ કહેવાતે નથી પણ મિશ્ર શબ્દ કહેવાય છે, કારણ કે મિશ્રમાં જીવ તથા પુદ્ગલ બંને દ્રવ્યોની પ્રધાનતા છે. જો કે જીવના પ્રયત્ન સિવાય તે મિશ્ર શબ્દ બની શકે નહિં, છતાં જીવ શબ્દ અને મિશ્ર શબ્દની પ્રક્રિયામાં ભેદ રહેલો છે. જીવ શબ્દમાં જીવ પિતાના ક્ષાપશમિક વીર્યવિશેષથી શુદ્ધ પુગલ દ્રવ્ય ગ્રહણ કરે છે ત્યારે મિશ્ર શબ્દમાં દારિકાદિ સ્થળ શરીરદ્વારા અન્ય જીવોએ દારિક શરીરપણે પરિણુમાવીને છોડી મૂકેલા નિજીવ પુદ્ગલ-જડ દ્રવ્યને ગ્રહણ કરે છે. છવ શબ્દમાં પુદ્ગલ ગ્રહણ કરનાર જીવ દ્રવ્ય તથા ગ્રહણ કરાતા પુદ્ગલ દ્રવ્યોનું પ્રત્યક્ષ થતું નથી પણ જ્યારે જીવ પુદ્ગલેને ભાષાપણે પરિણુમાવીને બહાર કાઢે છે ત્યારે કાન દ્વારા માત્ર શબ્દ પ્રત્યક્ષ

Page #170

તાત્ત્વિક વિચારણા
[ ૧૪૯ ]
થાય છે, પણુ મિશ્ર શબ્દમાં તે અને પ્રત્યક્ષ થાય છે, કારણુ કે મિશ્ર શબ્દ સચેતન તથા અચેતન ફ્રેડના સંચાગથી ઉત્પન્ન થાય છે. અને તે મને કાસ્વરૂપ પૌદ્ગલિક દ્રવ્યેા છે, માટે જ બંને પ્રધાન હોવાથી મિશ્ર શબ્દ કહેવાય છે. જીવ જ્યારે સૂક્ષ્મ કારણુસ્વરૂપ ઔદારિક શરીરથી અત્યંત સૂક્ષ્મ શુદ્ધ પુદ્ગલ ધા ગ્રહણ કરીને વચનવ્યાપારદ્વારા બહાર કાઢે છે ત્યારે તે વચનપણાને પરિણમેલા ભાષાસ્વરૂપ શબ્દો જીવના પ્રયત્નની પ્રધાનતાથી જીવ શબ્દ કહેવાય છે અને તે પ્રયત્ન અપ્રત્યક્ષ હાય છે. મિશ્રમાં તે સ્થળ કાર્ય શરીર હાવાથી સચેતન તથા અચેતન બંને શરીરોનું પ્રત્યક્ષ થાય છે અને કાન શબ્દને પ્રત્યક્ષ કરે જ છે. અજીવ શબ્દ સ્થળ પુદ્ગલ સ્કંધાના અથડાવાથી થાય છે તેમાં જીવને પ્રયત્ન હાતા નથી, અજીવ શબ્દમાં શુદ્ધ પૌદ્ગલિક સ્કંધા હોતા નથી પણ જીવે ઔદારિક શરીરપણે પરિમાવેલા અચેતન પુદ્ગલ સ્કધાના સંઘષ ણુથી તે થાય છે. તેમાં જીવના પ્રયત્ન ન હેાવાથી અજીવ શબ્દ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે વસ્તુતત્ત્વ સમજાય છે. પુદ્ગલાસ્તિકાયના વિષય અત્યંત ગહન અને ગભીર છે, તેને વ્યવસ્થિતપણે તે જ્ઞાની પુરુષો જ વર્ણવી શકે છે. છદ્મસ્થ ગમે તેટલી વિચારણા કરે છતાં સ્ખલનાએ તે થવાની જ તેથી તે સંબંધી જ્ઞાની પુરુષોની પાસેથી ક્ષમા માંગવી જ પડે છે.

Page #171

[ ૧૫૦]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ પર્યુષણા
(૧૭) વિશિષ્ટ ફળની પ્રાપ્તિના માટે કાળના સહકારની આવશ્યકતા રહે છે. કૂવાના પાણીથી ગમે ત્યારે અનાજ ઉગાડી શકાય છે, પણ વર્ષાઋતુના મેઘ સિવાય સારું ધાન્ય ઊગી શકે નહિં અને રસકસવાળું થઈ શકે નહિ. બારમાસી કેરીઓ આવે છે પણ કાળે ફળેલી અને મૃગશરના વાયરા ખાધેલી કેરીઓમાં જે કાંઈ મધુરતા હોય છે તે તેમાં હેતી નથી. આ પ્રમાણે
જ્યારે વસ્તુમાત્ર પોતાની શ્રેષ્ઠતા તથા મહત્તા મેળવવાને માટે નિરંતર કાળની અપેક્ષા રાખે છે તે પછી આત્મશ્રેય કરનાર ધર્મ માટે વિશિષ્ટ કાળની આવશ્યકતા હેવી જ જોઈએ. જે કે ગમે ત્યારે ધર્મ કરી શકાય છે, તેના માટે કાળને નિયમ નથી તે પણ વિશિષ્ટ કાળે ધર્મ કરવામાં આવે તે સારામાં સારું ફળ મળી શકે છે, કારણ કે માનવીના ભાવની શુદ્ધિ તથા વૃદ્ધિમાં વિશિષ્ટ કાળ સાધક છે. તેમાં પણ બાળજીવોને જાગૃત કરવાને માટે તે વિશિષ્ટ કાળ અત્યંત ઉપયોગી છે. ધર્મમાં વિશેષ ન જાણનાર પુદ્ગલાનંદી અણજાણુ માનવીના મનમાં પણ એમ તે આવે જ છે કે આજે આઠમ, ચૌદશ, પાંચમ છે અથવા તે અમુક તીર્થકરની કલ્યાણક તિથિ છે, માટે આજે મારે કાંઈ પણ ધર્મની આચરણ કરવી જોઈએ, ઉપવાસ કરે જોઈએ અને તે ન બને તે છેવટે એકાસણું અથવા તે બેઆસણું કરવું જોઈએ. કદાચ કેઈએ કાંઈ તપવિશેષ ન કર્યું હોય અને કઈ પણ શ્રદ્ધાળુ ધમી માણસ તેને કહે છે કે-આજે પર્વ

Page #172

પર્યુષણ
[ ૧૫૧ ] દિવસ છે માટે કાંઈ તે કરે, તે તે શરમાઈને કાંઈને કાંઈ ધર્મની આચરણ કરશે જ. તપસ્યા અથવા તે પ્રભુપૂજા આદિ કાંઈ પણ ધર્મની પ્રવૃત્તિ આદરશે જ અને કર્તવ્યની ભાવનાથી અણજાણુ માણસ પણ કાંઈ ને કાંઈ આત્મલાભ મેળવશે જ; માટે બધા ય દિવસે એક સરખા હોવા છતાં પણ પર્વદિવસ મહાન કહેવાય છે, આત્મશુદ્ધિના કારણભૂત અધ્યવસાયની શુદ્ધિને હેતુ હોવાથી પવિત્ર કહેવાય છે.
પર્યુષણ પણ એક પર્વ તરીકે માન્યું છે અને તે બાર મહિનામાં એક જ વખત આવતું હોવાથી વાર્ષિક પર્વ તરીકે ઓળખાય છે. પર્યુષણ શબ્દના બે અર્થ કર્યા છે, એક તે વાર્ષિક પર્વ અને બીજે સર્વથા પ્રકારે રહેવું. આ બંને અર્થોથી સાધુ તથા ગૃહસ્થ બંનેનું કર્તવ્ય સૂચવ્યું છે. પહેલે અર્થ ગૃહસ્થને કરવાનાં કાર્યો જણાવે છે કે જેની સંખ્યા પાંચની છે, અઠ્ઠમની તપસ્યા, સંવત્સરી પ્રતિકમણ, પરસ્પર ક્ષમા માંગવી, ચિત્યપરિપાટી અને સાધમ વાત્સલ્ય. જે ગૃહસ્થ બાર મહિનામાં ગમે તે કારણને લઈને આ પાંચ કા ન કરી શકો હેય તેણે પર્યુષણ પર્વના દિવસે યથાશક્તિ અવશ્ય કરવાં જોઈએ. જે માનવી આ પાંચ કાર્યો કરે છે તેના માટે આ દિવસ પર્વ તરીકે કહી શકાય અને તે જ પર્વને આરાધક ગણી શકાય, પણ જેને આ કાર્યો તરફ અણગમે. અરુચિ અથવા તે અશ્રદ્ધા છે તેના માટે આ દિવસ પર્વ ગણી શકાતે નથી તેથી તેને પવિત્રતાનું કારણ પણ બની શક્તો નથી. આ પર્વ લૌકિક તથા લેકર એમ બે પ્રકારના હોય છે. લૌકિક પર્વ ઐહિક જીવનને આશ્રયીને હોય છે અને તેમાં

Page #173

[ ૧૫ર ]
તાવિક લેખસંગ્રહ દેહને પ્રધાનતા આપવામાં આવે છે. આ પર્વમાં ખાસ કરીને વિષય પોષક પદાર્થોને ઉપગ કરીને કામવાસના ઉત્તેજિત બને તેવી પ્રવૃત્તિઓ આદરવામાં આવે છે. પુદ્ગલાનંદી માનવી માત્રને આ પર્વની આરાધનામાં મતભેદ હોતું નથી તેથી બધાય એક સરખી રીતે ઉજવે છે, કારણ કે બધાયનું ધ્યેય એક સરખું જ હોય છે. સારાં સારાં મિષ્ટાન્ન બનાવીને કે ખરીદીને પાંચ સાત મિત્રોની સાથે કે સગાસંબંધીઓની સાથે બેસીને હાસ્યવિનેદપૂર્વક ખાવાં, સારાં કીમતી વસ્ત્રો તથા ઘરેણું પહેરીને નિશ્ચિત થઈને જ્યાં ત્યાં ફરવું, નાટક સિનેમા જેવા વિગેરે પ્રવૃત્તિઓ પિતાની આર્થિક સંપત્તિના પ્રમાણમાં જે દિવસે ઉત્સાહ તથા આનંદપૂર્વક કરવામાં આવે છે તે લૌકિક પર્વની ઉજવણી કહેવાય છે. તે દિવસે બીજી બધી પ્રવૃત્તિઓ છેડી દઈને ફક્ત મેહગ્રસ્ત જીવને રાજી કરવાને પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે. આ પર્વમાં કોઈ પણ પ્રકારના ધર્મનું ધ્યેય ન હોવાથી પુદ્ગલાનંદી માનવી માત્ર સાથ આપે છે અને તેને વિરોધ કઈ પણ કરતું નથી. જેઓ લેકેર પર્વના નામથી આવી પ્રવૃત્તિઓ આદરે છે તેઓ પણ લૌકિક પર્વ જ ઉજવે છે; કારણ કે લેકર પર્વમાં વૈષયિક વસ્તુઓને ત્યાગ કરવામાં આવે છે.
લેકેર પર્વના પણ સમ્યગ અને મિથ્યા એમ બે પ્રકાર છે. આ પર્વમાં આત્માને પ્રધાનતા આપવામાં આવી છે, તેથી આત્માને ઉદ્દેશીને દરેક પ્રવૃત્તિ આત્મશ્રેય માટે કરવામાં આવે છે. તાત્પર્ય કે માનવી ધર્મ સમજીને, પછી તે સમજણ મિથ્યા જ કેમ ન હોય, જે કાંઈ પ્રવૃત્તિ કરે છે તે લોકોત્તર પર્વ

Page #174

પર્યુષણ
[ ૧૫૩ ] કહેવાય છે. તીર્થ તરીકે મનાતી નદીઓમાં સ્નાન કરવું, ફળાહાર કરી ઉપવાસ માન, યજ્ઞ કરવા, મરણ પાછળ પિંડાદિ દાન કરવું વિગેરે જે કાંઈ પુન્યધર્મ માની પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે મિથ્યા પર્વ કહેવાય છે. જો કે આ બધીય પ્રવૃત્તિઓ આત્માને ઉદ્દેશીને થાય છે અર્થાત્ ધર્મ સમજીને કરવામાં આવે છે તોય તેમાં હિંસાને સ્થાન હોવાથી તથા ભેગને અવકાશ હોવાથી મિથ્યા પર્વ જ કહી શકાય; કારણ કે હિંસક પ્રવૃત્તિ આત્મવિકાસની બાધક છે પણ સાધક નથી.
જ્યાંસુધી કષાય તથા વિષયપષક સાધન અને પ્રવૃત્તિને ત્યાગ કરવામાં આવે નહિં ત્યાં સુધી તે મિથ્યા ધર્મ જ કહી શકાય, અને તેથી પર્વદિવસે પણ જે આવી પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે તે તે પર્વ પણ મિથ્યા કહેવાય છે. કદાચ કઈ પ્રવૃત્તિમાં કણાનુષ્ઠાનને અવકાશ મળતું હોય અને આત્મસમુખપણા જેવું દેખાતું હોય તે પણ માનવી તાત્વિક બેધથી શૂન્ય હેવાથી આત્મવિકાસ સાધી શકતા નથી પણ પુન્યકર્મ બાંધી શકે છે; જેથી આત્મા ભાવી ગતિમાં દેવપણાની અથવા તે મનુષ્યપણાની બાહ્ય સંપત્તિ મેળવવાનો અધિકારી બની શકે છે, માટે તે આત્મિક સંપત્તિથી વંચિત રહેવાથી પરિણામે સંસારભ્રમણમાંથી છૂટી શકતો નથી. અને એટલા માટે જ તે લેકર પર્વ હોવા છતાં પણ તેને મિથ્યાપર્વ કહેવામાં આવે છે.
લેકેત્તર સમ્યકુપર્વમાં અહિંસાનું સારી રીતે પાલન કરવામાં આવે છે. કેઈ પણ જીવને દુઃખ ન થાય એટલા માટે સર્વથા અન્નજળનો ત્યાગ કરવામાં આવે છે, મન-વચનકાયાથી પાપને વ્યાપાર ન કરવા, ન કરાવવાની પ્રતિજ્ઞા લઈને

Page #175

[ ૧૫૪ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
એ ઘડી સુધી એક સ્થળે સ્થિર થઈને બેસવામાં આવે છે, ચાર પ્રહર-આઠ પ્રહર-ચાસઠ પ્રહર કે એથી યે વધારે દિવસ આહાર-શરીરશુશ્રુષા--પાપવ્યાપાર અને અબ્રહ્મના ત્યાગ કરીને ધર્મસ્થળમાં રહીને સાધુપુરુષાનુ અનુકરણ કરવામાં આવે છે, ફક્ત ધર્મના વ્યાપાર સિવાયના બધાય વ્યાપારાના ત્યાગ કરવામાં આવે છે. પ્રભુપૂજન, સ્તવન, મનન તથા સ્મરણુ કરવામાં આવે છે. રસત્યાગ કરવામાં આવે છે ઇત્યાદિ સ્વપરક્રયાપ્રધાન પ્રવૃત્તિએ જે દિવસેામાં આદરવામાં આવે છે તે લેાકેાત્તર સમ્યક્ષ તરીકે ઓળખાય છે. તેથી તે દિવસે પવિત્ર કહેવાય છે. ખાર મહિનામાં જે દ્વિવસાને સર્વોપરી ગણીને ફરજીઆત કે મરજીયાત અત્યંત આદરપૂર્વક ઉજવવામાં આવે છે તેને પયુંષણા કહીને ઓળખાવ્યા છે. આ પર્યુષાના દિવસેામાં મહાન્ પુરુષા આત્મશ્રેયસાધક પ્રવૃત્તિ આદરતા આવ્યા છે. ઘણી જ શાંતિ તથા સમતાપૂર્વક આ પર્વનું બહુમાન જાળવતા આવ્યા છે.
પર્યુષણાના ખીજો અર્થ સર્વથા પ્રકારે રહેવાના જે કરવામાં આવે છે તે સાધુ મહાપુરુષોને આશ્રયીને છે. જો કે ત્યાગી મહાપુરુષામાં સંયમબાધક અનેક દોષાના સંભવ હોવાથી એક સ્થળે વધુ રહેતા નથી; તેપણુ વર્ષાઋતુમાં જીવાકૂળ ભૂમિ થઇ જવાથી જીવાની વિરાધના ટાળીને સયમની રક્ષાને માટે જે દિવસથી એક સ્થળે રહેવાની શરૂઆત કરે છે તેને પર્યુષણા કહેવામાં આવે છે. તે દિવસે હમેશ કરતાં વધુ પ્રમાણમાં જપ, તપ, આલેાચના, નિંદના તથા પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે. આ બધી પ્રવૃત્તિઓ દ્રવ્ય પર્યુષણાને આશ્રયીને હાય છે, આકી ભાવ પર્યુષણા તેા ત્યાગી મહાપુરુષાની નિરંતરની હાય છે અને તે

Page #176

પર્યુષણ
[૧૫૫ ] પ્રતિદિન વિશિષ્ટ વિશિષ્ટતર ભાવશુદ્ધિ તથા આત્મશુદ્ધિને સ્પર્શવાવાળી હોય છે કારણ કે સમ્યગજ્ઞાનની સહાયતાથી ક્ષણિક પૌગલિક સુખોને સર્વથા ત્યાગ કરીને શાશ્વતા આત્મિક સુખની પ્રાપ્તિ માટે પ્રતિજ્ઞા પૂર્વક આત્મગવેષણ કરનારા મહાપુરુષે કષાય તથા વિષયના ક્ષેત્રોમાં વિચરતી મને વૃત્તિઓને આત્મક્ષેત્રમાં સ્થિર કરવાની પ્રવૃત્તિઓવાળા હોય છે, તેથી તેમની ભાવશુદ્ધિની સાથેસાથે આત્મશુદ્ધિની પણ નિરંતર વૃદ્ધિ થતી જાય છે, એટલે તેમની ભાવપર્યુષણ વગરની કઈ પણ પળ હોતી નથી, છતાં અનાદિકાળના અભ્યાસને લઈને પ્રમાદના દબાણથી બાર મહિનામાં થયેલી અન્યથા પ્રવૃત્તિઓની અશુદ્ધિથી શુદ્ધ થવાને માટે જે દિવસે વિશિષ્ટ જપ, તપ તથા પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે તે દ્રવ્ય પર્યુષણું કહેવાય છે. આ પ્રમાણે ત્યાગી પુરુષ દ્રવ્ય તથા ભાવથી પર્યુષણનું આરાધના કરી શકે છે, ત્યારે ગૃહસ્થ જેવીસે કલાક કષાયવિષયના ઉદ્દીપક પ્રસંગમાં રહેવાવાળા હેવાથી દ્રવ્ય પર્યુષણ આરાધી શકે છે, અર્થાત્ જપ-તપ-પૂજા–પ્રતિક્રમણ વિગેરે ધાર્મિક ક્રિયાઓ કરે છે અને સામાયિક, પૌષધ આદરે છે તેથી તેઓને ધર્મસ્થળમાં સ્થિર રહેવાનું જ થાય છે. બાકી આત્મસ્વરૂપમાં રહેવું ગૃહસ્થને માટે ઘણું જ કઠણ કામ છે, કારણ કે પુદ્ગલાનંદી નિરંતર આરંભ--સમારંભની પ્રવૃત્તિએમાં રત રહેનાર, આત્માને ઓળખી શકતા નથી અને તેથી આત્મસન્મુખ ન થવાથી આત્મસ્વરૂ૫માં રહી શકતું નથી, દેહાધ્યાસ અને વિષયાસક્તિ આત્મસ્વરૂપને ઓળખવા દેતાં નથી. સ્પર્શ બેધવાળે કેઈક જ ગૃહસ્થ એ હશે કે જે

Page #177

[ ૧૫૬ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
બાહ્યની પ્રવૃત્તિઓમાંથી માનસિક નિવૃત્તિ મેળવીને પ્રભુના કથન કરેલા સામાયિક, પૌષધ આદરીને આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિર રહી શકે છે, તેથી એવાને માટે તે ભાવપર્યુષણાની આરાધના કહી શકાય. ઉપશમભાવે ધાર્મિક પ્રવૃત્તિએ આદરવાની પ્રભુઆજ્ઞા છે છતાં જે ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓમાં કષાય–વિષયના આદર કરે છે તે પ્રભુની આજ્ઞાના વિરાધક હોવાથી પર્વના આરાધક કહી શકાય નહિ. પ અને કષાય-વિષય અને પરસ્પર અત્યંત વિધી છે. એકખીજાના ખાધક છે પણ સાધક નથી. ધર્મના નામે ઓળખાતી ગમે તેવી અને ગમે તેટલી પ્રવૃત્તિએ કેમ ન કરવામાં આવે પણ જ્યાં સુધી પ્રભુની આજ્ઞાનું પાલન ન થાય ત્યાં સુધી આરાધકપણાને દાવા કરી શકાય નહિં છતાં જે પેાતાને આરાધક માનવાના-મનાવવાના પ્રયાસ કરે છે તે અનંતા તીર્થંકરાની આશાતના કરે છે. આત્મષ્ટિ અન્યા સિવાય ભવભીરુતા આવી શકે નહિં અને તે સિવાય તા પ્રભુની આજ્ઞા પાળી શકાય જ નહિ. આજ્ઞા સાચી રીતે સમજવાને માટે દર્શનમહુના ઉપશમભાવની જરૂરત છે. જે જીવા દર્શનમેાહના ઔદિયેક ભાવથી વાસિત થયેલા છે તેમને પ્રભુવચન સારી રીતે સમજાતાં નથી એટલે તેઓ પેાતાની સમજણને પ્રભુવચન તરીકે ઓળખાવીને કદાગ્રહના આશ્રય લે છે. પેાતાના જ્ઞાનાવરણીયના ક્ષયાપશમને લઇને મોં બુદ્ધિવાળા કદાગ્રહી અથવા તે સરલ બુદ્ધિવાળા શ્રદ્ધાળુઓને પેાતાની સમજણુ સાચી જ છે એવી શ્રદ્ધા બેસાડવા પ્રયાસ કરે છે માટે તે બહારથી ગમે તેવી દશા દેખાડતા હોય તે પણ તે આરાધક કહી શકાય નહિં. જ્યાં દર્શનમહના ઉપશમ ભાવ નથી ત્યાં

Page #178

પર્યુષણા
[ ૧૫૭ ] ચારિત્રમેહને ઉપશમ કે પશમ ભાવ હોય જ કયાંથી? અને ચારિત્ર મેહના ઉપશમ કે ક્ષપશમ ભાવ સિવાય તે કષાય તથા વિષયને અનાદર કરે અત્યંત કઠણ છે. ઇંદ્રિયેના બધા ય વિષયમાં દાનને વિષય બળવાન હોય છે, કારણ કે તે અહંતાને પિષવાને માટે અત્યંત ઉપયોગી હોય છે. ત્યાગી હોય કે ભેગી કઈ પણ આ વિષયથી મુક્ત નથી. ઉપશમભાવ સિવાયના દરેક જીવને આ વિષય બહુ જ કનડે છે. પિતાના વિચારો તથા વચનની પ્રશંસા સાંભળવાને માટે અને જનતાને આકર્ષવાને માટે માનવી સર્વજ્ઞના વચનોની પણ અવગણના કરે છે. સર્વની દૃષ્ટિમાં જે વસ્તુ જે સ્વરૂપે છે તે તે તે જ સ્વરૂપે રહેવાની, તેને કોઈ અન્ય સ્વરૂપે વર્ણવે તે તે બદલાતી નથી. છતાં અહંભાવથી કેઈ બદલવા પ્રયાસ કરે છે તે પ્રભુની આશાતના કરે છે. જે પિતાને અણજાણ માને છે તેને આગ્રહ હેતે નથી તેથી તે અણજાણપણે ભ્રાંતિથી પ્રભુના વચનથી વિપરીત પણે વર્તે તે પણ તે આરાધક છે; કારણ કે તેને પિતાનું વર્તન પ્રભુની આજ્ઞા વિરુદ્ધ કઈ પણ નિમિત્તથી જ્યારે જણાય છે ત્યારે તે નિરાગ્રહી હોવાથી પશ્ચાતાપપૂર્વક પિતાના વિરુદ્ધ વર્તનની માફી માંગી લે છે અને પ્રભુ આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવા તરફ લક્ષ્ય આપે છે. પણ સાચી સમજણનું મિથ્યાભિમાન કદાગ્રહશીલ બનાવે છે અને તેથી તે કઈ પણ પ્રકારે સાચું શેધવાની કે સાચું સ્વીકારવાની અપેક્ષા રાખતું નથી. અને પિતાના વચનને અનુસરતું પ્રભુનું વચન છે એમ સિદ્ધ કરવા પોતાની બુદ્ધિને ઉપયોગ કરે છે, પણ પ્રભુના વચનને અનુસરવા પિતાનું વચન ફેરવત નથી, કારણ

Page #179

[ ૧૫૮ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ કે તેને પ્રભુના વચન કરતાં પોતાના વચનની કીંમત ઘણું હેય છે અને તેથી કરીને જ તે પ્રભુના વચનને ફેરવીને પોતાના વચનને અનુસરતું બનાવે છે, માટે આવા જ અજ્ઞાનતાથી પ્રભુના વચનને અવળો પ્રચાર કરીને વિરાધક બને છે પણ આરાધક બની શકતા નથી. સાચી સમજણ અને કદાગ્રહ બંનેને પરસ્પર મેળ હેતે નથી માટે જ્યાં સાચી સમજણ હોય છે ત્યાં કદાગ્રહને અવકાશ જ નથી, કારણ કે સાચી સમજણ સમ્યજ્ઞાની પુરુષમાં હોય છે તેથી તેઓ સર્વસના વચનને અનુસરીને વચનવ્યવહાર કરવાવાળા હોય છે. કદાચ ભૂલથી પિતાના વચનમાં સર્વજ્ઞના વચનને વિરોધ આવત હેય તે તરત સુધારીને સ્વીકારી લે છે પણ આગ્રહદ્વારા કષાયને નેતરતા નથી. તેમજ અસત્યને પણ આદર કરતા નથી. તેઓ પિતે સાચું જાણું સાચું સમજેવું બીજાને સાચું સમજાવવા છતાં પણ જે તે ન માને તે માધ્યસ્થ ભાવનાને આશ્રય લે છે પણ પરને કલેશત્પાદક વાણીને વ્યાપાર કરતા નથી તે જ સાચી સમજણવાળા નિરભિમાની તથા કદાગ્રહમુક્ત કહી શકાય, પણ દ્વેષના આશ્રિત બનીને કુવાણીથી પરને કલેશ ઉત્પન્ન કરનાર સાચું જાણતા નથી એટલું જ નહિં પણ કદાગ્રહી હોવાથી પ્રભુઆણાના આરાધક પણ બની શકતા નથી. તે સહુ કોઈ જાણે છે અને કહે પણ છે કે કષાયનો આદર કરવામાં અને વિષયાસક્ત બનવામાં પ્રભુ સંમત છે જ નહિં, તે પછી જે પ્રવૃત્તિમાં કષાયોને આદર કરે પડે તે પ્રભુની આજ્ઞાથી વિરુદ્ધ વર્તન જ કહી શકાય. આવું વર્તન ધર્મ કહેવાય નહિ અને તેથી આરાધક પણ બની શકાય નહિ.

Page #180

પ્રાપ્યાપ્રાયમીમાંસા
[ ૧૫૯ ] અત્યારે પ્રભુ અને તેમની વાણી આ બંનેમાંથી એકેય વિદ્યમાન નથી. પણ તેમના પ્રતિનિધિ–સ્થાપના તરીકે પ્રતિમા તથા પુસ્તક વિદ્યમાન છે. આ બંને વસ્તુ નિર્જીવ હેવાથી પ્રતિમા અલ્પ બુદ્ધિવાળાને મતભેદ ટાળી શકે નહિં તેમજ પુસ્તક વાંચીને હું સમજીને બોલનારને રોકી શકે નહિં. સાચું સમજાવી શકે નહિં. ગુરુકુળવાસની પ્રણાલિક બંધ પડી જવાથી પરંપરાગમથી ચાલ્યું આવતું સિદ્ધાંતનું રહસ્ય વિચ્છેદ પ્રાયઃ થઈ ગયું છે. અત્યારે તે ભાષામાં સૂત્ર સિદ્ધાંતે લખાયલાં છે તે ભાષાનું જ્ઞાન કરીને જાણવાનું રહ્યું એટલે કષાયરસ્ત આત્માઓ કદાગ્રહગ્રસ્ત થવાથી સિદ્ધાંતનું રહસ્ય મેળવી શક્તા નથી અને મિથ્યાભિમાનથી પ્રભુના વચનેની તાણુતાણ કરીને છિન્નભિન્ન દશા કરી નાંખવાથી વિરાધક ભાવની દિશામાં ઘસડાઈ રહ્યા છે, માટે જે તેમ ન થવા પામે તે ભાવપર્યુષણનું આરાધન થઈ શકે છે અને પ્રભુની આજ્ઞા પણ જાળવી શકાય છે તે ભવભરુ આત્માએ પર્યુષણમાં કષાય ત્યાગ કરીને સમતા તથા શાંતિપૂર્વક પર્યુષણ આરાધવાની આવશ્યકતા છે.
પ્રાપ્યામાયમીમાંસા.
(૧૮) આત્માને કઈ પણ વસ્તુને બંધ કરવું હોય છે ત્યારે આત્માની સાથે મનને સંબંધ થાય છે અને તે મન ઇદ્રિ સાથે જોડાય છે. ઈદ્રિયનું બહારની વસ્તુઓ સાથે જોડાણ થાય છે ત્યારે સકમક આત્મા બહારની વસ્તુઓને જાણી શકે છે. પાંચે ઇન્દ્રિયને વસ્તુઓની સાથે સંબંધ થયા સિવાય આત્મા

Page #181

[ ૧૬૦ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ કઈ પણ વસ્તુને જાણી શકે નહિં એમ પ્રાયઃ બધા ય માને છે; પણ જૈન સિદ્ધાંત પ્રમાણે તે આંખ તથા મનને બહારની વસ્તુઓ સાથે સંબંધ થતો નથી. આંખ તથા મન કેઈ પણ વસ્તુઓ સાથે જોડાયા સિવાય આત્માને પોતાના વિષયનું જ્ઞાન કરાવે છે અને તેથી આંખ તથા મનને અપ્રાપ્યકારી માન્યાં છે એટલે કે બંને પિતાના સ્થાનમાં રહીને વસ્તુને મળ્યા સિવાય તેને જણાવી શકે છે. બાકીની સ્પર્શ, રસ, ઘાણ તથા કર્ણપ્રિય પ્રાપ્યકારી હેવાથી તે બહારની વસ્તુઓની સાથે સગાસંબંધથી જોડાઈને બોધ કરાવે છે, કાન, નાક, જીભ તથા ત્વચા-આ ચાર ઇંદ્રિયની સાથે શબ્દ, ગંધ, રસ તથા સ્પર્શના પુદ્ગલ દ્રવ્યોને સંબંધ થવાથી તે ઇદ્રિનું નુકશાન થતું નથી પણ આંખના વિષયવાળી વસ્તુઓને આંખની સાથે સંબંધ થાય તે તેનું નુકશાન થાય છે. દેવતા આંખે અડે તે આંખ બળી જાય, ચાકુ અડે તે કપાઈ જાય છે. આ પ્રમાણે વસ્તુઓના સંબંધથી આંખ નષ્ટ થતી પ્રત્યક્ષ જણાય છે, તેથી અને આંખમાં આંજેલા કાજળને સંબંધ હોવા છતાં પણ આંખ જોઈ શકતી નથી
એટલા માટે આંખ કઈ પણ વસ્તુની સાથે જોડાયા સિવાય પિતાના સ્થળમાં રહીને વસ્તુઓને બોધ કરાવે છે અને તેથી જ તેને અપ્રાપ્યકારી માનવામાં આવી છે. | મન ઇદ્રિય પણ અપ્રાપ્યકારી હોવાથી તે પોતાના સ્થળમાં રહીને સેંકડો ગાઉ દૂર રહેલી પણ બહિકરણરૂપ ઇદ્રિ દ્વારા એક વખત જણાવેલી વસ્તુને જણાવે છે. મનનું મુખ્ય કામ તે બહારની ઇકિયે સાથે જોડાવાનું છે, મન પાંચ ઇન્દ્રિયની સાથે જોડાઈને પાંચે ઇદ્રિના વિષયને બંધ આત્માને કરાવે છે.

Page #182

પ્રાપ્યાપ્રાયમીમાંસા
[ ૧૬૧] મનદ્વારા જાણેલું આત્મા બોધરૂપે સંઘરી રાખે છે, પછી કાળાંતરે એકલા મનદ્વારા તેને જાણી શકે છે કે જેને સ્મૃતિ કહેવામાં આવે છે; આત્મામાં અનેક જન્મના બોધને સંગ્રહ હેવાથી માનવ જીવનમાં ગમે ત્યારે મનદ્વારા જાણી શકે છે; પણ પાછલા જન્મમાં ભિન્ન દેહ તથા ભિન્ન મન હેવાથી વર્તમાન દેહની ઇદ્રિ સાથે વર્તમાન મન જોડાઈને આત્માને જે કાંઈ બધ કરાવે છે અને તેનું સ્મરણ થાય છે તેવું સ્મરણ થતું નથી તેથી તેને વિકલ્પ કહેવામાં આવે છે અને તેથી જ તે અસ્પષ્ટ ભાસે છે.
ચક્ષુ આદિ બાહ્ય ઇદ્રિ અને આત્મા બેના વચમાં જે મનને સંબંધ ન હોય તે આત્મા ઇંદ્ધિને વ્યાપાર હેવા છતાં પણ બાહ્ય વસ્તુઓને બંધ કરી શકે નહિં. જે જીવને મન હોતું નથી અને જેને અસંશી કહેવામાં આવે છે તેમને પણ અત્યંત અલ્પ પ્રમાણમાં મન હોય છે અને સંજ્ઞા પણ હોય છે, પરંતુ સારી રીતે બંધ કરાવી શકે તેવું ન હોવાથી તેને નિષેધ કર્યો છે. અગ્નિને સૂક્ષ્મતમ કણ બાળવાનું કામ ન કરી શકવાથી અગ્નિને નિષેધ કરવામાં આવે છે. અંધારામાં પણ અત્યંત અલ્પ પ્રકાશ તે હેય છે પણ પ્રકાશનું કાર્ય ન કરી શકવાથી તેને નિષેધ કરવામાં આવે છે તેવી જ રીતે અસંસી માં મનને નિષેધ કર્યો છે; અને લાંબા કાળને વિચાર કરવાની શક્તિ ન હોવાથી સંજ્ઞાને નિષેધ કર્યો છે; બાકી એક ઇદ્રિય માત્ર શરીરવાળા માં આહાર આદિ ચાર સંજ્ઞા તથા મન હોય છે. શરીર–સ્પર્શેન્દ્રિય અને મેટું-રસ

Page #183

[ ૧૬૨ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ નેંદ્રિય એમ બેઈદ્રિયવાળા જેમાં એકેદ્રિયના જીવો કરતાં કાંઈક સ્પષ્ટ સંજ્ઞા તથા મન હેય છે અને તેને માનવી જોઈ– જાણી શકે છે અર્થાત્ પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે તેથી અણસમજુ,
ડી બુદ્ધિવાળા માનવીઓ પણ તેને જીવ તરીકે ઓળખાવી શકે છે; પણ વનસ્પતિ સિવાયના એકેદ્રિય-દેહ માત્ર ધારણ કરવાવાળા બુદ્ધિગ્રાહ્ય ન થવાથી જીવ તરીકે ઓળખાતા નથી. એક ઇંદ્રિયવાળા જીના દેહની રચના કરતાં બેઇંદ્રિયવાળા જીવોના દેહની રચના વિલક્ષણ હોય છે. એક ઇન્દ્રિયના માત્ર એક ઇંદ્રિય જીના દેહનો આહાર કરીને જીવે છે ત્યારે બેઇંદ્રિય આદિ છ એકેદ્રિયના દેહ સિવાયના બેઇંદ્રિય આદિ જીના દેહમાંથી પણ પોતાને આહાર કરે છે અને તેથી જ તેમના શરીરમાં ઉત્તરોત્તર વિલક્ષણતા રહેલી છે તેમજ તેમના મન તથા સંજ્ઞાઓમાં પણ ઉત્તરોત્તર સ્પષ્ટપણું હોય છે. બેઈદ્રિય કરતાં ત્રણ અને ત્રણ કરતાં ચાર અને છેવટે પાંચ ઇંદ્રિય સુધીના છ અસંસી મન વગરના હોવા છતાં પણ મન તથા સંજ્ઞાના બેધમાં વધારે ને વધારે સ્પષ્ટતા હોવાથી તેમનામાં ચૈતન્ય પણ વધારે સ્પષ્ટ જણાય છે. બેઈદ્રિયવાળા જી શંખ તથા છીપ વિગેરે જ્યારે સજીવ હોય છે ત્યારે પિતાની જાતિના બેઇદ્રિય સૂક્ષ્મ જંતુઓનું ભક્ષણ કરે છે, કદાચ તે ચાલતા હેય અને આપણે તેને અડીએ તે પિતાનું મેં શરીરમાં ખેંચી લઈને મરેલાપણાને ડેળ કરે છે. આ ઉપરથી તેમનામાં આહાર તથા ભય સંજ્ઞા સ્પષ્ટ દેખાય છે. જો મનુષ્યના દેહમાંથી રુધિર પીવે છે. આ પ્રમાણે બેઇદ્રિયમાં મન તથા સંજ્ઞાને બોધ એકેદ્રિય કરતાં વધારે સ્પષ્ટ હોય છે. આવી જ રીતે

Page #184

પ્રાધ્યાપ્રખ્યમીમાંસા
[ ૧૬૩ ] જેમ જેમ ઇંદ્રિયે વધતી જાય છે તેમ તેમ મન તથા સંજ્ઞાને બધ પણ વધતો જાય છે. ત્રણ ઇદ્રિયવાળા મકડાને જો આપણે છેડીએ તે તરત બટકું ભરી લે છે અને ચૂંટી જાય છે તે છોડતા જ નથી તેમજ મકેડો તથા કીડીઓ ખાવાને માટે ખોરાકને સંગ્રહ કરે છે. મીઠાસ કે ચીકાસ જ્યાં રહ્યાં હેય ત્યાં ગંધને અનુસરીને પહોંચી જાય છે. ચાર ઇંદ્રિયવાળી ભમરીને જે આપણે પજવીએ તો તે આપણને ઝટ ડંખ મારે છે. જે તે ઠેકાણું છોડી બીજે ચાલ્યા જઈએ તે આપણી પાછળ દેડીને પણ આપણને જ કરડે છે. ખોરાકને માટે પુષ્પના રસને સંગ્રહ કરે છે કે જેને મધ કહેવામાં આવે છે. મન તથા સંજ્ઞા વગરના પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા તે માણસ પણ હોય છે, પરંતુ તે અત્યંત સૂક્ષમ હોવાથી અતીંદ્રિયજ્ઞાનથી જાણું શકાય છે પણ આંખથી જોઈ શકાતાં નથી. બાકી દેડકાં આદિને જોઈ શકીએ છીએ. એમનામાં પણ આહાર, ભય આદિ સંજ્ઞાઓ વધારે સ્પષ્ટ જણાય છે. આ પ્રમાણે મન તથા સંજ્ઞાનાં કાર્ય અસંસી કહેવાતા પંચંદ્રિય સુધીના માં ઈદ્રિયની વૃદ્ધિના પ્રમાણમાં સ્પષ્ટ સ્પષ્ટતર જણાય છે, છતાં ભૂતકાળની સ્મૃતિ તથા ભવિષ્ય કાળની વિચારણા ન હોવાથી, ગુણદોષના ભેદનું ભાન ન હોવાથી, હિતાહિતની પ્રાપ્તિ તથા પરિહારને બોધ ન હોવાથી મન વગરના અસંજ્ઞી કહેવામાં આવે છે. • ( આ પ્રમાણે મન સકર્મક જીવોને જાણવાનું અંતઃકરણ સાધન હવાથી જીવ માત્રને હોય છે. આ મનથી સંજ્ઞી પંચેપ્રિય છે વિચારપૂર્વક વસ્તુને બંધ કરી શકે છે. અને તે મન પોતાના મ્યાનમાં રહીને જ આત્માને બંધ કરાવે છે.

Page #185

[ ૧૬૪]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ અર્થાત્ મનને આત્માની સાથે તથા પાંચે ઇદ્રિ સાથે સંબંધ હોતું નથી તેથી મનને અપ્રાપ્યકારી માન્યું છે. કેઈ માણસ કેઈપણ દેશ કે વસ્તુનું વર્ણન કરતું હોય ત્યારે કહેનાર અને સાંભળનાર બંને જણ મનને ઉપયોગ કરે છે, કહેનાર બાહ્ય ઇદ્રિ દ્વારા પ્રથમ પ્રત્યક્ષ કરેલી વસ્તુ પક્ષ હોવા છતાં પણ કહેતી વખતે મનથી પ્રત્યક્ષ કરીને જણાવે છે. સાંભળનારે જે પહેલાં ઇક્રિયેથી તે વસ્તુ પ્રત્યક્ષ કરી હોય તે કહેનારની જેમ પોતે પણ મન પ્રત્યક્ષ કરે છે અને જે પહેલાં પ્રત્યક્ષ ન કરી હોય તે પોતે જોયેલી જાણેલી બીજી વસ્તુઓની સાથે સરખાવે છે તેથી તે વર્ણન કરનાર કરતાં જુદી રીતે મન પ્રત્યક્ષ કરે છે માટે તેને કલ્પના કહેવામાં આવે છે. અયથાર્થ પણે મન પ્રત્યક્ષ કરાય છે તે કલ્પના કહેવાય છે. જ્યારે કહેનારની વાત કઈ પણ પ્રકારે મન પ્રત્યક્ષ ન થાય ત્યારે સાંભળનાર કહે છે કે તમે કહે છે તે સમજાતું નથી, ધ્યાનમાં આવતું નથી.
જૈન સિદ્ધાંત વસ્તુમાત્રને અનેક દૃષ્ટિથી જુએ છે, એટલે કોઈપણ વચનને નિરધાર થઈ શકે નહિં. કઈ દષ્ટિથી કયું વચન કહેવાયું છે તેને સાચી રીતે જાણવાને અપેક્ષાની ગવેપણ કરવી પડે છે. આખું ય જગત્ (ચૌદ રાજલક) પુદ્ગલસ્તિકાયથી શૂન્ય નથી, જગતને કેઈપણ પ્રદેશ એ નહિ હોય કે જ્યાં પુદ્ગલપરમાણુ તથા ઔધે ન હેય. અનંતર કે પરંપર સંબંધ વગરનું કેઈપણ છવદ્રવ્ય કે અછવદ્રવ્ય જગતમાં નથી. આંખ વગરની ચાર ઇદ્રિ સાથે બહારની વસ્તુઓને સંબંધ થાય છે તેથી આત્મા તે વસ્તુઓનો બેધ કરે છે. આ ચારે ઇંદ્રિયે પિતાના વિષયેની સાથે જોડાયા

Page #186

પ્રાપ્યાપ્રાપ્યમીમાંસા
[ ૧૬૫ ]
સિવાય આત્માને તેના મેધ કરાવી શકતી નથી. આ સંબંધ બે પ્રકારના છેઃ એક તે મૂલ દ્રવ્યને અને બીજો વાસિત દ્રવ્યને. વર્ણાઢિ સમાન ધર્મવાળા પુદ્ગલ દ્રવ્ય પરસ્પર એક બીજાને વાસિત કરી શકે છે. એક પુદ્ગલ દ્રવ્ય પેાતાનામાં રહેલા ઉત્કટ ગુણથી ખીજા દ્રવ્યમાં તિાભાવે રહેલા તેવા જ ગુણુના આવિર્ભાવ કરી શકે છે, પણ ઉત્કટ ગુણવાળા દ્રવ્યના સંસથી ઈંતર દ્રવ્યમાં તેના તે ગુણવાળા સૂક્ષ્મતમ પુદ્ગલ સ્કંધા છૂટા પડીને ભળી જાય છે. વાસિત દ્રવ્યેા પણ અનંતર અને પર પર એમ બે પ્રકારના હોય છે. પર પર વાસિત દ્રવ્યેનું ક્ષેત્ર અત્યંત વિશાળ હોય છે. બૃહત્તર અને બૃહત્તમક્ષેત્રના અંતરમાં પર પર વાસિત દ્રવ્યના સબંધ થાય છે. મૂળ દ્રવ્ય અને વાસિત દ્રવ્યના ઇંદ્રિયા સાથે સંબંધ થવાથી આત્માને તે તે ઇંદ્રિયના વિષયના મેધ થાય છે તેમાં તારતમ્યતા રહેલી હાય છે, છતાં બેધ કરનાર આત્માએ પેાતપેાતાના ક્ષયાપશમાનુસાર તેનું પૃથક્કરણ કરી શકે છે. મંદતમ ક્ષાપશમથી પૃથક્કરણ થઈ શકતું નથી. મૂળ દ્રવ્યના સબંધથી સ્પષ્ટ બેધ થાય છે તેા ચે મંદ ક્ષયાપશમવાળા ઘણી વખત ભ્રમિત થઇ જાય છે.
કાનથી શબ્દને બેધ થાય છે તે સમશ્રેણીમાં-સન્મુખ રહેલાને મૂળદ્રવ્યથી અને વિષમ શ્રેણીમાં વિમુખપણે રહેલાને વાસિત દ્રવ્યથી થાય છે. અર્થાત્ સમશ્રેણીવાળાને મૂળદ્રયૈાના એટલે કે ભાષા-શબ્દપણે પરિણમેલા દ્રવ્યના સંબંધથી અને વિષમશ્રણીવાળાને ભાષાના ન્યાના સંસર્ગથી વાસિત થયેલા ઇતર દ્રવ્યોના સંબધથી આધ થાય છે. આ પ્રમાણે મૂળ દ્રબ્યા, વાસિત

Page #187

[ ૧૬૬ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ દ્રવ્ય અને વાસિત-વાસિત પુદ્ગલ દ્રવ્યો આત્માને બંધ કરાવ વામાં નિમિત્તભૂત થાય છે. શબ્દ બેધ ત્રણે પ્રકારથી થઈ શકે છે.
નાક-ધ્રાણેદ્રિયથી જે ગંધને બંધ થાય છે તેમાં પણ મૂળ દ્રવ્ય તથા વાસિત દ્રવ્ય નિમિત્તભૂત બને છે. પુષ્પ અથવા તે બીજી કઈ પણ કપુર-કસ્તુરી આદિ સુગંધી વસ્તુની જે ઘણે છેટેથી ગંધ આવે છે તે પ્રાયવાસિત પુદ્ગલ હોય છે. અને તે પરંપરાથી વાસિત થયેલા પુદ્ગલદ્રને નાકની સાથે સંબંધ થવાથી થાય છે. જે મૂળ દ્રવ્યોના સંબંધથી ગંધ આવે છે તે દૂરથી આવતી ગંધ કરતાં ઉત્કૃષ્ટ અને સ્પષ્ટ હોય છે. જીભની સાથે સાકર આદિ દ્રવ્યને સંબંધ થવાથી મીઠાસ આદિ રસને બેધ થાય છે, અને સાકર આદિ દ્રવ્યથી વાસિત થયેલા પુદ્ગલથી પણ રસને બંધ થાય છે. પણ રસવાળા પદાર્થોથી વાસિત થયેલા પુદ્ગલમાં શબ્દ તથા ગંધ કરતાં મંદતમ વાસનાને પાસ લાગવાથી વાસિત થયેલા રસના પુદ્ગલેના સંબંધથી રસને બેધ અત્યંત અલ્પ પ્રમાણમાં થાય છે. વાસિત થયેલા રસવાળા દ્રવ્યને જીભની સાથે સંબંધ થવા છતાં પણ અસ્પષ્ટ રસને લઈને મંદ ક્ષયોપશમવાળા માનવીને રસને બોધ શબ્દ તથા ગંધની જેમ થઈ શકતો નથી. | સ્પર્શજ્ઞાન પણ મૂળ દ્રવ્ય તથા વાસિતદ્રવ્યથી થાય છે. મૂળદ્રવ્યને સ્પર્શેન્દ્રિય સાથે સંબંધ થવાથી સ્પર્શજ્ઞાન શીવ્ર અને સ્પષ્ટ થાય છે અને વાસિત દ્રવ્યોના સંબંધથી મંદ તથા ધીમે ધીમે થાય છે. આ પ્રમાણે આંખ વગરની ચારે ઇંદ્રિયોની સાથે મૂળ અને વાસિત એમ બે પ્રકારના દ્રવ્યને સંબંધ થવાથી વિષયધ થાય છે ત્યારે આંખની

Page #188

પ્રાપ્યાપ્રાપ્યમીમાંસા
[ ૧૬૭ ]
સાથે મૂળદ્રવ્યના સબંધના નિષેધ કરવામાં આવ્યે છે. આંખ મૂળ દ્રવ્ય—વસ્તુના સંબંધ સિવાય શ્વેતાદિ વર્ણના એધ કરાવી શકે છે. જો કે આંખના વિષય માત્ર વર્ણ આધ કરાવવાના છે, છતાં આકારના આધ પણ આંખથી થાય છે. પણ તે આંખને વિષય કહેવાતા નથી કારણ કે સ્પર્શે દ્રિય પણુ આકારના આધ કરાવે છે. સ્પજ્ઞાન અને વધુ જ્ઞાનથી આકારજ્ઞાન ભિન્ન હાવાથી આંખ તથા સ્પર્શ અને ઇંદ્રિયાના વિષયથી આકારના ભિન્ન વિષય છે. ખરૂં જોતાં તા જેમ ઇંદ્રિયાના વિષય પુટ્ટુગલ દ્રવ્યના ગુણુ છે તેમ આકાર ગુણુ નથી પણ પુદ્ગલ દ્રવ્યેાની રચનાવિશેષ હોવાથી દ્રવ્ય છે અને તેથી આંખ તથા સ્પર્શ અને ઇંદ્રિયા તેને ગ્રહણ કરી શકે છે. અને જે વર્ણ ગંધાદિ ગુણા છે તેને તે પાતપાતાની ગ્રાહકવિષયી ઇંદ્રિયે જ ગ્રહણ કરી શકે છે. એક ઇંદ્રિયના વિષય ભિન્ન ઇંદ્રિય' ગ્રહણ કરી શકતી નથી. આંખમાં અંજન આંજવાથી ઠંડક થાય છે તેમજ બીજી વસ્તુઓના સંબંધથી ઉષ્ણુતા આદિ સ્પર્શોના વિષયને બોધ આંખથી થાય છે એમ જણાય છે પણ તે આંખથી ખોધ થતા નથી પણ આંખમાં રહેલી ચારૂપ સ્પર્શે દ્રિયથી ખોધ થાય છે; કારણ કે આંખના વિષય વણુબોધ જ કરાવવાના છે અને તે વસ્તુના સંબંધથી થઈ શકતા નથી અને એટલા માટે જ આકારા કે જેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવ્યું છે તેના ોધ આંખ તથા સ્પર્શ અને ઇન્દ્રિયાથી થાય છે છતાં અને ઇંદ્રિયાની ોધ કરવાની રીત જુદી છે. સ્પર્શેન્દ્રિય આકારવાળી વસ્તુના ત્વચાની સાથે સબંધ થયા સિવાય તેને

Page #189

[ ૧૮ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
ઓધ કરાવી શકતી નથી ત્યારે આંખ તે વસ્તુના સંબંધ થયા વગર જ બોધ કરાવી શકે છે.
આ પ્રમાણે આંખ વગરની ચારે ઇંદ્રિયાની સાથે વસ્તુઆના મૂળ દ્રવ્યેના સંબધ થઇને એધ થાય છે તેથી તેને પ્રાપ્યકારી તરીકે ઓળખાવી છે અને આંખની સાથે સંબંધ થતા નથી અને ધ થાય માટે તેને અપ્રાપ્યકારી માની છે, અર્થાત્ વસ્તુની સાથે જોડાયા સિવાય તેના એધ કરાવે છે, પણ અગાઉ શરૂઆતમાં જ કહેવાયું છે તેમ લાકાકાશના કોઈ પણ પ્રદેશ પુદ્ગલ દ્રવ્યોથી ખાલી નથી અને તેને અન ંતર કે પરપર સંબંધ જીવ તથા અજીવ દ્રવ્યની સાથે રહેલા છે એ દષ્ટિથી ચક્ષુઇંદ્રિયની સાથે પણ પુદ્ગલ દ્રવ્યોના સબંધ તો છેજ પણ અહિં જે નિષેધ કર્યાં છે તે અનંતર સંબંધના છે પણ પરપર સંબંધના કર્યા નથી. અપ્રાપ્યના અર્થ સર્વ પ્રકારના પુદ્ગલ દ્રવ્યના સંબંધના અભાવ માનવામાં આવે તે આંખ કોઇ પણ પ્રકારની ખાદ્ય વસ્તુના ખાધ કરાવી શકે નહિં, માટે પર પરાથી વાસિત થયેલા ( વિશ્વસા ) પુદ્દગલ દ્રવ્યોના સંબંધ થાય છે. વાસિત પુદ્ગલા બે પ્રકારના હાય છે જેનું મૂળ કારણ જીવ હોય છે તે પ્રયાગથી વાસિત કહેવાય છે. અને જેનુ કારણ અજીવ હાય છે તે વિશ્વસા કહેવાય છે. વણું – ગંધ-રસ તથા સ્પર્શના પુદ્ગલા જીવે પોતાના પ્રયાગથી દૃશ્ય સ્કંધપણે પરિણુમાવેલા દેહમાંથી સૂક્ષ્મતમ નિકળીને વિશ્વસા પુદ્ગલ સ્કધામાં ભળી જાય છે તેથી તે સ્કંધા વાસિત થાય છે અર્થાત્ તદાકારણે પરિણમી જાય છે. સચેતન પ્રાયેાગિક સ્કંધ સ્વરૂપ દેહથી વાસિત થયેલા શુદ્ધ વિશ્વસા પુટ્ટુગલ

Page #190

પ્રાધ્યાપ્રાયમીમાંસા
[ ૧૬૯ ! સ્કંધે પ્રાયગિક વિશ્રા કહેવાય છે. અને અચેતન દેહ આદિથી વાસિત થયેલા વિશ્રસા વાસિત કહેવાય છે. જો કે નિર્જીવ દેહ પણ જીવના પ્રયોગથી જ બનેલો છે, છતાં તેનાથી વાસિત થયેલ શુદ્ધ વિશ્રસા સ્કંધો વિશ્રસા વાસિત એટલા માટે કહેવાય છે કે તે અજીવથી વાસિત થાય છે. વિશ્રસા સ્કધામાં અનેક પ્રકારના આકારો હોય છે અને તેમાં રહેલા ઉત્કટ વર્ણ ગુણને લઈને તે ચક્ષુ પ્રત્યક્ષ થાય છે. તે સિવાયની અન્ય ઇદ્રિય. વિશ્રા સ્કંધોનું પ્રત્યક્ષ કરાવી શકતી નથી અર્થાત્ પ્રાગજા પુદ્ગલ ના આકાર વિશેષ સ્પર્શ ઇદ્રિયથી પણ પ્રત્યક્ષ કરી શકાય છે પણ વિશ્રા આકૃતિઓ ફક્ત ચક્ષુ ઇંદ્રિય જ ગ્રહણ કરી શકે છે. પ્રગજા અને વિકસાની ઓળખાણ પ્રાયઃ ઇંદ્રિયના ગ્રહણ-અગ્રહણ ઉપર આધાર રાખે છે. અચિત્ત મહાત્કંધ સુધીના શુદ્ધ વિશ્રસા પુદ્ગલ સ્કને તો કંઈપણ ઇદ્રિય ગ્રહણ કરી શકતી નથી, પણ અશુદ્ધ વિશ્રસાને ઇદ્રિ ગ્રહણ કરી શકે છે. અંધકાર-છાયા-પ્રકાશ આદિ વિશ્રસા પુદ્ગલ સ્કંધે કે જે સચેતન તથા અચેતન દેહાદિ સ્વરૂપ પુગલ સ્કન્ધદ્વારા તદાકારમાં પરિણમે છે તેને ચક્ષુ ઇંદ્રિય ગ્રહણ કરી શકે છે. ઇદ્રધનુષ્ય તથા વાદળા આદિ વિશ્રસા પણ ચક્ષુઈદ્રિયદ્વારા ગ્રહણ થાય છે. આ બધાય ઇંદ્રિયગ્રાહ્ય પુદ્ગલ સ્કંધો વિશ્રયા છે. કે ઇદ્રધનુષ્ય તથા વાદળાના વિશ્રા માટે પવન તથા પાણીના સચેતન શરીરને કારણપણે બતાવ્યા નથી પણ દ્રશ્ય વિસા હોવાથી તેના પરિણમન માટે પવન તથા પાણીના શરીર કારણભૂત હેવા જોઈએ એવું અનુમાનથી સમજાય છે, કારણ કે સ્વાભાવિકી ક્રિયાથી દ્વયાણુક,

Page #191

[ ૧૭ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ ચણુક આદિથી લઈને સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અનંતાનંત પુદ્ગલ કંધપણે પરિણમેલા વિશ્રસા સ્કંધે અદ્રશ્ય જ હોય છે, તેને કેઈપણ ઇદ્રિય ગ્રહણ કરી શક્તી નથી તેવી જ રીતે ઇંદ્રધનુષ તથા વાદળ આદિ પણ શુદ્ધ વિશ્રા હોય તે ઈદ્રિયગ્રાહ્ય થઈ શકે નહિં પણ અંધકાર તથા છાયા આદિની જેમ ઇંદ્રિયગ્રાહ્ય થાય છે માટે તે જીવે ગ્રહણ કરેલા શરીરના સંસર્ગથી પરિણમતા હોવાથી અશુદ્ધ વિશ્રસા અનુમાન થાય છે. અને તે વિશ્વસા પુદ્ગલ સ્કંધ હોવાથી તેમાં વર્ણગંધરસ તથા સ્પર્શ હોવા છતાં પણ માત્ર વર્ણ ગ્રહણ થાય છે; બીજા ગુણો ઉત્કટ ન હોવાથી તે તે વિષયની ગ્રાહક છતાં ઇદ્ધિદ્વારા તે ગુણેને બંધ થતું નથી; માટે ચક્ષુવિહીન જીવે વિશ્રસાને બંધ કરી શકે નહિં. ગંધ તથા રસ આદિના પ્રાગજા પુદ્ગલ સ્કંધના સંસર્ગથી પરિણત થયેલા શુદ્ધ પુદ્ગલ સ્કે ધ્રાણ આદિ ઇંદ્રિયેથી ગ્રહણ થતા હોવાથી તેને વાસિત કહેવામાં આવે છે. જો કે વાસિત થયેલા પુદ્ગલ સ્ક શુદ્ધ વિશ્રા પણ હોય છે છતાં તેને વિશ્વસા ન કહેતાં વાસિત કહ્યા છે. ફક્ત ચક્ષુ ઇંદ્રિયદ્વારા ગ્રહણ થનારા પુદ્ગલ સ્કંધોમાં વિશ્રાને પ્રેગ જોવામાં આવે છે. આંખ સાથે વિશ્વસા પુગલ સ્કછે જેડાવાથી વર્ણ તથા આકારને બંધ આત્માને થાય છે અને તે આકારેથી જે જે વસ્તુઓને સંકેત કરેલ હોય છે તે તે વસ્તુઓને બેધ આત્મા કરે છે. જેમ રસનેંદ્રિય તથા ધ્રાણેદ્રિયથી વસ્તુને બંધ કરવાને માટે રસ તથા ગંધની આવશ્યકતા રહે છે પણ વર્ણ તથા આકારની આવશ્યક્તા રહેતી નથી તેમ ચક્ષુ ઇંદ્રિયથી વસ્તુને બંધ કરવાને વર્ણ તથા

Page #192

પ્રાપ્યાપ્રાયમીમાંસા
[ ૧૭૧] આકારની આવશ્યક્તા હોય છે પણ રસ તથા ગંધની આવશ્યકતા હોતી નથી. આંધળા માણસને ડાઢમ-લીબુ–મસંબીશેરડી તથા નારંગી આદિને રસ આપવામાં આવે અથવા તે ગુલાબ-કેવડે આદિને અરક તથા અત્તર આપવામાં તે તે ચાખીને કે સુંધીને તે તે વસ્તુઓનું જ્ઞાન કરીને કહી શકે છે કે આ અમુક વસ્તુ છે. એને ચાખ્યા કે સુંધ્યા વગર આખેવાળો દેખતે માણસ છે. પહેલા પુષ્પ-ફળાદિ વસ્તુઓને જોઈને કહી શકે છે કે અમુક અમુક વસ્તુઓ છે. વર્ણજ્ઞાન માટે આકાર ગ્રહણની આવશ્યક્તા છે. જ્યાં વર્ણજ્ઞાન હોય છે ત્યાં આકારજ્ઞાન હોય છે પણ જ્યાં આકારજ્ઞાન હોય ત્યાં વર્ણજ્ઞાન નથી પણ હતું. અને તેથી કરીને સ્પર્શ ઇંદ્રિયથી માત્ર આકારજ્ઞાન થાય છે અને ચક્ષુઈદ્રિયથી આકાર તથા વર્ણ બંનેનું જ્ઞાન થાય છે. જ્યાં સુધી આંખ આકાર ગ્રહણ કરે નહિં ત્યાંસુધી તે વર્ણજ્ઞાન કરાવી શકે નહિં. આકારે પુગલ સ્કંધોની રચનાવિશેષને કહેવામાં આવે છે અને તે પુદ્ગલસ્કંધની રચના પ્રજા અને વિશ્રા બે પ્રકારની કહેવામાં આવી છે, તેમાંથી પ્રજા પુદ્ગલ સ્કંધનું ગ્રહણ આંખ કરી શકતી નથી કારણ કે તેના માટે સ્પષ્ટ નિષેધ કરવામાં આવે છે માટે આંખ વિશ્રા પુદ્ગલેનું ગ્રહણ કરી શકે છે. અર્થાત્ સચેતન અથવા અચેતન પ્રાગિક પુગલ સ્કંધના સંબંધથી શુદ્ધ વિશ્રસા સ્કંધ અશુદ્ધ વિશ્રાપણે પરિણમે છે તેને ચક્ષુ ઇદ્રિય સાથે સંબંધ થવાથી તે વર્ણ તથા આકારને બંધ કરાવે છે.
સ્વતઃ પરિણમેલા પુદ્ગલના મહાનમાં મહાન સ્કંધે કેમ ન હોય પણ જ્યાં સુધી જીવના પ્રગથી કંધપણે પરિણમે

Page #193

[ ૧૭ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ નહિ ત્યાં સુધી તે પ્રત્યક્ષ થઈ શકે નહિં, તેમજ જીવને અનેક પ્રકારે ઉપકારી પણ બની શકે નહિં. પ્રગજા પુદ્ગલે સ્કંધમાં પણ પરિણામની વિચિત્રતાને લઈને કેટલાક પ્રત્યક્ષ નથી થતા. શરીર તથા ભાષા આદિ ઇંદ્રિય પ્રત્યક્ષ થાય છે અને મન તથા શ્વાસોશ્વાસ આદિ ઇદ્રિય પ્રત્યક્ષ થતા નથી. તેમાં ખાસ કારણ તે સ્કંધોનું સૂમ પરિણમન છે. જેમ જેમ પુગલ પરમાણુઓની સંખ્યા સ્કંધમાં વધતી જાય છે તેમ તેમ સ્કંધા સૂક્ષ્મ-સૂક્ષ્મતર પરિણામવાળા થતા જાય છે. તેથી તે ઇદ્રિયગ્રાહ્ય થઈ શકતા નથી. કર્મના સ્કંધમાં અર્થાત્ કર્મ બનવા લાયક પુદ્ગલ સ્કોમાં પરમાણુની સંખ્યા અન્ય શરીર તથા ભાષા અને મન આદિના ઔધોમાં રહેલા પરમાણુઓની સંખ્યા કરતાં અનંતાનંતગણું હોય છે એટલે તે જીવો પગી અન્ય પુદ્ગલ કંધો કરતાં વધારે સૂક્ષ્મ પરિણામવાળા હોવાથી સર્વથા ઇદ્રિયગ્રાહ્ય થઈ શકે નહિં પણ કાર્ય ઉપરથી અનુમાન થઈ શકે છે. આ પ્રમાણે જીવે પિતાના પ્રયોગથી શરીર આદિપણે પરિણાવેલા શુદ્ધ વિશ્રસા પુદ્ગલ સ્કંધ પ્રાગજા કહેવાય છે.
વિશ્રણા પુદ્ગલ સ્કંધમાં વાદળ તથા ઈન્દ્રધનુષ્ય આદિ જે ઉપર જણાવ્યા છે તે અશુદ્ધ વિશ્રસા એટલા માટે કહ્યા છે કે તે ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય થાય છે. જો કે તે પુદ્ગલ સ્કંધો જીવના પ્રગ વગર સ્વાભાવિકી ક્રિયાથી થાય છે તે પણ તે પ્રજા પુદ્ગલ કંધના સંસર્ગથી તદાકારે પરિણમે છે. જેમકે-પવન તથા પાણીના દેહના સંસર્ગથી શુદ્ધ પુદ્ગલ સ્કંધ વાદળ તથા ઈન્દ્રધનુષ્યના આકારમાં પરિણમી જાય છે માટે જ તેને અશુદ્ધ

Page #194

પ્રયા પ્રાધ્યમીમાંસા
[૧૭૩ ] વિશ્રસા કહેવામાં આવે છે, અને વિશ્રસા હોવા છતાં પણ ઈન્દ્રિયે ગ્રહણ કરી શકે છે. આવી જ રીતે અંધકાર તથા છાયા આદિના પુદ્ગલ સ્કંધે પણ અશુદ્ધ વિશ્રસા કહી શકાય, કારણ કે તે એક ઇદ્રિયથી લઈને પચંદ્રિય સુધીના જીના પ્રગજા દેહ આદિના સંસર્ગથી શુદ્ધ વિશસા તે તે આકારમાં પરિણમેલા હોય છે તેથી તે દૃષ્ટિગોચર થાય છે. વિશ્રસા સ્વરૂપ પ્રતિબિંબ માટે વિચાર કરતાં શાસ્ત્રવાળા જણાવે છે કે-શરીર આદિમાંથી સૂક્ષ્મ પુદ્ગલ સકધો નિકળીને દર્પણમાં પ્રવેશ કરી જાય છે તે પ્રતિબિંબરૂપે દશ્ય થાય છે. આનું રહસ્ય એમ સમજાય છે કે-શરીરમાંથી સૂક્ષ્મતમ પુદ્ગલે નિકળીને દર્પણ આદિમાં રહેલા શુદ્ધ વિશ્રસા સ્કંધને મળે છે એટલે તે અશુદ્ધ વિશ્રસારૂપ પ્રતિબિંબરૂપે પરિણમી જાય છે તેથી તે દેખી શકાય છે. આ બધાય દશ્ય અશુદ્ધ વિશ્રસાની ઉત્પત્તિનું કારણું પ્રયોગના દેહાદિ કંધે સંભવે છે.
આપણે માણસની આંખમાં વસ્તુઓના પ્રતિબિંબપડછાયા સ્પષ્ટપણે જોઈ શકીએ છીએ. તે પ્રગજા પુદ્ગલેના સંસર્ગથી અશુદ્ધ વિશ્રસા પુદ્ગલ સ્કપણે પરિણમેલા શુદ્ધ વિશ્રાસા પુદ્ગલ સ્કંધે છે. જેને આંખની કીકી કહેવામાં આવે છે કે જે વર્ણ તથા આકારને બંધ કરાવે છે તેમાં બહારની વસ્તુઓના પડછાયા પડે છે અને તેથી આત્માને બહારથી વસ્તુને બોધ થાય છે. જે વસ્તુને જે પડકા હોય છે, આત્માને તે વસ્તુને તેવા પ્રકારનો બોધ થાય છે. જેમ છબી ઉતારવાના કેમેરાના મેઢા ઉપર ગોળ કાચ હોય છે તેમાં બહારની વસ્તુઓનું પ્રતિબિંબ પડે છે તે કેમેરામાં રહેલા

Page #195

[૧૭૪ ]
તાંત્વિક લેખસંગ્રહ મસાલાવાળા કાચ ઉપર (ફે) ચિત્રના રૂપમાં સ્થિર થાય છે, અર્થાત્ કેમેરાના મેઢા ઉપર રહેલા કાચમાં થઈને બહારની વસ્તુઓના પ્રતિબિંબ કેમેરામાં રહેલા મસાલાવાળા કાચ ઉપર પડવાથી ફેટે ઉતરે છે. તેમ શરીરરૂપ કેમેરે અને તેના મોઢા ઉપર રહેલા ગેળ કાચના જેવી આંખે અને મસાલાવાળા કાચ જેવો આત્મા હેવાથી આંખમાં પડતા બહારની વસ્તુઓના પ્રતિબિંબ દ્વારા આત્મા બહારની વસ્તુઓને બોધ કરી શકે છે. જેમ કેમેરાના મેઢા ઉપરના કાચને ઢાંકણુથી બંધ કરવામાં આવે છે ત્યારે બહારની વસ્તુઓનું પ્રતિબિંબ ઉપરના કાચમાં ન પડવાથી ફેટ ઉતરી શકતો નથી તેમ આંખની કીકી ઉપર મતીયે ફરી વળવાથી કે છારી આવી જવાથી બહારની વસ્તુઓના પ્રતિબિંબરૂપ વિશ્રસા સ્કને સંબંધ થતું નથી તેથી આત્મા બહારની વસ્તુઓને બેધ કરી શકતો નથી. વસ્ત્ર તથા ભીંત જેવી વસ્તુઓ આંખની આડી આવી જાય તો પણ પ્રતિબિંબના અભાવે બહારની વસ્તુઓને જાણી શકે નહિં.
જ્યારે ઔષધિઓ દ્વારા મેતી તથા છારી દૂર કરવામાં આવે, ભીંત તથા વસ્ત્રાદિને આંખ આગળથી ખસેડી લેવામાં આવે તે પછી આંખમાં સ્પષ્ટ પ્રતિબંબ પડવાથી આત્મા પ્રતિબિંબિત વસ્તુઓને બેધ કરી શકે છે. જે કાજળ આદિ વસ્તુઓને આંખની સાથે સંબંધ હોવા છતાં પણ તેનો બોધ થવાનું કારણ પ્રાગજા પુદ્ગલના સંબંધથી બેધનો નિષેધ કર્યો છે. કેટલાક (મૂળ દ્રવ્યો) પ્રાગજા ઘી-તેલ-સુર આદિ પુદ્ગલ સ્કંધને આંખની સાથે સંબંધ થવાથી નુકશાન થતું નથી છતાં આંખ તે વસ્તુને બંધ કરાવી શકતી નથી. દેવતા–તેજાબ આદિના

Page #196

શ્રી મહાવીર પ્રભુને સત્યાગ્રહ
[ ૧૭૫ ] સંબંધથી તે આંખને નુકશાન પહોંચે છે અને તેને બંધ પણ થતું નથી. આ ઉપરથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે વિશ્વસા પુદ્ગલ સ્કને આંખની સાથે સંબંધ થયા સિવાય આંખથી કઈ પણ વસ્તુને બંધ થઈ શકે નહિં માટે એ દષ્ટિથી ચક્ષુ પ્રાપ્ય કારી છે અને પ્રયોગના મૂળ દ્રવ્યના સંબંધ વગર બેધ થાય છે માટે એ દૃષ્ટિથી અપ્રાકારી છે.
ઝહુરૂ શ્રી મહાવીર પ્રભુને સત્યાગ્રહ
( ૧૦ ) વર્તમાન યુગમાં સત્યાગ્રહ કેટલો કિમતી છે તેથી ભાગ્યેજ કેઈક જ અજાણ્યું હશે. દેહવિનાશક અનેક પ્રકારના શાસ્ત્રોથી પણ જે કાર્યની સિદ્ધિ ન થઈ શકે તે સત્યાગ્રહ શસ્ત્ર કરી બતાવી છે. અનેક પ્રકારના ગુંચવાઈ ગયેલા કાર્યોને ઘણી જ સહેલાઈથી ઊકેલ લાવવામાં સત્યાગ્રહ સિવાય બીજા કેઈ પણ પ્રકારને પ્રવેગ સફળતા મેળવી શકો નથી. બીજા પ્રગોની જેમ સત્યાગ્રહને કેઈપણ પ્રકારના સાધનની જરૂરત રહેતી નથી. બાળ-વૃદ્ધ-શ્રીમંત-ગરીબ-સ્ત્રી-પુરુષમાંથી કેઈપણ સત્યાગ્રહને આદર કરી શકે છે. સત્યાગ્રહને અધિકારી નિસ્વાર્થી-વિવેકબુદ્ધિ મનુષ્ય માત્ર હોઈ શકે છે. વિવેકશૂન્ય
સ્વાર્થબુદ્ધિ સત્યાગ્રહ કરી શકતો જ નથી; કારણ કે તે અનધિકારી છે છતાં તેનામાં સત્યાગ્રહ જેવું કાંઈ જણાતું હોય તે તે આભાસ માત્ર છે, બાકી તે પરિણામની દૃષ્ટિથી જોતાં તે દુરાગ્રહ જ છે, તેથી તે અનીતિ, અધર્મ તથા સ્વ-પરના અહિતમાં જ પરિણમે છે.
.. '
:

Page #197

[ ૧૭૬ ]
તાત્તિક લેખસંગ્રહ સત્યાગ્રહને કેટલાક નિર્બળતા સમજીને કહે છે કે પુરુષાર્થ વગરના અસમર્થ ભીરુ માણસે જ સત્યાગ્રહને આશ્રય લે છે, બાકી શકિતશાળી સમર્થ માણસે તે બળપૂર્વક નિડરતાથી સામનો કરીને કાર્યની સફળતામાં આડાં આવતાં તને નષ્ટ કરે છે. વિચાર કરતાં સમજાય છે કે આવી માન્યતા માત્ર ભ્રમ જ છે. અસમર્થ ભીરુ માણસે સત્યાગ્રહ કરી શકતા જ નથી, બળપૂર્વક સામનો કરી સફળતાના આડાં આવતાં તને નષ્ટ કરનારમાં તેનો ઓળો સરખો જ હોત નથી. એક માણસ પિતાના ઈષ્ટ કાર્યમાં આડી આવતી વસ્તુને નાશ કરીને પોતાના કાર્યમાં સફળતા મેળવે અને બીજો આડી આવતી વસ્તુને સુધારી અનુકૂળપણે કાર્યમાં મદદગાર બનાવીને કાર્યસિદ્ધિ સાધે છે, આ બંનેમાં, કાર્યમાં આડાં આવતાં પ્રતિકૂળ તને અનુકૂળ બનાવી કાર્ય સાધનાર જ શકિતશાળી વિવેકબુદ્ધિ કહી શકાય અને તે સત્યાગ્રહનું જ પરિણામ છે.
સત્યાગ્રહ આધિભૌતિક અને આધ્યાત્મિક એમ બે પ્રકારના છે. તેમાં આધ્યાત્મિક તાવિક છે અને આધિભૌતિક અતાત્વિક છે, માટે બંનેની દિશા જુદી છે. બંનેમાં માત્ર સાધ્ય બિંદુમાં ભિન્નતા છે, બાકી સાધનમાં ભેદ નથી. જે સાધને આધ્યાત્મિક માટે વપરાય છે તે જ સાધનેને આધિભૌતિકમાં ઉપયોગ થાય છે, કારણ કે બંને સ્થળે સત્યાગ્રહ કરવામાં આવે છે એટલે સાધન જુદાં હોઈ શકે નહિં. માત્ર સત્યને જુદા રૂપે ઓળખવાથી સ્વરૂપને આશ્રયીને આધ્યાત્મિક તથા આધિભૌતિક બે ભેદ સત્યાગ્રહના પાડવામાં આવ્યા છે. આધ્યાત્મિકમાં આત્મદષ્ટિ હોવાથી આત્મસંપત્તિ પ્રાપ્ત કરવા મહની ગુલામીમાંથી

Page #198

શ્રી મહાવીર પ્રભુનો સત્યાગ્રહ
[ ૧૭૭ ] મુકાવાને અનેક પ્રકારના મેહક પ્રસંગમાં અલિપ્ત રહેવું અને વૈષયિક વસ્તુઓમાં મેહની મનાવેલી આસક્તિને અનાદર કરીને સ્વસંપત્તિ મેળવવાને હેત હોય છે તેથી તે તાત્વિક સત્ય હોવાથી તેને આધ્યાત્મિક સત્યાગ્રહ કહેવામાં આવે છે અને જડાત્મક સંપત્તિ મેળવવાના હેતુથી ઈતર કઈ પણ વ્યકિતની પરાધીનતામાંથી મુકાવાને તેની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરવા તેના તરફથી કરવામાં આવતી કનડગતની અવગણના કરીને માનેલી પદગલિક સુખસંપત્તિ મેળવવી તે આધિભૌતિક સત્યાગ્રહનું ફળ છે, અને તે અનાત્મિક હોવાથી અતાત્વિક છે. બંને પ્રકારના સત્યાગ્રહમાં લક્ષ્યબિંદુ ભિન્ન હેવા છતાં પણ મન તથા ઇદ્રિ ઉપર કાબૂ મેળવવાની આવશ્યકતા રહે છે અને દેહનું મમત્વ છોડવું પડે છે. અહિંયાં જે સત્યાગ્રહને વિચાર કરવામાં આવ્યું છે તે આધ્યાત્મિક હોવાથી તાત્વિક સત્યને આશ્રયીને તે ઉપાદેય છે.
અનંતજ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વીર્ય, જીવન, સુખ તથા આનંદ આદિ અખૂટ સ્વસંપત્તિના સ્વામી આત્માને અનાદિકાળથી મેહ રાજાએ અનેક પ્રકારના મિથ્યા પ્રલેભનેમાં ફસાવીને સંપત્તિહીન બનાવ્યું છે અને પિતાની સત્તાથી આત્માની સ્વતંત્રતા છીનવી લીધી છે. સ્વસંપત્તિથી હીન થવાથી પરસંપત્તિથી પિતાને નિર્વાહ કરનાર આત્મા જે અનંતજ્ઞાનની શકિત ધરાવતો હતો અને પરસંપત્તિની સહાયતાની જેને જરાય જરૂરત ન હતી તે મેહની ગુલામીથી જકડાઈ રહ્યો છે અને તેની પાસે એટલી પણ સ્વતંત્રતા રહી નથી કે ઘડી
૧૨

Page #199

[ ૧૭૮ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
પછી શુ થશે તેને નિશ્ચિતપણે જાણી શકે. એમ તે આત્મા ત્રણે કાળના ક્ષણવર્તિ ભાવાને સ્વત ંત્રપણે જાણવાની શકિત ધરાવે છે પણ અત્યારે તે માહની શીખવણીથી માનેલા પૌદ્ગલિક સુખના માટે સ્વસ'પત્તિ મેહને ત્યાં ઘણે મૂકેલી હાવાથી તે જેવું અને જેટલું જણાવે તેટલું જાણવાનું રહ્યુ અને તે પણ માહે નિયુકત કરેલા પોતાના જ જડાત્મક સાધનાદ્વારા પરાધીનપણે નિર્વાહ પૂરતું જ. અનાત્મિક માહની ઇચ્છા પ્રમાણે જ આત્મા પોતાની જ્ઞાનાદ્રિ સપત્તિના ઉપયોગ કરી શકે છે. ઘણી વખત મેહ આત્માને આંધળા, બહેરા, બડા બનાવીને તેને પેાતાની જ્ઞાનાદિ સપત્તિ વાપરવા દેતા નથી. અને જડાસક્ત બનાવીને વધારે ને વધારે સપત્તિહીન બનાવતા જાય છે જેથી પાતાની સત્તા મજબૂત ખનાવીને આત્માને પેાતાના દાસપણામાંથી છૂટવા દેતા નથી.
સત્યની મૂર્તિ સ્વરૂપ પ્રભુ મહાવીરે મેહના દાસપણામાંથી મુકત થઇને સ્વસ ́પત્તિ મેળવી સ્વતંત્ર બનવા સત્યાગ્રહ આદર્યાં ત્યારે પેાતાની સત્તામાં જકડી રાખવા માડે અનેક પ્રકારની કનડગત કરી તેાયે પ્રભુએ અડગ રહીને માહુની આજ્ઞાઓનુ ઉલ્લંઘન કર્યું" અને શાશ્વત સત્યને વળગી રહ્યા. માહે નંદિવર્ધનને પ્રેરણા કરી સ્નેહગર્ભિત વચનેાદ્વારા પેાતાની સત્તા નીચે ચાંપી રાખવા પ્રયાસ કર્યાં પણ પ્રભુએ નંદિવર્ધનને સત્ય સમજાવી માહને આધીન ન રહેવા પેાતાની દૃઢ પ્રતિજ્ઞા જણાવી. પ્રભુએ માહની સત્તાના મૂળથી ઉચ્છેદ તેની જાળમાંથી નીકળી ઉગ્ર સત્યાગ્રહ આદર્યાં પ્રકારે પ્રભુના સત્યાગ્રહ છેડાવી પાતાની સત્તા
A
કરવા જ્યારે
ત્યારે કાઇ પણુ નીચેથી ન

Page #200

શ્રી મહાવીર પ્રભુને સત્યાગ્રહ
[ ૧૭૯ ] ખસવા દેવા અનેક પ્રકારના વિષમ પ્રસગો ઉપસ્થિત કર્યાં. મહના બંધન તોડી સત્યની દ્વિશામાં પ્રયાણ કરતી વખતે માહગર્ભિત સંબધીઓના કરુણુ વિલાપાને પીઠ દઈને સત્યના સન્મુખ જ રહ્યા. દિવ્ય સુગંધી શરીરમાંથી મેહના નિવાસને નાશ કરનારા પ્રભુએ મેહની મનાવેલી અનુકૂળતા તથા પ્રતિકૂળતાના અનાદર કરીને સુગંધીના કામી યુવાન પુરુષો અને સુંદરતાની કામી યુવાન સ્ત્રીઓના માહુને આધીન કરવાના પ્રયાસાને નિષ્ફળ બનાવ્યા. પૂર્વાવસ્થાના પિતાના મિત્ર તાપસને મળ્યા ત્યારે મેહની કૂટિલતા કાંઇક ધ્યાન બહાર રહેવાથી તાપસને ભેટયા અને તેના ભાવલીના આગ્રહથી ચામાસુ રહેવાનું સ્વીકારી અવસરે આવી ચામાસુ રહ્યા; પણ ચામાસામાં જનિવાસના ઝુંપડામાંથી ઘાસ ખાતી ગાયોના પ્રસંગે તાપસદ્વારા મેહની કૂટિલતા જણાવાથી માહના છળથી ખચવા પ્રભુ પાંચ અભિગ્રહ-પ્રતિજ્ઞાઓ ધારણ કરીને સત્યને માગે ચાલી નિકળ્યા ત્યારે માહે પણ હઠ પકડી અને પ્રભુને સત્યાગ્રહ છેાડાવવા પોતાનું સંપૂર્ણ મળ તથા સતા વાપરવા માંડી. ગોવાળીઆ આદિ અનેક વ્યકિતઓદ્વારા પ્રભુના સત્યાગ્રહ ન છેાડાવી શકા ત્યારે છેવટે સંગમ દેવને પ્રેરણા કરી અને તેની સહાયતાથી પોતાના રાગ-દ્વેષ સુભટોને સખળ બનાવી કાઈ પણ હિસાબે પ્રભુને સત્યાગ્રહથી ભ્રષ્ટ કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરીને છેવટનુ' ખળ અજમાવ્યું. સત્ત્વશાળી ધીરપુરુષોને પણ અકળાવી નાંખે તેવા એક પછી એક અસહ્ય કારમા પ્રસંગો ઉપસ્થિત કરવા માંડયા. શારીરિક તથા માનસિક અનેક પ્રકારની અનુકૂળ તથા પ્રતિકૂળ પ્રવૃત્તિ આદરી

Page #201

[ ૧૮૦ ].
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ દુઃસહ્ય યાતનાઓ અને પ્રલેભદ્વારા રાગ-દ્વેષને સબળ બનાવી સત્યાગ્રહથી ખસેડવા માટે સંપૂર્ણ સત્તા વાપરી. જેમ જેમ સંગમ દ્વારા રાગ-દ્વેષને સબળ બનાવવા તે પ્રયાસ કરતે ગમે તેમ તેમ રાગ-દ્વેષ સબળ ન બનતાં નિર્બળ બનતા ગયા.
પ્રભુ તાત્વિક સત્યને સારી રીતે જાણતા હોવાથી સંગમને પિતાને ઉપકારી મિત્ર તરીકે માન્ય કે જે માન્યતા મેહની અવજ્ઞા કરનારી હતી તેથી રાગ-દ્વેષનું પણ કાંઈ ચાલી શકયું નહિ; કારણ કે જ્યાં મેહને આદર હોય છે ત્યાં જ રાગ-દ્વેષ બળવાન બનીને પિતાને કાબૂ ટકાવી શકે છે. પ્રભુના ધ્યાનમાં જ હતું કે મેહ સંગમને પ્રેરણા કરી પિતાને જ નાશ કરાવે છે એટલે સંગમ મોહને શત્રુ છે કે જેઓ હમારી ઉપર સત્તા જમાવી બેઠા છે તેને જ નાશ કરવાને પ્રયત્ન કરી રહ્યો છે માટે મારે તે પરમ બંધુ જ છે. સંગમદેવના દેહમાં રહીને મેહે રાગ-દ્વેષને જાગૃત કરવા પોતાનાથી બનતું બધુંય કર્યું કારણ કે જયાં સુધી રાગ-દ્વેષ જાગૃત ન થાય ત્યાં સુધી તાત્વિક સત્યાગ્રહ મોહથી છોડાવી શકાય નહિ. જો કે પ્રભુ અનંત બળશાળી હતા, પતે સંગમના સ્વામીને પણ પહોંચી વળે તેવા હતા પણ તેવા બળને ઉપયોગ કરવા રાગ-દ્વેષને આશ્રય લેવો પડે અને તેમ કરવાથી મેહની સત્તા સ્વીકારવી પડે તે તાત્વિક સત્યથી ખસી જવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય માટે પ્રભુ દેખા તરીકે રહ્યા. મેહની શીખવણીથી સંગમ માનતો હતો કે જડાત્મક દેહ પ્રભુસ્વરૂપ છે માટે દેહના છેદન-ભેદનથી પ્રભુ સત્યથી વિચલિત થશે પણ પ્રભુ તે આત્માસ્વરૂપ હતા એટલે તે પીગલિક

Page #202

નેાજીવમીમાંસા
[ ૧૮૧ ] વસ્તુઓના પરિણામના માત્ર જ્ઞાતા હતા પણ ભાકતા ન હતા. દેહ તથા આત્માની ભિન્નતારૂપ સત્યને સારી રીતે જાણતા હતા, તેથી દેહમાં થનારી વિકૃતિઓની તેમને અંશ માત્ર પણ અસર થઇ નહિં અને રાગ-દ્વેષની પરિણતિમાં પરિણમ્યા નહિ. છેવટે સંગમ થાકયા, છ-છ મહિનાઆના પરિશ્રમ નિષ્ફળ નિવડવાથી હતાશ થયા જેથી માહ પેાતાની હાર માનીને નિબળભાવે પ્રભુને સંગમઢારા નમ્યા. રાગ, દ્વેષ, મૃતપ્રાયઃ થઇ ગયા અને છેવટે વિલય પામ્યા અને પ્રભુએ સત્યાગ્રહમાં અચળ મેહ ઉપર વિજય મેળવી સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરી પેાતાની અનંતચતુષ્ટય શાશ્વત લક્ષ્મી સ્વાધીન કરીને શાશ્વત આનંદ તથા જીવનના ભાગી બન્યા.
- th3> નેાજીવમીમાંસા ’ ( ૨૦ )
જૈન સિદ્ધાંતમાં જીવ અને અજીવ એમ બે પદાર્થ માન્યા છે. આ એ પદાર્થાંમાં સંપૂર્ણ વિશ્વના સમાવેશ થઇ જાય છે માટે મૂળ પદાર્થ ત્રીજે કાઇ પણ નથી. જેટલી વિચિત્રતા દેખાય છે તે બંનેના સંચાગસ્વરૂપ છે. જેટલા વિશેષા દેખાય છે તેમાં બંને દ્રન્ગેાના અંશે રહેલા છે. અને શુદ્ધ ક્રૂન્યમાં કોઈપણ પ્રકારની વિશિષ્ટતા હોતી નથી, કારણ કે તેમના પોતાના જ સ્વરૂપમાં ભિન્નતા હોતી નથી, તેથી જીવરાશી અને અજીવરાશી એમ બે જ રાશી અનાદ્ધિસિદ્ધ છે. જો કે ભિન્ન ધર્મવાળા ભિન્ન કન્યાના સાગથી અનેક ભિન્ન
6

Page #203

[ ૧૮૨ ].
તાવિક લેખસંગ્રહ, રાશીએ જગતની વ્યવસ્થામાં ઉપયોગી છે પણ તે અતાવિક છે, વ્યવહારને આશ્રયીને કેટલીક સંગજન્ય રાશીઓને માન આપવામાં આવે છે પણ તાત્વિક વિચારણામાં તેને સ્થાન મળતું નથી.
જીવ દ્રવ્ય અનેક છે અને તે પ્રત્યેક દ્રવ્ય અસંખ્યપ્રદેશી હોવા છતાં પણ અખંડ છે. પ્રદેશમાં તથા ગુણધર્મમાં બધાય જીવ દ્રવ્ય સરખાં હોવાથી સ્વરૂપ-શકિતની અપેક્ષાથી એક કહી શકાય. જીવ દ્રવ્ય અસંખ્યપ્રદેશી કહેવાય છે છતાં અસંખ્ય પ્રદેશના સંગસ્વરૂપ તે નથી અર્થાત્ છૂટા રહેલા અસંખ્ય પ્રદેશે ભેગા ભળીને આત્મ દ્રવ્યને સ્કંધ બનાવતા નથી પણ આત્મ દ્રવ્યથી અભિન્ન આત્મસ્વરૂપ અસંખ્ય પ્રદેશો છે, તેથી અસંખ્યપ્રદેશી આત્મા કહેવાય છે. જે શકિત એક પ્રદેશમાં છે તે સરખી રીતે બધાય પ્રદેશોમાં છે, અને જે બધાય પ્રદેશમાં છે તે એક પ્રદેશમાં છે. સ્વરૂપે સરખા હેવા છતાં પણ જીવ દ્રવ્ય સ્કંધ દૃષ્ટિથી અનેક સ્કંધ હેવાથી ભિન્ન છે તે ભિન્ન રહેલા જીવ દ્રવ્ય અનંતા હોવાથી સમુચ્ચયપણે જીવ દ્રવ્યના અનંત પ્રદેશ કહી શકાય પણ એક જીવ દ્રવ્યને આશ્રયીને તે અસંખ્યાતા જ હોઈ શકે.
અજીવ દ્રવ્યમાં બે વિભાગ છે. એક અખંડ દ્રવ્ય અને બીજું ખંડિત દ્રવ્ય. ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ આ ત્રણે અખંડ અજીવ દ્રવ્ય છે. આ ત્રણે દ્રવ્યો જીવ દ્રવ્યની જેમ અસંખ્યપ્રદેશ છે. બંને દ્રવ્યોના પ્રદેશોમાં ફરક એટલે જ છે કે જીવ પ્રદેશ ચેતનસ્વરૂપ છે અને ધર્માસ્તિકાયાદિ અજીવના પ્રદેશ અચેતનસ્વરૂપ છે. અજીવ દ્રવ્ય પ્રદેશની સંખ્યામાં

Page #204

ને જીવમીમાંસા
[ ૧૮૩ } ધર્મ–અધર્મ સરખાં છે, માત્ર આકાશ સમુચ્ચયપણે અનંતપ્રદેશ છે. જો કે ધમસ્તિકાયને સ્પર્શીને રહેલા આકાશપ્રદેશો સરખા છે પણ તે સિવાયના આકાશપ્રદેશો અનંતા છે. અર્થાત ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યને અડીને રહેલું આકાશ તે કાકાશ અને કેવળ આકાશ તે અલકાકાશ કે એમાં બીજા કોઈ પણ દ્રવ્યોને સંસર્ગ નથી તે અનંતપ્રદેશ છે. બાકી અખંડિતપણામાં તે ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને જીવ ચારે દ્રવ્ય સરખાં છે. આ ચારે દ્રવ્ય અખંડ હેવાથી તેમના અસંખ્યયપ્રદેશી સ્કંધમાં કયારેય ન્યૂનાધિકા થતી નથી. પુદ્ગલ પરમાણુ દ્રવ્ય પણ અખંડ છે છતાં પુદ્ગલાસ્તિકાયને અખંડ માન્ય નથી, કારણ કે સંખ્યાતા, અસંખ્યાતા તથા અનંતા પરમાણુ દ્રવ્યના સંગસ્વરૂપ હેવાથી ખંડિત દ્રવ્ય સ્કંધ એકત્રિત થઈને રહેલા પ્રદેશોના સમૂહને અસ્તિકાય કહેવામાં આવે છે અને સ્કંધ પણ તે જ કહેવાય છે. એક પ્રદેશ સ્વરૂપ હોવા છતાં પણ પરમાણુને પુદ્ગલાસ્તિકાય કહેવામાં આવે છે તે ભાવપ્રદેશને આશ્રયીને છે, બાકી દ્રવ્ય પ્રદેશની દૃષ્ટિથી તે તે કંધ ન હોવાથી અસ્તિકાય કહેવાય નહિં પણ પ્રદેશમવરૂપ પુદ્ગલ દ્રવ્ય કહેવાય. પુદ્ગલાસ્તિકાયના પ્રદેશ છૂટા પડતા હેવાથી અને છૂટા પડેલા સંગસંબંધથી જોડાવાથી તે ખંડિત દ્રવ્ય કહી શકાય. જે સ્કંધના પ્રદેશમાં ન્યૂનાધિકતા થઈ શકતી નથી એવા અજીવ દ્રવ્ય અરૂપી અને અખંડિત હેય છે અને તે ધર્મ, અધર્મ તથા આકાશના નામથી ઓળખાય છે.
આ પ્રમાણે શાસ્ત્ર અને યુક્તિસિદ્ધ બે રાશી હોવા છતાં પણ જીવ, અજીવ તથા નોછવ એમ ત્રણ રાશીના

Page #205

[ ૧૮૪ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
અપસિદ્ધાંતના આદ્ય પ્રરૂપક તથા પ્રચારક રોહગુમ થયા છે. તેમણે નેાજીવની સિદ્ધિ માટે યુક્તિ તથા આગમ અનૈના ઉપયોગ કર્યાં છે. તેમનું કહેવું એમ છે કે-ના, શબ્દ દેશનિષેધ તથા સનિષેધમાં વપરાય છે તે પછી દેશનિષેધના અંશ લઇને જીવથી ભિન્ન અને વિલક્ષણ તેની અમુક અવસ્થાને જીવ કેમ ન કહી શકાય ? વસ્તુસ્થિતિ તપાસતાં નેાજીવના સાધક દૃષ્ટાંતા ઘણાં મળી આવે છે જેમકે-કપાઇને છૂટું પડેલું ધીરાળીનું પૂછડું ઉછળે છે માટે તે અજીવ તા કહેવાય જ નહિ. તેમજ ગીરાળીના જીવમાંથી કપાઈને છૂટો પડેલા જીવના જ એક દેશ હાવાથી જીવ પણ કહેવાય નહિ' માટે તે જીવ તથા અજીવથી ભિન્ન--વિલક્ષણ સ્વભાવવાળું હાવાથી નાજીવ કહેવાય છે. અર્થાત્ જેવી રીતે જીવરાશી તથા અજીવરાશી સ્વતંત્ર છે તેવી જ રીતે મનુષ્ય તથા પશુ--પક્ષી આદિ જીવાના કપાઇને છૂટા પડેલા હલન-ચલનની ક્રિયાવાળા પ્રદેશે સ્વત ંત્રપણે નાજીવરાશી જ હાઈ શકે છે. શાસ્ત્રમાં પણ વસ્તુના એક દેશને ભિન્ન વસ્તુ તરીકે માની છે. જેમકે--ધર્માસ્તિકાય કે જે અરૂપી અને અખંડ પદાર્થ કહેવાય છે તેના પણ ત્રણ ભેદ બતાવ્યા છે. ધર્માસ્તિકાયના સ્કંધ, દેશ અને પ્રદેશ, દેશ તથા પ્રદેશ, સ્કંધથી અભિન્ન હાવા છતાં પણ તેને સ્ક ંધથી ભિન્ન વસ્તુ તરીકે ઓળખાવી છે, તેા પછી ગીરાળીથી કપાઈને છૂટો પડેલે જીવના જ દેશ જીવથી ભિન્ન કેમ ન હાઇ શકે અને તેને નાજીવ કહીને ત્રીજી રાશી ઓળખાવવામાં શું ખાધ આવી શકે છે? શાસ્ત્રમાં પણ જીવના પ્રદેશને નેાજીવ કહીને વર્ણવ્યા છે. સમભિરૂઢની માન્યતા છે કે--જીવ જે પ્રદેશ તે

Page #206

નવમીમાંસા
[ ૧૮ ] પ્રદેશ નાજીવ છે, માટે આ પ્રમાણે વિચાર કરતાં યુકિતથી અને શાસ્ત્રથી જીવરાશી સિદ્ધ થઈ શકે છે.
રહગુપ્તને આવો નેજીવરાશીને સિદ્ધાંત તાત્વિક દષ્ટિથી વિચાર કરતાં યુક્તિયુક્ત નથી તેમજ શાસ્ત્રસિદ્ધ પણ નથી, કારણ કે જે ગળીનું પૂછડું કપાઈને છૂટું પડે છે તેમાં જીવ હોવાથી તે હાલે છે અને તે જીવ ગળીમાં છે તે જ છે, તેથી ગીરેળીનું શરીર કપાયું છે પણ જીવ કપાયે નથી. (જે અરૂપી અખંડ વસ્તુ છે તે છેદતી-ભેદોતી નથી તેમજ ગળતી--બળતી પણું નથી;) પરંતુ જેમ કમળની નાળના બે ટુકડા કરવામાં આવે તે તે બે કટકાની વચમાં બંનેને વળગીને રહેલા તાંતણું જવામાં આવે છે તેમ ગળી અને પૂંછડાની વચમાં જીવના પ્રદેશે રહેલા હોય છે કે જે પ્રદેશે ગીળીમાં રહેલા જીવના જ હોય છે. અર્થાત્ ગીરોળીના શરીરને પૂંછડારૂપ અવયવ કપાઈને છૂટો પડી જવાથી જીવના પ્રદેશે પૂંછડામાં ફેલાઈને રહે છે છતાં તે પ્રદેશ અરૂપી હોવાથી અને કાશ્મણ શરીર સૂક્ષ્મ હેવાથી દૃષ્ટિગોચર થઈ શકતા નથી તેમજ તે બળતા, ગળતા કે છેદાતાભદાતા પણ નથી; કારણ કે છેદાવું-ભેદાવું આદિ સ્થૂળ દારિકાદિ શરીરપણે પરિણમેલા રૂપી પુદ્ગલાસ્તિકાયને સ્વભાવ છે.
જેમ દીવાને પ્રકાશ જમીન-ભીંત-વર-અંધકાર આદિ મૂર્ત વસ્તુઓમાં પડેલે જણાય છે, પણ કેવળ આકાશમાં જણાતું નથી તેમ ગીળી અને કપાઈને છેટે પડેલા પૂંછડાની વચમાં રહેલાં આકાશમાં ગળીના જીવના પ્રદેશ હોવા છતાં પણ તેમાં બેલવું-શ્વાસેચ્છવાસ લેવા-દોડવું-વળગવું આદિ - જીવના લક્ષણે જણાય નહિં પણ તે શરીરમાં જણાય છે.

Page #207

[ ૧૮૬ ]
તાત્ત્વિક લેખસ`ગ્ન હ
અતિ સૂક્ષ્મ દેહવાળા નિગેાદના જીવા અથવા કામણુકાયચાગવાળા જીવાને નિરતિશય જ્ઞાની જોઈ શકે નહિ', દેહના અભાવમાં જીવના લક્ષાના અભાવ હોવાથી દેહ વગરના મુક્તાત્માઆને કેવળજ્ઞાની સિવાય કાઇ પણ ગ્રહણ કરી શકે નહિં. તેમજ કામણુ શરીરવાળા જીવાની જેમ પૂછ્યું અને શરીરના વચમાં રહેલા પ્રદેશેા છેદાય--ભેદ્યાય નહિ અને ગાળી--માળી શકાય પણ નહિં. જો કે કામણુ શરીર પૌદ્ગલિક--રૂપી છે તાયે તેને શસ્ત્ર તથા અગ્નિ છેી કે ખાળી શકે નહિ તે પછી અરૂપી એવા આત્મપ્રદેશાનું તે કહેવું જ શું ? ગીાળીથી માંડીને કપાઇને છેટે પડેલા પૂછડા સુધી સળંગ ગીરાળીના જ જીવ છે, જે જીવ ગીરાળીમાં છે. તે જ પૂંછડામાં પણ છે અને વચમાં પણ અદૃશ્યપણે ઔદારિક દેહ વગરના કેવળ કાણુ શરીરવાળા તે જીવના જ પ્રદેશા છે, પણ વચમાં ષ્ટિગોચર ન થવાથી જીવના અભાવ નથી. તેથી પૂછડું કપાવા છતાં પણુ જીવ તે અખંડિત જ છે તે, કપાયા નથી; એટલા માટે જ ગીરાળીના જીવથી પૂછડામાં રહેલા જીવ ભિન્ન નથી કે જેને નાજીવ કહીને ઓળખાવી શકાય. અને શાસ્ત્રમાં જે ધર્માસ્તિકાય અખંડ હોવા છતાં પણ તેના દેશ તથા પ્રદેશને સ્કંધથી ભિન્ન વસ્તુ તરીકે વર્ણવીને ત્રણ ભેદ બતાવ્યા છે તે વિવક્ષામાત્રથી જ તે દેશોની ભિન્ન વસ્તુ તરીકે કલ્પના કરી છે. બાકી તા તાત્ત્વિક દૃષ્ટિથી તે સ્કંધથી ભિન્ન નથી તેવી જ રીતે ગીરાળીના જીવથી પૂછડું ભિન્ન નથી. ગીરાળીના જીવની સાથે સંબધિત હાવાથી તે ગીરાળીના જ જીવ છે.
કદાચ એવી આશંકા ઉત્પન્ન થાય કે ગીરાળીના જીવનું .

Page #208

નવમીમાંસા
" [ ૧૮૭ પૂંછડું કપાઈને ટુકડે અલગ પડી જાય છે અને તે નષ્ટ થાય છે પણ ગીળી નષ્ટ થતી નથી તો પછી જેમ ભાંગેલા ઘડાને ટુકડે ગલીમાં પડ્યો હોય તે તે અલગ થયેલા ટુકડાને ને ઘટ કહેવામાં આવે છે તેમ તે ને જીવ કેમ ન કહેવાય ? તે આવી આશંકા આ પ્રમાણે વિચાર કરવાથી દૂર થઈ શકે છે. જીવ અરૂપી તથા અકૃતક-બનાવેલ ન હોવાથી તેને નાશ થતો નથી અને ઘડો રૂપી તથા બનાવેલ હોવાથી તેને નાશ થાય છે તેથી તેના ઠીકરાં વિગેરે અવશેષ (વિકાર) દષ્ટિગોચર થાય છે. જે જીવને નાશ થતો હોય તે તેના પણ અવશેષ (વિકારે) જણાવા જોઈએ તેમજ અગ્નિ તથા શસ્ત્ર આદિથી બળવું તથા છેદાવું જોઈએ પણ જીવ આકાશની જેમ અમૂર્ત હેવાથી તેમ બની શકતું નથી તેથી તે અવિનાશી છે. જે શસ્ત્ર તથા અગ્નિ આદિથી જીવના પ્રદેશનું છેદન-ભેદન કે દહન માનવામાં આવે તો જીવને સર્વથા નાશ થવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે; કારણ કે જેને ટુકડે ટુકડે નાશ હોય છે તેને ઘટાદિની જેમ સર્વનાશ પણ હોય જ છે. અને જે જીવને સર્વનાશ સિદ્ધ થાય તે પછી મોક્ષને પણ અભાવ થવાથી દીક્ષા લેવી કે તપ, જપ આદિ ધર્માનુષ્ઠાન કરવા નકામાં છે અને જે ક્રમે કરીને સર્વ જીવોને નાશ થઈ જાય તે પછી સમગ્ર સંસાર જીવ રહિત થઈ જવાથી શૂન્યતાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય, તેમજ ના કરેલાં શુભાશુભ કર્મોને પણ નાશ થઈ જાય, માટે જ ટુકડા થઈને જીવોને નાશ થતો નથી, તેનું મુખ્ય કારણ તો તે અમૂર્ત છે એટલે તેને કોઈ પણ ખંડિત કરી શકતું જ નથી અને જે ગીરેળીનું પૂંછડું કપાઈને અલગ

Page #209

[૧૮૮ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ થયેલા ટુકડાને નાશ દેખાય છે તે ગળીના શરીરના ટુકડાને છે પણ અમૂર્ત જીવને નથી. શરીર મૂર્ત હોવાથી તેના ટુકડા થઈને નાશ થઈ શકે છે પણ અમૂર્તને નાશ નથી. 1 જીવ પુદ્ગલસ્કંધની જેમ પ્રદેશરૂપ અવયવાળે હેવાથી સંધાત (મળવું) તથા ભેદ (વિડવું) ધર્મવાળે છે, અર્થાત જેમ કે એક યુગલ સ્કંધમાં ભિન્ન બીજા કેઈ સ્કંધમાંથી ટુકડે આવીને જોડાય છે અને તે સ્કંધમાંથી એક ટુકડે તૂટીને તે ભિન્ન રહેલા બીજા કંધમાં જોડાય છે તેમ જીવમાં પણ છે, તાત્પર્ય કે--જેમ પુદ્ગલ સ્કંધે અનંતા છે તેમ જીવદ્રવ્યો પણ અનંતા છે. જો કે પુદ્ગલ સ્કો સંખ્યાત, અસં
ખ્યાત તથા અનંત પ્રાદેશિક પણ હોઈ શકે છે તેમ છવદ્રવ્ય નથી, જીવસ્કંધ અસંખ્યાત પ્રાદેશિક જ હોય છે છતાં તે પ્રદેશરૂપ અવયવોના સમૂહરૂપ હોવાથી પુદ્ગલ સ્કંધની જેમ સાવ મળી જાય છે અને તેથી જ તેમાં પુગલ સ્કંધમાં એકબીજામાંથી ટુકડાઓ ટૂટીને એકબીજામાં ભળી જાય છે તેમ જીવ દ્રવ્યર્કમાં પણ પરસ્પર ટુકડાઓ તૂટીને મળવું વિછડવું થાય છે તેથી જીવ ભેદ-સંઘાત ધર્મવાળે હોવાથી ટુક ટુકડા નાશ થવા છતાં પણ સર્વનાશ થતું નથી. અર્થાત્ એક જીવમાંથી એક ટુકડો તૂટીને અલગ થાય છે ત્યારે બીજા જીવમાંથી એક ટુકડે તૂટીને તેમાં મળી જાય છે અને પહેલાને તૂટેલે ટુક ખંડિત થયેલા બીજા જીવમાં ભળી જાય છે એટલે જ ખંડિત થવા છતાં પણ તેમને સર્વનાશ થતો નથી.
આ પ્રમાણે માનવાથી તે સુખ-દુઃખને શંકર થાય છે. કૃતનાશ અને અકૃતના ભેગને પ્રસંગ આવે છે, અર્થાત જે

Page #210

નવમીમાંસા
[ ૧૮૯ ] છના ટુકડા થઈને પરસ્પર એક બીજામાં ભળી જશે તે પછી એક જીવમાંથી તૂટીને અલગ થયેલે પાપને ટુંકડો બીજા જીવમાં ભળી જવાથી તે જીવને પાપકર્મ વગર પણ પાપ ભેગવવું પડશે તેવી જ રીતે જે પુન્યને ટુકડે હશે તે તે પુન્ય કર્યા વગર પણ પુન્ય ભેગવશે અને જે જીવમાંથી ટુંકડાઓ અલગ થયા હશે તે તે પુન્ય તથા પાપ ભેગવવું નહીં પડે તેથી જેને નહીં કરેલાં કર્મ ભેગવવાને અને કરેલાના નાશને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થશે અને તેમ થવાથી તે પછી ધમી જીવમાં અધમ જીવને ટુકડે અને અધમી જીવમાં ધમી જીવને ટુકડે જેડાવાથી ધમી દુઃખી અને પાપી સુખી થઈ જશે.
આ પ્રમાણે માનવાથી કરેલા કર્મને નાશ અને નહિ કરેલાં કર્મ ભેગવવારૂપ દેષ આવે છે. તેનું નિવારણ કરવાને માટે જેમ ધર્માસ્તિકાયાદિ અખંડ દ્રવ્યના અભિન્નપણે રહેલા પ્રદેશ નેધર્માસ્તિકાય કહેવાય છે તેમ અભિન્નપણે જીવની સાથે રહેલે તેને પ્રદેશ નેજીવ તરીકે માનવામાં આવે તે પછી જીવ જેવી કોઈ વસ્તુ જ રહેતી નથી. અર્થાત્ જીવથી અભિન્ન જીવની સાથે રહેલે એક પ્રદેશ તે જીવ કહેવાય તેમ બીજો પ્રદેશ પણ નજીવ. આવી જ રીતે અસંખ્યાતા નેજીવ થવાથી જીવરાશી જેવી કઈ વસ્તુ જ રહેતી નથી. આવી જ રીતે ધર્માસ્તિકાયાદિ, દ્રયણુક, ચણુક આદિ ઔધો અને ઘટાદિ અજી પણ પ્રત્યેક પ્રદેશના ભેદથી અજીવને એક દેશ હોવાથી
અજીવ થઈ જાય તે પછી અજીવરાશીને પણ અભાવ થાય અને તેમ થવાથી જીવ અને અજીવ એમ બે રાશી સિવાય ત્રીજી કઈ પણ રાશી હેઈ શકે નહિં.

Page #211

{ ૧૦ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ - જે કે અમૂર્ત અને અખંડ જીવ છેદાતભેદા નથી છતાં ફરજીઆત ઘડીભરને માટે માની લઈએ કે અખંડ જીવ પણ ખંડિત થાય છે તે પણ કપાઈને છૂટા પડેલા ગીરેળીના પૂંછડામાં નેજીવની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી, કારણકે સ્કૂરણાદિ જવના લક્ષણે પૂંછડામાં સ્પષ્ટપણે જણાવાથી તે જીવ જ કહી શકાય. અર્થાત્ સંપૂર્ણ પણ ગળીને જીવ ફૂરણાદિ લક્ષણથી જ જીવ કહેવાય છે અને તે સ્કૂરણદિ લક્ષણે પૂંછડામાં પણ જણાય છે તે પછી તેને જીવ કેમ ન કહેવો? કપાયેલું ગળીનું પૂંછડું જીવને અવયવ હેવા છતાં પણ તેમાં સ્કૂરણાદિ જીવના લક્ષણ હેવાથી પરિપૂર્ણ—અખંડ ગળીના જીવની જેમ તે પણ જીવ જ છે. જે ગોળીના જીવન કપાયેલા પૂંછડાને તેને એક દેશ માનીને તેને જીવન માનતાં સંપૂર્ણ જીવને જ જીવ માનવામાં આવે તે પછી ઘટને દેશ પણ અજીવ નહિ કહી શકાય, સંપૂર્ણ ઘટ જ અજીવ કહેવાશે અને એવી માન્યાથી જીવ, જીવ, અજીવ ને અજીવ એમ ચાર રાશી જ સિદ્ધ થશે પણ જીવ, જીવ અને અજીવ એવી ત્રણ રાશિની સિદ્ધિ નહિ થાય. અર્થાત્ જીવરાશી "સિદ્ધ કરવાને માટે જીવના દેશને જીવથી ભિન્ન માની તેમાં
જીવને નિષેધ કરવામાં આવે તે પણ ત્રણ રાશી સિદ્ધ થઈ શકતી નથી, કારણ કે જેમ જીવના દેશને જીવથી ભિન્ન માની તેને નેજીવ કલ્પવામાં આવે છે તેમ અજવસ્વરૂપ ઘટને દેશ ઘટથી ભિન્ન હોવાથી તે અજીવ તરીકે ઓળખાવાથી ચાર રાશી થાય છે. ને અવરૂ૫ થી રાશીને પ્રસંગ ટાળવાને માટે અજીવન સ્કંધ તથા દેશમાં જાતિ તથા લિંગના સરખાપણાને

Page #212

નવમીમાંસા
[૧૯૧ ]. લઈને અજીવને નિષેધ કરવામાં આવે તે જીવમાં પણ સ્કંધ તથા દેશમાં જાતિ તથા લિંગની સમાનતા હોવાથી નજીવને પણ નિષેધ થઈ શકે છે. તાત્પર્ય કે-જેમ અજીવ સ્કંધમાં અજીવપણું અને પુરુષલિંગપણું રહેલું હોવાથી તે દેશ અજીવ જ કહેવાય પણ અજીવ કહેવાય નહિં તેવી જ રીતે જીવના સ્કંધમાં પણ જીવત્વ જાતિ તથા પુલિંગપણું રહેલું છે તેવું જ તેના દેશમાં પણ રહેલું હોવાથી જીવને દેશ નેજીવ હેઈ શકતો નથી પણ તે જીવ જ હઈ શકે છે. આ પ્રમાણે વિચાર કરતાં જીવ કે અજીવ જેવી જીવ-અજીવથી ભિન્ન ત્રીજી રાશી બની શકતી નથી.
શાસ્ત્રમાં બતાવેલા સમભિરૂઢ નયના મતથી પણ જીવથી ભિન્ન નેજીવ જેવી કેઈપણ વસ્તુ સિદ્ધ થઈ શકતી નથી, કારણ કે સમભિરૂઢ નયવાળ કહે છે કે –“fમ સે ઉપલે
તે ઘgણે નોક” અર્થાત્ જીવસ્વરૂપ જે પ્રદેશ તે પ્રદેશ જીવ. આ પ્રમાણે કર્મધારય સમાસ કરીને જીવ તથા પ્રદેશનું એકાધિકારણ બતાવે છે પણ ભિન્ન અધિકરણ બતાવતું નથી. જે જીવ તથા દેશનું ભિન્ન અધિકરણ માનવામાં આવે તે બંને ભિન્ન થઈ જાય પણ આ સ્થળે જેમ લીલું કમળ કહેવાય છે તેમાં લીલે વર્ણ વિશેષણ તથા કમળ વિશેષ્ય બંનેનું એકાધિકારણ બતાવીને અભિન્ન જણાવ્યા છે તેમ જીવ તથા દેશમાં પ્રથમ એકાધિકરણદ્વારા અભિન્નતા જણાવી છે. તેથી જીવને જ જીવપણે કહ્યો છે પણ જીવથી ભિન્ન વસ્તુને ને જીવ બતાવી નથી.
વસ્તુસ્થિતિ એવી છે કે સમભિરૂઢ નયવાળે દેશ તથા

Page #213

[ ૧૨]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ દેશી બંને માને છે પણ દેશ તથા દેશીને ભિન્ન માનતે ન હેવાથી દેશ તથા દેશીનું સમાનાધિકરણ એક જ આધાર જણાવવાને માટે કર્મધારય સમાસને આશ્રય લે છે તેથી ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્યના દેશ તથા પ્રદેશને દ્રવ્યથી અભિન્ન જણાવતાં કહે છે કે “અમે છે guસે રે ઘરે ઘ ” ધર્મ જે પ્રદેશ છે તે પ્રદેશ ધર્મ છે. આવી જ રીતે અધર્મ તથા આકાશ માટે પણ કહે છે. અર્થાત (સે ઘરે સામે રે ઘણણે માણે) એમ જણાવે છે; પરંતુ જીવાસ્તિકાય તથા પુદ્ગલાસ્તિકાયના માટે “રે પણ નોકરીરે ઘg નોવો” તે પ્રદેશ નેજીવ છે એમ કહે છે પણ જીવ જે પ્રદેશ તે પ્રદેશ જીવ છે અથવા તો તે પ્રદેશ સ્કંધ છે એમ કહેતા નથી તેનું ખાસ કારણ તે એ છે અનેક દ્રવ્યની અપેક્ષા છે. અર્થાત ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ એક દ્રવ્ય છે અને જીવાસ્તિકાય તથા પુદ્ગલાસ્તિકાય અનેક દ્રવ્ય છે. તેમાં એક દ્રવ્યને માટે તે દેશ તથા દેશીન (ધર્માસ્તિકાય દેશી અને તેને દેશ) એકાધિકરણ બતાવી તે પ્રદેશ ધર્મ છે એમ કહીને અભિન્નતા જણાવી છે પણ જીવ તથા સ્કંધ અનેક દ્રવ્ય છે માટે એક જીવ તથા સ્કંધ અનેકને એક દેશ હોવાથી એક જીવમાં તથા સ્કંધમાં રહેલે પ્રદેશ બધાય છે તથા સ્કંધમાં રહી શકતું નથી માટે દેશ નિષેધ કરવાને નિશબ્દ વાપરીને
જીવ તથા નેસ્કંધ કહ્યો છે. અને પ્રદેશ તથા જીવને સમાનાધિકરણથી અભિન્ન બતાવીને જીવસ્વરૂપ પ્રદેશ જણાવ્યું છે તેથી જીવ શબ્દથી સમગ્ર જીવ લેવો પણ જીવથી ભિન્ન પ્રદેશની કલ્પના કરવી નહિં. અનેક દ્રવ્યમાંથી એક દ્રવ્યને

Page #214

આમાની ઓળખાણ
[ ૧૭ ] આશ્રયીને કહેવું હોય ત્યાં ને શબ્દ વાપરી શકાય પણ અખંડ અસ્પી એક જ દ્રવ્ય માટે કહેવું હોય ત્યાં ને શબ્દ વપરાતે નથી. આ પ્રમાણે વિચાર કરવાથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે સમભિરૂઢ ને જે જીવ કહ્યો છે તે જીવથી ભિન્ન જીવના દેશને નહિં પણ અનેક જીથી ભિન્ન એક જીવને જીવ કહ્યો છે તેથી તે જીવરાશી જ છે પણ જીવથી ભિન્ન લક્ષણવાળી જીવરાશી જેવી કેઈ ત્રીજી રાશી નથી.
આત્માની ઓળખાણ.'
(૨૧) ચિકિત્સાશાસ્ત્રમાં નિષ્ણાત કેઈ વૈદ્ય અથવા તે ડોકટર વ્યાધિગ્રસ્ત માનવીને તપાસીને તેના રેગેને સારી રીતે જાણી લે છે છતાં તે રેગના દુખેથી મુક્ત હોય છે કે જેની પીડા બીમાર માણસ ભેગવી રહ્યો હોય છે; તમે ભડકે બળતા દેવતાને જોઈને સારી રીતે જાણી શકે છે કે અગ્નિ પ્રદીપ્ત થઈ રહ્યો છે તે તમે બળતા નથી. તમે તીક્ષણ ધારવાળી તલવારને જોઈને તેજોમય સાક્ષાત્કાર કરી શકે છે છતાં તમારા જ્ઞાનના કપાઈને ટુકડા થતા નથી, તમે મેટું જળાશય જોઈને પાણીને જાણી શકે છે તેથી તમારું જ્ઞાન ભિંજાઈ જતું નથી. આ ઉપરથી તેમને પ્રતીતિ કરાવવાને માટે બીજા કેઈ પણ દાખલા-દલીલેની જરૂરત પડતી નથી કે જ્ઞાન ગળતું, બળતું કે છેદાતુંભેદોતું નથી. જ્ઞાન અછઘ-અભેદ્ય તથા અદાહ્યા કહેવાય છે તે સાચું છે.
૧૩

Page #215

[૧૪]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ - ઘણય માણસોને આત્માના અસ્તિત્વની આશંકા રહે છે. આત્મા હશે કે નહિં? અથવા તે સર્વથા શ્રદ્ધા હોતી નથી તેથી કહી દે છે કે આત્મા જેવી કઈ વસ્તુ જ નથી. તેમની બુદ્ધિ આત્માને નિષેધ એટલા માટે કરે છે કે કેઈપણ ઈદ્રિયથી આત્માનું ગ્રહણ થઈ શકતું નથી. ખાસ કરીને તે આખેથી જે વસ્તુ ન જણાય તે વસ્તુ હતી નથી એવી તેમની માન્યતા હોય છે. આ બધી બાબતે તેમની બુદ્ધિની નબળાઈ સૂચવે છે. જે વસ્તુ ચક્ષુગ્રાહ્ય ન થાય તે વસ્તુ જ હતી નથી એવું તેમનું માનવું ભૂલભરેલું છે. આંખથી દેખાતી કેટલીક વસ્તુઓ દૂર હોવાથી જોઈ શકાતી નથી તેમજ અત્યંત સૂક્ષ્મ ચક્ષુગ્રાહ્ય વસ્તુ પાસે હોવા છતાં પણ કેટલીક સાધનો દ્વારા જોઈ શકાય છે અને કેટલીક સાધનથી પણ ચક્ષુગ્રાહ્ય થઈ શકતી નથી તેથી એમ ન કહી શકાય કે આંખેથી જે દેખાય નહિં તે વસ્તુ છે જ નહિં.
વસ્તુઓ બે પ્રકારની હોય છે. એક રૂપી અને બીજી અરૂપી. વર્ણ, ગંધ, રસ તથા સ્પર્શ જેમાં હોય તે રૂપી અને જેમાં વર્ણાદિ ન હોય તે અરૂપી કહેવાય છે. આવી વ્યાખ્યા તે રૂપી તથા અરૂપીની થઈ શકે છે પણ જેમાં માત્ર વર્ણ હોય અને આંખેથી દેખાય તે રૂપી અને જેમાં વર્ણ ન હોવાથી આંખેથી ન દેખાય તે અરૂપી એવી વ્યાખ્યા રૂપી તથા અરૂપીની થઈ શકતી નથી, કારણ કે રૂપથી માત્ર વર્ણ લેવાતું નથી પણ વર્ણની સાથે ગંધાદિ પણ લેવાય છે. જ્યાં વર્ણ હોય છે ત્યાં ગંધ, રસ તથા સ્પર્શ પણ હોય જ છે અને આકાર પણ છે. પાંચે ઇદ્રિના વિષયે ભિન્ન-ભિન્ન હોવાથી પ્રત્યેક ઇન્દ્રિય પતિ

Page #216

આત્માની ઓળખાણ
[ ૧લ્પ ] પિતાના વિષયને ગ્રહણ કરે છે. આંખ વર્ણને, કાન શબ્દને, જીભ રસને, નાક ગંધને અને ત્વચા સ્પર્શને ગ્રહણ કરે છે. આંખથી ગંધ અને નાકથી વર્ણ એમ ભિન્ન ઇક્રિયેથી ભિન્ન વિષય ગ્રહણ થાય નહિં. વર્ણ, ગંધ આદિ વિષયે કહેવાય છે અને તે જ્યારે એક પરમાણુમાં પણ હોય છે તે પછી સ્કંધમાં કેમ ન હોઈ શકે. વર્ણાદિ ચારે સાથે જ રહે છે. એક પરમાણુમાં એક વર્ણ, એક ગંધ, એક રસ તથા બે સ્પર્શ હોય છે. તેથી વર્ણાદિ ચારેના ભિન્ન ભિન્ન પરમાણુ હોતા નથી અર્થાત્ વર્ણના પરમાણુ જુદા, રસના જુદા અને ગંધ તથા સ્પર્શના પણ જુદા એમ ભિન્ન વિષયના ભિન્ન પરમાણુ હોઈ શકે નહિં, માત્ર આંખથી ગ્રહણ થતી વસ્તુમાં પણ ગંધાદિ હોય છે તેમજ નાક, જીભ, કાન તથા સ્પર્શ ઈદ્રિયથી ગ્રહણ કરાતી વસ્તુઓમાં પણ વદિ હોય જ છે. આ પ્રમાણે વર્ણાદિ ચારે વિષયે સાથે રહેવા છતાં જે વિષય ઉદ્ભૂત હોય છે તેને તે વિષયની ગ્રાહક ઇંદ્રિય મુખ્યપણે ગ્રહણ કરે છે; બાકીના વિષયે ગૌણપણે રહે છે. પવન માત્ર સ્પર્શ ઇદ્રિયથી ગ્રહણ થાય છે તેમાં વર્ણાદિ હોવા છતાં પણ તે અસદ્ભૂત હેવાથી આંખ આદિ ઇંદ્રિયે ગ્રહણ કરી શકતી નથી. તે અરૂપી કહી શકાય નહિં. જેમ ગંધ તથા રસ નાક અને જીભથી ગ્રહણ થાય છે, આંખથી ગ્રહણ થતા નથી પણ તેની આધારભૂત વસ્તુઓ આંખથી ગ્રહણ થાય છે કે જેને સ્પર્શ ઈદ્રિય પણ ગ્રહણ કરી શકે છે, માટે તે રૂપી છે પણ અરૂપી નથી. અર્થાત્ ફળ તથા પુષ્પોમાં રહેલા રસ તથા ગંધને ભલે આંખે ગ્રહણ ન કરે પરંતુ રસ તથા ગંધના આધારભૂત પુષ્પ તથા ફલને આંખ અને સ્પર્શ ઈદ્રિય ગ્રહણ

Page #217

[ ૧૯૬ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ કરી શકે છે તેથી તે રૂપી કહેવાય છે તેવી જ રીતે પવનને આંખ નથી ગ્રહણ કરતી પણ તેમાં રહેલા સભૂત સ્પર્શ તથા ગંધને ત્વચા તથા નાક ગ્રહણ કરે છે માટે પવન પણ રૂપી જ હોઈ શકે છે. અંધારું કાળું દેખાય છે, તેને સ્પર્શ ઠડ હોય છે અને તે આંખ તથા સ્પર્શ ઈદ્રિયથી ગ્રહણ થાય છે પણ તેમાં રહેલે રસ તથા ગંધ અસદુભૂત હોવાથી નાક તથા જીભથી ગ્રહણ થઈ શકતા નથી તેથી અંધારામાં રસ તથા ગંધને સદ્ભાવ નથી તો પણ તે રૂપી કહી શકાય. જે વસ્તુ રૂપી ન હોય તે તેને કેઈ પણ ઇદ્રિય ગ્રહણ કરી શકે નહિં. એક એ નિયમ છે કે-પાંચે ઈદ્રિયમાંથી જે વસ્તુને એક પણ ઇદ્રિય ગ્રહણ કરી શકતી હોય તે તે વસ્તુ રૂપી સમજવી. કેટલીક વસ્તુઓમાં પાંચે વિષય ઉદ્ભૂત (પ્રગટ) હેવાથી પાંચે ઇદ્રિ ગ્રહણ કરી શકે છે ત્યારે કેટલીકમાં ચાર, ત્રણ, બે અથવા તે એક જ વિષય ઉદ્દભૂત હેય તે તેના પ્રમાણમાં તેટલી જ ઇક્રિયેથી તે વસ્તુ ઓને બોધ થાય છે. તાત્પર્ય કે ચાહે એક ઇંદ્રિયથી ગ્રહણ થાય કે અનેક ઇંદ્રિયથી ગ્રહણ થાય પણ ઇંદ્રિયગ્રાહ્ય વસ્તુ માત્ર રૂપી જ હોઈ શકે છે.
જેમાં વર્ણ, ગંધ રસ તથા સ્પર્શ ન હોય તે કાંઈપણ વસ્તુ નથી એમ ન કહી શકાય. તે વસ્તુ તે છે પણ તેમાં રૂપના બોધક વદિ ન હોવાથી તે અરૂપી કહેવાય છે, છતાં અલ્પજ્ઞ માનવીઓની એવી માન્યતા થઈ ગઈ છે કે કેઈપણ ઇંદ્રિયથી ગ્રહણ ન થાય તે આકાશકુસુમની જેમ અવસ્તુ જ છે. વર્તમાનકાળમાં કહેવાતા વિજ્ઞાનથી કેટલાક સાધને બનાવવામાં આવ્યા છે તે દ્વારા કેટલીક રૂપી વસ્તુઓ કે જે સૂક્ષ્મ હેવાથી

Page #218

આત્માની ઓળખાણ
[ ૧૯૭] ઈદ્રિયગ્રાહ્ય થઈ શકતી ન હતી તેથી તેને અભાવ માનવાવાળા પણ વસ્તુ તરીકે માનતા થયા છે, તો પણ પવન તથા શબ્દને રૂપી ન હોવાની માન્યતાને ફેરવી શક્યા નથી. અર્થાત્ પવન તથા શબ્દ આંખથી દેખાતા નથી તોપણ ત્વચા તથા કાનથી ગ્રહણ થાય છે માટે વસ્તુ તે છે પણ તે અરૂપી છે. તેમનું માનવું છે કે જે વસ્તુઓ બીજી ઇંદ્રિયદ્વારા ગ્રહણ થયા છતાં પણ જે સાધન દ્વારા પણ આંખથી ગ્રહણ ન થાય તે રૂપી ન કહી શકાય. ગંધ તથા રસની અધિકતાવાળી વસ્તુઓ આંખોથી દેખાતી હોવાથી તેને રૂપી માને છે પણ પવન તથા શબ્દ માત્ર ત્વચા ગ્રહણ થવાથી તેને રૂપી માનતા નથી. અલ્પજ્ઞ છો જ્યારે આંખ સિવાયની ઇન્દ્રિયની ગ્રાહ્ય વસ્તુને રૂપી માનતા નથી તે પછી અતીન્દ્રિય જ્ઞાન ગ્રાહ્ય જે રૂપી વસ્તુઓ છે તેને તો તે કેવી રીતે રૂપી માને? એટલું જ નહિં પણ અતીંદ્રિય ગ્રાહ્ય કઈ વસ્તુ જ નથી એવી તેમની માન્યતા છે, અર્થાત્ અતીન્દ્રિયગ્રાહ્ય અરૂપી જેવી કેઈપણ વસ્તુ જ નથી એવી તેમની શ્રદ્ધા છે. બીજું કઈપણ ઇદ્રિયથી, ભલે ગ્રહણ ન થાય, પણ માત્ર આંખથી ગ્રહણ થાય તે રૂપી અને આંખ સિવાયની માત્ર બીજી ઇંદ્રિયેથી ગ્રહણ થાય તે અરૂપી, પણ એકેય ઇન્દ્રિયથી ગ્રહણ ન થાય તે વસ્તુ જ નથી. આ પ્રમાણે રૂપી તથા અરૂપીની વ્યાખ્યા કરીને જેને વસ્તુ માનવામાં આવે છે તે માત્ર જડ વસ્તુમાં જ ઘટી શકે છે, પણ તાત્વિક અરૂપી ચેતન અથવા અચેતનમાં ઘટી શક્તી નથી. તાત્વિક અરૂપી વસ્તુમાં વર્ણાદિ ન હોવાથી માત્ર જ્ઞાનથી જ ગ્રહણ થઈ શકે છે, કેઈપણ ઈદ્રિયથી ગ્રહણ થઈ શકતી નથી તેથી ધર્માસ્તિકાય,

Page #219

[ ૧૯૮ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
જીવાસ્તિકાય કે જે
અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને તાત્ત્વિક અરૂપી છે તેને વસ્તુ તરીકે માનતા નથી. માત્ર જીવાસ્તિકાય કે જે કર્મના સસથી વિવિધ પ્રકારની ક્રિયા કરત દૃષ્ટિગોચર થાય છે તેથી તેને વસ્તુ તરીકે માને છે છતાં તેમાં મતભેદ છે. કેટલાક આત્માને દેહથી ભિન્ન દ્વેતુના અધિષ્ઠાતા માને છે અને તે કોઈ બીજી ગતિમાંથી મરીને અહિં માણસ થયા છે, અને અહિંથી મરીને બીજી પશુ, પક્ષી આદિની ગતિમાં જશે. કેટલાક કહે છે કે-શરીરમાંથી ઉત્પન્ન થયા છે અને છેવટે શરીરમાં જ લય પામી જશે. આવી આવી અનેક પ્રકારની માન્યતાએ આત્મા માટે માનવજાતિમાં પ્રચલિત થયેલી જોવામાં આવે છે, પણ આત્માનું તાત્ત્વિક અરૂપી સ્વરૂપ સમજાતું નથી. આત્મા અરૂપી હાવાથી તેમાં વર્ણાદિ નથી તેથી તે કાઇ પણ ઇંદ્રિયના વિષય નથી. મનથી પણ તેના તાત્ત્વિક સ્વરૂપની કલ્પના થઈ શકતી નથી. જોયેલી તથા સાંભળેલી રૂપી વસ્તુની મન કલ્પના કરી શકે છે અને એટલા માટે જ આત્મા તથા ધર્માસ્તિકાયાદિ અરૂપી વસ્તુઓનું સ્વરૂપ સાંભળવા છતાં પણ તેનું તાત્ત્વિક સ્વરૂપ મનથી કલ્પી શકાય નહિ
આ પ્રમાણે અરૂપી આત્મા આફ્રિ ઇંદ્રિયપ્રત્યક્ષ ન હોવા છતાં પણુ કાર્ય ઉપરથી અનુમાનગ્રાહ્ય થઇ શકે છે, અને આત્મા તા આત્મપ્રત્યક્ષ પણ થાય છે. ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે જ્ઞાનના અસ્તિત્વને સહુ કોઇને અનુભવ થાય છે. માણસ બુદ્ધિપૂર્વક કાર્ય કરતા દૃષ્ટિગાચર થાય છે માટે જ્ઞાન માણસમાં તે છે જ પણ પશુ પક્ષી આદિમાં પણ તેમની ચેષ્ટાએ ઉપરથી સ્પષ્ટ જણાય છે એટલે જ્ઞાનના કોઇપણ નિષેધ કરી શકે નહિ. જે

Page #220

આત્માની ઓળખાણ
[ ૧૮ ] જ્ઞાનથી અનેક પ્રકારના આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરે તેવા, જેવા કે રેડીઓ, એરપ્લેન આદિ આવિષ્કાર થયા છે અને થાય છે તે જ્ઞાનમાં વર્ણાદિ ન હોવાથી તે અરૂપી છે. પાંચ ઇંદ્રિયમાંથી કેઈપણ ઇંદ્રિયથી તે ગ્રહણ થઈ શકતું નથી અને તેથી જ તેમાં બળવા આદિને સ્વભાવ નથી. જીવ માત્રને પિતાનું જ્ઞાન આત્મપ્રત્યક્ષ છે. પિતે તેને સાક્ષાત્કાર કરી શકે છે. બીજાના જ્ઞાનને અનુમાનથી જાણી શકે છે. પોતાના જ્ઞાન દ્વારા થવાવાળી પ્રવૃત્તિને બીજા જીવોની જ્ઞાનજન્ય પ્રવૃત્તિ સાથે સરખાવીને બીજાના જ્ઞાનને નિશ્ચય કરે છે. ઇદ્રિની ન્યૂનતાને લઈને એક ઇંદ્રિયવાળા જીવોમાં તિભાવે રહેલું જ્ઞાન જાણી શકાતું નથી. પિતાનામાં રહેલું જ્ઞાન જેમ ઇંદ્રિયની સહાયતા વગર માત્ર જ્ઞાનથી જાણી શકાય છે તેમ બીજામાં રહેલું જ્ઞાન જાણું શકાય નહિ. બીજાના જ્ઞાનને જાણવાને માટે ઇન્દ્રિયની સહાયતાની જરૂરત પડે છે અને તે અનુમાનથી જાણી શકાય છે. જીવ માત્રમાં રહેલા જ્ઞાનને સાક્ષાત્કાર અતિશય જ્ઞાન સિવાય થઈ શકે નહિં. અને તે અતિશય જ્ઞાન પણું ક્ષાયિક જ હોવું જોઈએ, કારણ કે ક્ષાયિક-કેવળજ્ઞાન જ આત્મજ્ઞાન આદિ અરૂપી વસ્તુઓને યથાર્થ સાક્ષાત્કાર કરી શકે છે. બાકીનાં અતિશયજ્ઞાન અતીંદ્રિય હેવા છતાં પણ તે રૂપી વસ્તુઓને જ બંધ કરી શકે છે. - આ જ્ઞાન અને આત્મા બંને જુદી વસ્તુઓ નથી પણ ' અભિન્ન છે. જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા કહેવાય છે. જ્ઞાન ગુણ છે અને આત્મા ગુણ છે. જેમ મીઠાસ તથા સાકરમાં ભેદ હોતો નથી. જે મીઠાસ છે તે જ સાકર છે. સાકર દ્રવ્ય છે અને મીઠાસ ગુણ છે. ઇન્દ્રિય ગુણદ્વારા દ્રવ્યને નિશ્ચય કરાવે છે. જીભથી

Page #221

[ ૨૦૦ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ મીઠાસનું જ્ઞાન થાય છે તેની આધારભૂત સાકરને પણ બંધ થાય છે. જો કે સાકર દ્રવ્ય આંખથી પણ ગ્રહણ થાય છે છતાં
જ્યાં સુધી તેને અસાધારણ ધર્મ મીઠાસ જીભથી જાણવામાં ન આવે ત્યાં સુધી આંખથી જોયેલી ધોળી તથા કઠણ વસ્તુ શું છે તેને નિર્ણય થઈ શકે નહિં, માટે જ જીભથી ચાખ્યા પછી સાકરને નિર્ણય થઈ શકે છે. વસ્તુમાં સાધારણ તથા અસાધારણ એમ બે પ્રકારના ધર્મો રહેલા છે. અસાધારણ ધર્મ વસ્તુના સ્વરૂપને ઓળખાવે છે અને તે રૂપી વસ્તુ હોય તે કઈ પણ એક ઇંદ્રિયદ્વારા ગ્રહણ થઈ શકે છે અને સાધારણ ધર્મ ભિન્ન ઇદ્રિયથી થાય છે જેમકે–પુષ્પમાં રહેલે ગંધ ઘાણ ઇંદ્રિયથી થાય છે અને તેમાં રહેલી તતા-પીતતા (ધળાશપીળાશ) તથા કમળતા કે કઠણુતારૂપ સાધારણ ધર્મ ચક્ષુ તથા સ્પર્શેન્દ્રિયથી ગ્રહણ થાય છે તાત્પર્ય કે અસાધારણ ધર્મ વસ્તુના સ્વભાવથી પ્રતિત કરાવીને વસ્તુને બંધ કરાવે છે ત્યારે સાધારણ ધર્મ માત્ર દ્રવ્યનો બેધ કરાવે છે અને એટલા માટે જ દ્રવ્ય તથા ગુણને કવચિત્ ભિન્નભિન્ન માનવામાં આવે છે. જે દ્રવ્ય તથા ગુણ સર્વથા અભિન્ન હોય તે આંખોથી ઘેળો કઠણ કટકો અથવા તે નાક દ્વારા ગંધ જાણ્યા વગરના આંખોથી દેખાતાં પુષ્પોને જોવા માત્રથી જ સાકર અથવા તે પુષ્યની જાતિને નિર્ણય થ જોઈએ પણ થતો નથી. તે જીભથી ચાખ્યા પછી અને સુંધ્યા પછી થાય છે કે આ મીઠું નથી પણ સાકર છે, આ ચબેલી છે પણ જાઈનું પુષ્પ નથી. આ ઉપરથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે ગુણ, ગુણીથી ભિન્ન પણ છે અને અભિન્ન પણ છે. જે અભિન્ન ન હોય તે સાકરને જીભની સાથે સંગ થવા

Page #222

આત્માની ઓળખાણ
[ ૨૦૧ ]. છતાં પણ સાકરને બંધ થઈ શકે નહિં માટે ગુણગુણીને કવચિત્ ભેદભેદ રહેવાને જ.
રૂપી તથા અરૂપી દ્રવ્યને સંગ ચાર પ્રકાર હોય છે. રૂપીને રૂપી સાથે સંગ એટલે પુદ્ગલાસ્તિકાય (જડ)ને પુદ્ગલાસ્તિકાય સાથે સંગ થાય છે. ધર્માસ્તિકાયાદિ અરૂપીને પુદ્ગલાસ્તિકાય રૂપી સાથે સોગ. ધર્માસ્તિકાયાદિ અરૂપીને અધર્માસ્તિકાયાદિ અરૂપી સાથે સંગ અને જડ સ્વરૂપ કર્મને જીવની સાથે સંગ તે રૂપીને અરૂપી સાથે સંગ કહેવાય છે. વસ્તુઓમાં રહેવાવાળા ધર્મો મુખ્યપણે ચેતન તથા અચેતન એમ બે પ્રકારના હેવાથી વસ્તુ માત્ર જીવ તથા અજીવ એમ બે વિભાગમાં વહેંચાઈ ગઈ છે. જીવમાં ચેતના ધર્મ છે અને અજીવમાં અચેતના ધર્મ છે. અજીવમાં રૂપી તથા અરૂપી બંને પ્રકારના દ્રવ્ય છે અને જીવ દ્રવ્યમાં તે માત્ર જીવ જ જીવ દ્રવ્ય છે અને તે અરૂપી છે. અરૂપી ધર્મ જે જીવમાં છે તે જ ધર્માસ્તિકાયાદિ અજીવમાં પણ છે, માટે અરૂપી ધર્મ જીવ તથા અજીવમાં સાધારણપણે રહે છે. અર્થાત્ જીવમાં રહેવાવાળા કેટલાક સાધારણ ધર્મો અજીવસ્વરૂપ ધર્માસ્તિકાય આદિમાં રહી શકે છે પણ પગલાસ્તિકાય(જડ)માં રહેતા નથી, કારણ કે અરૂપી દ્રવ્યના ધર્મ અરૂપી હેય છે અને રૂપી દ્રવ્યના રૂપી હોય છે. અરૂપીના ગુણ ધર્મ રૂપમાં ન રહી શકે. બાકી યત્વ-પ્રમેયત્વ આદિ સામાન્ય ધર્મો તે રૂપી હોય કે અરૂપી હેય વસ્તુ માત્રમાં રહી શકે છે. તાત્પર્ય કે સ્વભાવસ્વરૂપ ધર્મ અસાધારણ હોવાથી પોતાના જ દ્રવ્યમાં રહે છે જેમકે જ્ઞાન આત્મામાં જ રહે છે. ચલન સ્વભાવ

Page #223

[ ૨૦૨ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ ધર્માસ્તિકાયમાં, સ્થિર સ્વભાવ અધર્માસ્તિકાયમાં, પૂરણ-ગલન સ્વભાવ પુદ્ગલાસ્તિકાયમાં બાકીના અરૂપી–અસંખ્ય પ્રદેશ આદિ સાધારણ ધર્મો અરૂપી દ્રવ્યમાત્રમાં રહે છે.
આત્મા અરૂપી છે તેથી તેને જ્ઞાન ગુણ પણ અરૂપી હેવાથી તેને કોઈ પણ ઇન્દ્રિય સાક્ષાત્કાર કરી શકતી નથી. માત્ર જ્ઞાનથી જ તેનું પ્રત્યક્ષ થાય છે, કારણ કે અરૂપી જ્ઞાન સિવાય કઈ પણ રૂપી વસ્તુ અરૂપીને સાક્ષાત્કાર કરી શકે નહિં, પણ કરાવી શકે છે તે માત્ર આત્માનું માનસ પ્રત્યક્ષ થાય છે તેને આશ્રયીને કહેવાય છે, તેમાં પણ પ્રધાનતા તે જ્ઞાનની હોય છે. જ્ઞાન અપી હોવા છતાં પણ તે રૂપી તથા અરૂપી બંનેને બંધ કરી શકે છે. આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ હેવાથી ઇદ્રિયદ્વારા પણ બોધ કરનાર તે પિતે જ હોય છે. રૂપી હોય કે અરૂપી પણ અધસ્વરૂપ કઈ પણ વસ્તુ પિતે બંધ કરી શકે નહિં પણ સકર્મક આત્માને બંધ કરાવવામાં રૂપી વસ્તુ નિમિત્તભૂત થઈ શકે છે, કારણ કે કર્મ જડ છે અને તે આત્મા ઉપર પથરાઈને રહેલાં છે એટલે બહારની વસ્તુઓ–યને જાણવામાં આડાં આવે છે તેથી બહારની વસ્તુઓને સીધે આત્માની સાથે સંબંધ થતું નથી પણ કર્મના કાર્યરૂપ ઇદ્રિની સાથે સંબંધ થાય છે તેથી તે ઇન્દ્રિયો દ્વારા આત્મા ય વસ્તુઓને જાણી શકે છે. આવી રીતે પરંપરાથી આત્માને જ્ઞાન થાય છે તે પક્ષ થાય છે. વાસ્તવિકમાં તે જ્ઞાન-બોધ-ચેતના તથા આત્મા એક જ અર્થને બંધ કરાવનારા પર્યાયવાચક શબ્દો છે તોયે જ્ઞાન-બંધ આદિ ગુણે છે અને આત્મા દ્રવ્ય છે તેથી બંને અભિન્ન છે. ગુણ પર્યાયને

Page #224

શ્રી મહાવીર પ્રભુની અહિંસા
[ ૨૦૩ ] સમુદાય તે ગુણ (દ્રવ્ય) કહેવાય છે. અર્થાત્ જેમ તાંતણાને સમુદાય તે વસ્ત્ર કહેવાય છે, તાંતણેને સમુદાય અને વસ્ત્ર બે જુદી વસ્તુઓ નથી તેમ જ્ઞાનાદિ ગુણ-પર્યાને સમુદાય તે જ આત્મા હેવાથી બંને વસ્તુઓ જુદી નથી. જે કે રેય અનંતા હોવાથી જ્ઞાન અનંતું કહેવાય છે છતાં જ્ઞાન સ્વરૂપથી તે એક જ છે તેથી સ્વરૂપે જ્ઞાન ગુણ છે અને પરરૂપે પર્યાય કહેવાય છે. જે ગુણ છે તે ત્રણે કાળમાં એક સ્વરૂપે રહેનારા છતાં પર્યાય છે અને તેને જ આત્મદ્રવ્યના નામથી ઓળખાવવામાં આવે છે.
શ્રી મહાવીર પ્રભુની અહિંસા.”
(૨૨) પૃથ્વીતળ પર માનવદેહે અનેક આત્માઓ અવતર્યા છે અને અવતરે છે; પણ જેમના અવતરવાથી જે ભૂમિ પવિત્ર તથા પૂજ્ય બને છે એવા અવતારી પુરુષ તરીકે તે કવચિત્ કદાચિત કઈક જ અવતરે છે. જેમના અવતરવાથી અશાંતિ, ભય, દુઃખ, કલેશ, દ્વેષ તથા વૈર-વિરોધાદિ અનિષ્ટીનાં મૂળ તો નાશ પામી જાય અને આત્માઓ પરસ્પર એકબીજાને સાચી રીતે ઓળખીને આત્મસંગઠન દ્વારા આત્મિક અનંતી શક્તિને વિકાસ મેળવી શકે તેમનું અવતરણ અવતાર તરીકે ઓળખાય છે અને તેમને માનવદેહ પ્રભુ તરીકે પૂજાય છે.
અત્યારે પણ જે મગધની ભૂમિ પવિત્ર તીર્થસ્થળ કહેવાય છે અને પૂજાય છે તે છેલ્લા ત્રણ હજાર વર્ષ દરમ્યાન થઈ

Page #225

[ ૨૦૪ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ ગયેલા બે મહાન વિભૂતિને આભારી છે. અને તેમાં એક તે જૈનધર્મના ઉદ્ધારક શ્રી મહાવીર પ્રભુ અને બીજા બૌદ્ધ ધર્મના પ્રચારક બુદ્ધ ભગવાન છે. જો કે બંનેને મુખ્ય સિદ્ધાંત હિંસાનું તત્વ નષ્ટ કરીને અહિંસાના પ્રચારને હતે છતાં બંને પુરુષના અનુયાયીઓએ પિતા પોતાના ઈષ્ટને પ્રધાનતા આપવાને પોતપોતાના ધર્મશાસ્ત્રમાં અત્યંત પ્રયાસ કર્યો છે, છતાંય બંનેમાં એટલું તે અંતર જણાય છે કે-જૈનાચાર્યોએ બુદ્ધના સિદ્ધાંતમાં દુષણ બતાવીને નિર્દોષ સિદ્ધાંતદ્વારા મહાવરને પ્રધાનતા આપી છે ત્યારે બૌદ્ધાચાર્યોએ મુખ્યત્વે મહાવીરના જ્ઞાનાદિમાં દૂષણ બતાવીને બુદ્ધને પ્રધાનતા આપી છે. ગમે તેમ હેય પણ બંનેનું દયેય ત્યાગ તથા સંયમ દ્વારા આત્મતત્વની ઓળખાણ કરાવીને અને અહિંસાની નિવૃત્તિપૂર્વક આત્માનું અહિંસક સ્વરૂપે પ્રગટ કરીને નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરાવવાનું હતું. જો કે અત્યારની જનતા ગમે તે કારણેને લઈને બુદ્ધની અહિંસાને શિર ઝુકાવે છે પણ નિષ્પક્ષપણે તાત્વિક દૃષ્ટિથી વિચાર કરવામાં આવે તે મહાવીર તથા બુદ્ધની અહિંસાની તુલના સાગર તથા બિંદુની સાથે કરી શકાય છે અને તે તેમના જ્ઞાન, જીવન તથા ચરિત્રના અભ્યાસથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે. બુદ્ધ ભગવાન કહી ગયા છે કે-“માત્ર ઈષ્ટ તત્વ જ જાણવું જોઈએ, બધુંય કાંઈ જાણવાની જરૂરત નથી. સૂક્ષ્મ જંતુઓની સંખ્યા જાણવાથી લાભ શું છે?” આ ઉક્તિથી તે બુદ્ધ ભગવાને જીવ તથા અજીવનું સંપૂર્ણ સ્વરૂપ જાણ્યું હશે કે કેમ તેની શંકા જ રહે છે; પણ મહાવિર પ્રભુને તે જીવ તથા અજીવમય જગતનું સાચું અને

Page #226

શ્રી મહાવીર પ્રભુની અહિંસા
[ ૨૦૫ ] સંપૂર્ણ જ્ઞાન હતું તે તેમની જગત વ્યવસ્થાની પ્રરૂપણ ઉપરથી નિઃશંક જણાય છે.
શ્રી મહાવીર પ્રભુએ જીવને સકર્મક અને અકર્મક એમ બે વિભાગોમાં વહેંચી નાંખીને સકર્મક અને ચાર ગતિરૂપ સંસારનું કારણ માન્યું છે. કર્મના અભાવને લઈને અકર્મક જીવ શુદ્ધ હોવાથી તેમનામાં પરસ્પરના ભેદ કે વિશિષ્ટતા . જેવું કાંઈપણ હોતું નથી એટલે તેમને સિદ્ધ કહીને ઓળખાવ્યા છે. જ્યાં સુધી જીવ સકર્મક છે ત્યાં સુધી તે દેહ વગર રહી શકતા નથી, માટે સૂક્ષ્મ તથા સ્થળ એવા અનેક પ્રકારના દેહધારી ને દારિક તથા વૈક્રિયદેહની અપેક્ષાથી દરેક શરીરના બે બે ભેદ કહી બતાવ્યા છે. વૈયિ શરીરના દેવ તથા નારકી અને દારિક શરીરના મનુષ્ય તથા તિર્યંચ એમ બે પ્રકારના શરીરના ચાર ભેદને સંસાર તરીકે વર્ણવ્યા છે. દરેક શરીરના બે ભેદ પુન્ય તથા પાપકર્મને આશ્રયીને પડ્યા છે અને તેના અંગે સુખ-દુઃખની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે. દેવ તથા મનુષ્યની ગતિને સુખની પ્રધાનતાની અપેક્ષાએ સુગતિ માનવામાં આવી છે અને દુઃખની પ્રધાનતાને લઈને નારકી તથા તિર્યંચની ગતિને દુર્ગતિ બતાવી છે. આ પ્રમાણે પરસ્પર વિરોધી તેના અંગે સાપેક્ષવાદના સિદ્ધાંતની સિદ્ધિ કરી બતાવી છે.
સંસારી જીવના આશ્રયભૂત દેહને પાંચ ઈદ્રિયના સમૂહુરૂપ જણાવ્યું છે, અર્થાત્ પાંચ ઇંદ્રિયવાળે દેહ ચાર-ત્રણ–બે અને એક ઇંદ્રિયવાળે પણ દેહ હોઈ શકે છે અને તેના અંગે જીવે પણ એક—બે-ત્રણ અને પાંચ ઈદ્રિયવાળા કહેવાય છે. આ પાંચે

Page #227

[ ૨૦૬ ]
તાત્ત્વિક લેખસ ંગ્રહ
ઇંદ્રિયાદ્વારા જીવા વણુ–ગંધ-રસ-સ્પર્શે અને શબ્દ ધર્મવાળા પુદ્ગલસ્વરૂપ અજીવને જાણી શકે છે. આંખ, નાક તથા કાન સિવાયની સ્પર્શે તથા રસ આ એ ઇંદ્રિયે જીવાને જીવવાના સાધના ગ્રહણ કરવામાં ઘણી જ ઉપયોગી છે અને તેથી કરીને નાક, કાન તથા આંખ વગરના જીવા જીવનના મુખ્ય સાધનભૂત ખારાકને લઇ શકે છે અને જીવે છે. આ ઉપરથી એટલુ તે સ્પષ્ટ સમજાય છે કે પાંચે ઇંદ્રિયવાળા માનવીને જીવવાને માટે આંખ, કાન તથા નાકના વિષયની જરાય જરૂરત નથી. અને એટલા માટે જ શરીર તથા માં અથવા તે એકલી શરીર ઇંદ્રિયવાળા જીવાને જીવવામાં કાંઈપણ ખાધ આવી શકતા નથી. પણ બીજી ત્રણ ઇંદ્રિયના અભાવે આશ્રય માટે જોઈતી બુદ્ધિના અભાવે પચેંદ્રિય જીવા જેટલા ચઉરિદ્રિય સુધીના જીવા શ્રેય કે અશ્રય કરી શકતા નથી. જીવાને જેમ જેમ ઇંદ્રિયા વધે છે તેમ તેમ તેનાથી થવાવાળું જ્ઞાન પણ વધે છે, છતાં સમજવામાં બુદ્ધિના વિકાસને અનુસરીને ઓછાવત્તાપણું હોય છે. પાંચ ઇંદ્રિયવાળા માણસ પણ હોય છે અને તિર્યંચા પણ હોય છે. તેને ઔદારિક શરીર હોવા છતાં પણ માણસમાં બુદ્ધિને વિકાસ તથા સમજણુ જેટલા પ્રમાણમાં હોય છે તેટલા પ્રમાણુમાં તિય ચા ( પશુ-પક્ષિયા ) માં હોતાં નથી. માણસ બુદ્ધિના સંપૂર્ણ વિકાસ કરીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યાં પછી કમાંથી સથા મુક્તિ મેળવી શકે તેવી રીતે તિર્યંચા મેળવી શકતા નથી. વૈક્રિય શરીરવાળા પચે દ્રિય દેવ તથા નારકીઓને જન્મથી જ ઇંદ્રિયા વગર જાણવાનું જ્ઞાન હાય છે કે જે જ્ઞાન માનવીઓને નિયમથી હાતું નથી છતાં નારક જીવા દુર્ગતિમાં રહેલા હોવાથી

Page #228

શ્રી મહાવીર પ્રભુની અહિંસા
[ ૨૦૭ ] જન્મથી જ નિરૂપમ વેદનાને લઈને જ્ઞાનને ઝાઝે ઉપગ જ કરતા નથી. અને દેવે જ્ઞાનને ઉપયોગ કરે છે પણ જન્મથી જેટલું મળ્યું હોય છે તેટલું જ તેમના ઉપયોગમાં આવે છે પણ તેને વધારી શકતા નથી, પણ માનવી પિતે માનવ ભવમાં દેવે જેટલું જ્ઞાન મેળવીને ઘાતી કર્મને ક્ષય કરે છે અને કેવળજ્ઞાન મેળવીને સર્વજ્ઞ બની શકે છે તેમજ આત્માને સંપૂર્ણ વિકાસ સાધી શકે છે. તાત્પર્ય કે-માનવ દેહવાગે આત્મા સર્વજ્ઞ બની શકે છે. - આ પ્રમાણે મહાવીર પ્રભુનું જ્ઞાન નિરાવરણ-સ્વચ્છ અને વિશાળ હતું, અતીત, અનાગત તથા વર્તમાન કાળના ય માત્ર તેમના જ્ઞાનના વિષયપણે પરિણમ્યા હતા તેથી પ્રભુ ત્રિકાળજ્ઞ હતા, સર્વજ્ઞ હતા, ત્યારે બુદ્ધ ભગવાને દશ્યોદશ્ય જગતને વિજ્ઞાનસ્વરૂપ માનીને જીવાજીવની વિવિધતા તથા વિશિષ્ટતા જણાવેલી ન હોવાથી સંભવે છે કે તેમનું જ્ઞાન પરિમિત હશે. અને તેથી કરીને જ તેમની અહિંસાનું ક્ષેત્ર પણ પરિમિત છે. પ્રભુ મહાવીરની અહિંસા સૂક્ષમ અને અપરિમિત એટલા માટે છે કે જગતની સંપૂર્ણ જીવરાશીને તેમનું જ્ઞાન સ્પર્યું હતું. એટલે તેમની અહિંસાનું ક્ષેત્ર પણ વિશાળ છે, કારણ કે હિંસા તથા અહિંસાનું બીજ સકર્મક જીવરાશી છે. સકર્મક દેહધારી છે જ્યાં સુધી અશરીરી બનીને કેવળ આત્મસ્વરૂપને વિકાસ ન મેળવે ત્યાં સુધી હિંસાની સીમા છે. સંસારની હયાતીનું કારણ હિંસા છે. જ્યાં સુધી હિંસાક્ષી જળનું સિંચન થયા કરે છે ત્યાં સુધી જ સંસાર-વૃક્ષ ફાલ્યું ફૂલ્યું રહે છે. સમગ્ર જીવરાશી જે અહિંસાની આશ્રિત બને તે સંસારને ઉરછેદ

Page #229

[ ૨૦૮ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
થઈ શકે છે, પણ તેમ બનવું અસંભવિત છે, કારણ કે ભવ્યાભવ્યાદિ અનેક પ્રકારના સ્વભાવવાળા જીવા હાવાથી સમ ક ઢેહધારી જીવ માત્ર અહિંસક બની શકે જ નહિં અને સસારના ઉચ્છેદ પણ થઈ શકે નહિ, જીવ વ્યક્તિને આશ્રયીને તે સંસારના ઉચ્છેદ થઈ શકે છે પણ સમષ્ટિને આશ્રયીને તા અસભવિત જ છે. અને એટલા માટે જ અખિલ જીવજગત અહિં`સક બની શકતું જ નથી,
જીવે ધારણ કરેલા દેહનું ખીજા જીવના નિમિત્ત વગર આયુષ્ય પૂરું થવાથી સ્વતઃ છૂટી જવું તે હિંસા કહેવાય નહિ પણ દેહ છેાડવામાં જે કાઈ જીવ નિમિત્ત અને તે હિંસક કહેવાય છે, અર્થાત્ ઇરાદાપૂર્વક જીવને તેના દેહથી છૂટા પાડવા તે જીવ મારવા કહેવાય છે, અને તેને જ 'િસા કહેવામાં આવે છે. જો જીવ પોતે જ પાતાના દેહને છૂટા પાડવાના પ્રયાસ કરે અર્થાત્ પોતે જ પેાતાના દેહને ખેડવામાં નિમિત્ત બને તે પેાતે પણ હિંસક હાઈ શકે છે અને તે આત્મઘાતી કહેવાય છે. રાગ, દ્વેષ તથા માહુને લઇને પુદ્ગલાની જીવા પાંચે ઇંદ્રિયાના વિષયાને પાષવાને માટે અથવા તેા વૈર-વિરાધ તથા દ્વેષની તૃષ્ણા બુઝાવવાને માટે જીવાને પ્રાણાથી દેહથી છૂટા પાડે છે તેને જ હિંસા કહેવામાં આવે છે. પણ સ’કલ્પ વગર અનિચ્છાએ જીવાને મચાવવાના પ્રયત્ન હોવા છતાં પણ જો જીવની વિરાધના ( દેહમુક્ત ) થઇ જાય તે તે હિંસા કહેવાતી નથી અર્થાત્ સ્વ-પરની હિતાવહ પ્રવૃત્તિ કરતાં કેાઈ જીવ મરી જાય તે તે હિંસામાં ગાય નહિ. તેમજ દેહના કારણભૂત કને જીવથી છૂટા પાડવામાં—ક્ષય કરવામાં નિમિત્તભૂત આત્મા હિંસક

Page #230

શ્રી મહાવીર પ્રભુની અહિંસા
[ ૨૦૯ ] કહેવાતું નથી પણ અહિંસક કહેવાય છે કારણ કે તેમાં રાગ
ષ કે મેહ હેતું નથી અને કઈ પણ ઇન્દ્રિયના વિષયને પિષવાનું પણ હેતું નથી પરંતુ જેને દુઃખમાંથી છોડાવીને શાશ્વતું સુખ તથા જીવન પ્રાપ્ત કરાવવાનો હેતુ હોય છે.
પ્રભુએ મન, વચન તથા કાયાના વ્યાપારને સાવદ્ય તથા નિરવદ્યપણે વર્ણવ્યા છે. સાવઘ એટલે સપાપ-હિંસક અને નિરવદ્યા એટલે નિષ્પાપ-અહિંસક. પિતાના પ્રાણ બચાવી દેહને સંગ બનાવી રાખવા એટલે જીવવાને માટે છે જેટલી કાળજી રાખે છે તેટલી કાળજી બીજા ને જીવાડવા કે જીવવા દેવાને માટે રાખતા નથી, બીજા ને જીવાડવા કે જીવવા દેવામાં જેટલી ઉપેક્ષા કરવામાં આવે છે તે બધુંય હિંસક વૃત્તિનું પરિણામ છે. હિંસાને આધાર મને વ્યાપાર ઉપર છે. અર્થાત્ મનના પરિણામને આશ્રયીને હિંસા તથા અહિંસાની ઓળખાણ થઈ શકે છે. અને એટલા માટે જ રાગઠેષ તથા મેહના પરિણામ હિંસાના ઉત્પાદક છે અને સમભાવ-સમ્યગાન-દર્શનાદિથી થવાવાળા પરિણામ અહિંસાજનક છે, આત્મા સમ્યગદર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રસ્વરૂપ હેવાથી અહિંસક સ્વભાવને છે, કારણ કે તેને વર્ણ, ગંધ તથા રસાદિ ધર્મવાળા પુદ્ગલ કે જેને જીએ દેહપણે પરિણુમાવ્યા છે તેની જરૂરત હેતી નથી તેથી તે હિંસક પ્રવૃત્તિ આદરતા નથી. આનંદ, સુખ તથા જીવન આત્માના પિતાના જ ધર્મ છે. તેને પ્રગટ કરવામાં અર્થાત્ આનંદ તથા સુખ ભોગવવામાં અને જીવવામાં જીવે ધારણ કરેલા જડ સ્વરૂપ દેહ સર્વથા નિરુપયોગી છે. ૧૪
.

Page #231

[ ૨૧૦ ]
તાત્ત્વિક લેખસ ગ્રહ
માટે આત્મા દેહ ભોગવવાની અનિચ્છાથી તેને જીવથી છૂટો પાડતા નથી, હિંસા કરતા નથી.
આત્મા સ્વરૂપે અહિંસક હોવા છતાં પણ અનાદિ કાળના માહનીય કર્મના સંસગને લઇને અજ્ઞાનતાના ઢોષથી પોતાનાથી ભિન્ન ગુણુ-ધર્મવાળા દેહમાં પોતાના આરેપ કરીને આનંદ, સુખ તથા જીવનનું સાચું સ્વરૂપ વિસરી ગયા છે અને જડાત્મક દેહની સાથે થવાવાળા પૌદ્ગલિક વસ્તુઓના અનુકૂળ તથા પ્રતિકૂળ સધાગાને જ સુખ-દુઃખ માની રહ્યો છે અને તેથી કરીને પાતે જડાસક્ત થવાથી અને તેને જડ સ્વરૂપ દેહની અત્યંત આવશ્યક્તા રહેતી હાવાથી જીવાના દેહ--વિયેાગ કરાવવારૂપ હિ'સાના આશ્રિત બન્યા છે; કારણ કે પાંચ ઇંદ્વિચાના વિષયાને પાષવાને જીવાએ શરીરપણે ગ્રહણ કરેલા પુદ્ગલ સ્કંધા વિષયવૃતિ પોષવાને કે જીવ તથા દેહના સયાગ જાળવી રાખવારૂપ જીવવાને કામ આવી શકતા નથી. ખાવામાં, પીવામાં, પહેરવામાં તેમજ અન્ય પણ જીવવાના સાધનામાં જીવાએ ગ્રહણ કરેલા પુદ્ગલે જ ઉપયાગી બની શકે છે અને એટલા માકે જ લૌકિક ભાષામાં ખેલતા માનવીએ નજરે પડે છે કે-જીવ જીવનું લક્ષ છે. ગાઢતમ અજ્ઞાનતાને લઇને જીવ તથા દેહને અભિન્ન માનનાર જીવા સુખ, દુ:ખ તથા જીવનને જડના જ ધર્મ માને છે અને તેથી કરીને તેમના માટે જીવહિંસા જેવું કશુય હાતું નથી. મેાજશેાખ માટે દેહને સુંદર બનાવવાને તથા પાષવાને માટે તેમજ જીવવાને માટે અનેક જીવાના સહાર કરવામાં આવે તે તેથી હિંસા થાય છે-પાપ લાગે છે એવું માનતા જ નથી પણ માનવીના ધર્મ છે એમ માને છે.

Page #232

શ્રી મહાવીર પ્રભુની અહિંસા
[ ૨૧૧ ] આ બધાય વિકાર કર્મને છે અને તેને આત્માને અશુદ્ધ . ઉપયોગ માનવામાં આવે છે. બાકી આત્મા તે શુદ્ધ ઉપયોગવાળે હેવાથી નિર્વિકારી છે અને તેથી જ તે અહિંસક છે. - આ પ્રમાણે શ્રી મહાવીરપ્રભુએ આત્મહષ્ટિને જ તાત્વિક માનેલી હોવાથી જડાત્મક સુખ માત્ર કલ્પિત માન્યું છે એટલે સર્વથા દેહાધ્યાસથી મુકાયેલા આત્માઓ સૂક્ષ્મતમ ની પણ હિંસા કરતા નથી તેથી તેમનું અહિંસક સ્વરૂપે પ્રગટ થાય છે. સંપૂર્ણ અહિંસકપણું પ્રગટ્યા સિવાય સર્વજ્ઞતા પ્રાપ્ત થાય નહિં અને સ્વતઃ અથવા પરતઃ સંપૂર્ણ જીવરાશી જાણ્યા સિવાય સંપૂર્ણ અહિંસક પ્રવૃત્તિ થાય પણ નહિં. શ્રી મહાવીરનું જીવન તપાસતાં જણાય છે કે જીવ તથા દેહને સર્વથા ભિન્ન સ્વરૂપવાળા ઓળખીને તથા માનીને દેહ માટે અંશ માત્ર પણ હિંસાને અવકાશ આપે નથી. કોઈ પણ પ્રકારના કર્મના ઉદયવિકારને શમાવવા કેઈ પણ જીવને દુઃખ-કલેશ થાય તેમ અંતઃકરણથી પણ ચિંતવ્યું નથી. કર્મોના ઉદયને લઈને થવાવાળા જડાત્મક અનુકૂળ તથા પ્રતિકૂળ સંગ-વિયેગથી આત્માને હાનિ-લાભ થાય છે એવા અપસિદ્ધાંતને પિતે અપનાવ્યો નથી અને તેથી કરીને પિતે સંપૂર્ણ અહિંસક હતા એટલે જ સર્વજ્ઞ પણ હતા.
સ્યાદ્વાદ-રહસ્ય.
(૨૩) જૈન સમાજમાં કેટલાક અણજાણુ માણસે એક વખત એક કામ કરીને ફરી બીજી વખત વિપરીત પણે કરતા હોય

Page #233

''
કે
[ ૩૨ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ અને તેમને કઈ પૂછે કે તમે તે દિવસે તે આમ કરતા હતા અને આજ આમ વિપરીત પણે કેમ કરો છો? તે તેઓ ઝટ કહી દે છે કે-અમારે તે સ્યાદ્વાદ ધર્મ છે, એટલે કામ પડે તે માયા પણ કરીએ અને સરળતા પણ રાખીએ. અમે સ્યાદ્વાદી રહ્યા તેથી અમને કઈ પણ પ્રકારને બાધ નડતે. નથી. આવી રીતે કહેનારાઓ સાચી વસ્તુસ્થિતિથી તદ્ન વેગળા હોય છે. આમ પણ કરવું અને તેમ પણ કરવું તે સ્યાદ્વાદ ન કહેવાય. સ્યાદ્વાદમાં કરવાપણું કાંઈ પણ હેતું નથી. વાદને અર્થ બોલવું થાય છે, એટલે એક વસ્તુને સાચી રીતે જાણીને કહી બતાવવી; વસ્તુના યથાર્થ બેધનું નામ સ્યાદ્વાદ છે. જ્યારે અનંત ધર્મવાળી વસ્તુને કઈ એક ધર્મરૂપ દેશથી કહેવી હોય છે ત્યારે સ્યાદ્ શબ્દ જોડીને કહેવાથી તે વસ્તુની યથાર્થ પ્રરૂપણ થઈ શકે છે.
કઈ પણ વસ્તુ એક ધર્મવાળી હોતી નથી પણ અનેક ધર્મવાળી હોય છે. ધર્મોના ત્રણ પ્રકાર છે. સ્વધર્મ, પરધર્સ અને ઉભય ધર્મ. જેમ કે ઘડો અને વસ્ત્ર. આ બંને વસ્તુ એમાંથી ઘડામાં જે ઘડાપણું, એટલે પાણી ધારણ કરવાપણું છે તે ઘડાને સ્વધર્મ છે અને વસ્ત્રમાં વસ્ત્રપણું એટલે શરીર ઢાંકવાપણું તે વસ્ત્રને સ્વધર્મ છે. ઘડાને માટે વસ્ત્રપણું અને વસ્ત્રને માટે ઘડાપણું તે પરધર્મ કહેવાય છે. પ્રમેયત્વ, યવ આદિ ઘંટ તથા વસ્ત્રમાં પણ રહેતા હોવાથી ઉભય ધર્મ કહેવાય છે. આ બધા ધર્મો સાધારણ તથા અસાધારણના નામથી પણ ઓળખાય છે. દરેક વસ્તુમાં અર્થક્રિયા રહેલી હોય છે અને તે વસ્તુને યથાર્થ બેધ કરાવે છે. જેમ કે પ્રકાશ કરવારૂપ

Page #234

સ્યાદ્ાદ–રહસ્ય
[ ૨૧૩ ]
અક્રિયા દીપકના, શીતળતા આપવાપણું પાણીના, અને મળવાપણું અગ્નિના ખાધ કરાવે છે. આવી જ રીતે વસ્તુમાત્રમાં રહેલી ભિન્ન ભિન્ન અથ ક્રિયા ખાસ ખાસ વસ્તુના આધ કરાવતી હોવાથી તેને તે તે વસ્તુના અસાધારણ ધર્મ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે કે જેને લેાકભાષામાં માસીઅત કહેવામાં આવે છે. વણુ, ગંધ, રસ, સ્પર્શી રૂપી તથા અરૂપી ધર્માં સાધારણ છે અને તે ભિન્ન ભિન્ન અક્રિયા કરવાવાળી ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુઓમાં રહેલા હોય છે અને જ્ઞેયાદિ સાધારણ ધર્માં તે વસ્તુમાત્રમાં રહે છે. પછી તે ચાહે રૂપી હોય, અરૂપી હોય, જીવ કે અજીવ જ કેમ ન હોય. અધેય સરખી રીતે રહી શકે છે. વસ્તુમાં રહેલા સમગ્ર ધર્માંથી વસ્તુને એળખવામાં આવે તે સાચી ઓળખાણ કહી શકાય, પણ અનેક ધર્મવાળી વસ્તુને બીજા બધાય ધર્મના નિષેધ કરીને તેમાંનાં કેઇ એક ધર્મની જ વસ્તુને ઓળખવામાં આવે તે તે ઓળખાણુ સાચી હોતી નથી. તેથી તે અપૂર્ણ ઓળખાણ કહેવાય છે. અને જો બીજા ધર્માંના નિષેધ ન કરતાં તેને ગૌણ રાખીને અને એક ધર્મને મુખ્ય રાખીને જે વસ્તુને ઓળખવામાં આવે તે તે પણ સાચી એળખાણુ હોઇ શકે છે. વસ્તુમાં રહેલા અનેક ધર્મોમાંથી કોઈ એક ધર્મદ્વારા વસ્તુને આળખવી તે નય કહેવાય છે. જેમ કે મનુષ્ય પર્યાયમાં રહેલા આત્માને માણસ કહેવા, બીજા ધર્માંને ગોણ રાખીને એક ધર્મથી વસ્તુને કહેવી તે સુનય. જેમ કે, આત્મા માણસ પણ છે અને બીજા ધર્માંને નિષેધ કરીને એક ધર્મથી વસ્તુને જણાવવી તે કુનય કહેવાય. જેમ કે, આત્મા માણસ જ છે.

Page #235

[ ૨૧૪]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ વસ્તુના એક દેશને ગ્રહણ કરવાવાળે નય કહેવાય છે અને તે નિયમથી મિથ્યાષ્ટિ હોય છે, કારણ કે તેનાથી વસ્તુને સંપૂર્ણ બંધ ન થવાથી અયથાર્થ જ્ઞાન થાય છે અને એટલા માટે જ નયવાદને મિથ્યાવાદ કહેવામાં આવે છે, તેથી જિન પ્રવચનના તત્વને જાણવાવાળા મિથ્યાવાદને ટાળવાને માટે બધી વસ્તુની સાથે સ્થાત્ શબ્દ જોડીને તેનું કથન કરે છે. કોઈ પણ વસ્તુની સાથે સ્યાત્ શબ્દને પ્રયોગ કર્યા સિવાય તે વસ્તુનું નિરૂપણ કરતા નથી. કદાચ એવી આશંકા થાય કે વસ્તુમાત્રની સાથે સ્યાત્ જોડવામાં આવે તે પછી એવકારને પ્રેગ થઈ શકતું નથી અને તેને પ્રયોગ કર્યા સિવાય કઈ પણ વસ્તુનું અવધારણ-નિર્ણય ન થવાથી અનિશ્ચિતવાદને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે. પણ તેમ નથી કારણ કે સ્યાત્ શબ્દ અન્યને સંગ્રહ કરનારે છે અને એવા શબ્દ અન્યને નિષેધ કરનારે છે, તેથી બંને પરસ્પર વિરોધી હેવા છતાં પણ સાથે રહી શકે છે અને વસ્તુસ્થિતિ જોતાં તે બંને એક સ્થળે સાથે રહેવા છતાં પણ બંનેમાંથી એકેયને કાંઈ પણ બાધ નડી શકતું નથી તેથી અનિશ્ચિતવાદની આશંકા ટળી જાય છે.
જૈન દર્શનમાં વસ્તુને સાચી રીતે જાણવાને માટે સ્વાત અને એવ આ બે શબ્દોને સાથે ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. સ્થાત્ શબ્દ અને સંગ્રહ કરનારો છે અને એવ અન્યને નિષેધ કરે છે. આ બંને પરસ્પર વિરોધી હોવા છતાં પણ વસ્તુને સાચી રીતે બંધ કરાવી શકે છે, કારણ કે જે વસ્તુની સાથે સ્યાત જોડાય છે તે નહિ કહેવામાં આવેલા વસ્તુમાં

Page #236

સ્યાદ્વાદ-રહસ્ય
[ ૨૧૫ ] રહેવાવાળા બધાય ધર્મને સંગ્રહ કરે છે, અને એવા શબ્દ જે વસ્તુ તેના દેશરૂપ કોઈ એક ધર્મથી ઓળખાવવામાં આવી હેય તેને બદલે બીજી ભિન્ન વસ્તુના સંબંધની શંકા ટાળીને વસ્તુનું અવધારણ નિર્ણય કરે છે, જેમકે જ્ઞાન-દર્શન–વીસુખવાળે જીવ છે કે નહિ? એવી આશંકા ઉપસ્થિત થાય ત્યારે કહેવામાં આવે છે કે સાત શીવ પવા અહીં જીવ શબ્દ પ્રાણ ધારણ કરવાવાળું જીવ શબ્દનું વાચ્ય દ્રવ્ય વિશેષ ગ્રહણ કરે છે અને એવકાર જીવ શબ્દના વાચ્ય તરીકે કરેલી અજીવની આશંકાને દૂર કરે છે. અર્થાત્ જ્ઞાનાદિ ગુણવાળે અજીવ હેઈ શકે નહિ પણ જીવ જ હોઈ શકે છે. સ્યાત્ શબ્દ જ્ઞાન, દર્શન, સુખ આદિ અસાધારણ અને અમૂર્તપણું, અસંખ્યાત પ્રદેશપણું તથા સૂક્ષ્મપણું સાધારણ કે જે ધર્મો ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય તથા આકાશાસ્તિકાય આદિમાં પણ રહેલા છે તેમજ સત્વ, પ્રમેયત્વ, ગુણત્વ આદિ ધર્મે કે જે વસ્તુમાત્રમાં રહેલા છે–આ બધાય સાધારણ તથા અસાધારણ ધર્મમાત્રનું ગ્રહણ કરે છે. અને જ્યારે જીવ જ્ઞાનાદિ લક્ષણવાળો છે કે અન્ય લક્ષણવાળે છે એવી આશંકા થાય ત્યારે આ પ્રમાણે નિર્ણય કરવામાં આવે છે કે સ્થાત જ્ઞાનાસ્ત્રિક્ષr safીવા આ સ્થળે પણ જીવ શબ્દ તેનું વાચ્ય પ્રાણ ધારણ કરવાવાળા ચેતન દ્રવ્યની પ્રતીતિ કરાવે છે અને એવકાર લક્ષણને નિર્ણય કરે છે. એટલે કે જ્ઞાનાદિ લક્ષણ જીવનું બીજું નથી. સ્યાત્ શબ્દ જીવમાં રહેલા સાધારણ તથા અસાધારણ બધાય ધર્મોનું ગ્રહણ કરે છે જ્યારે જગતમાં જીવ છે કે નહિ એવી જીવન માટે અસંભવની આશંકા કરવામાં આવે. ત્યારે આ પ્રમાણે અવધારણ

Page #237

[ ૨૧૬ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ કરવામાં આવે છે કે “રચાત્ સહિત gવ શીવ” અહિં પણ સ્થાત શબ્દને પ્રયોગ કરીને સાધારણ તથા અસાધારણ ધર્મો ગ્રહણ કર્યા છે અને “અતિ એવ” આ પ્રમાણે અસ્તિની સાથે એવ શબ્દ વાપરીને જીવના અસંભવની આશંકા ટાળી છે અને જીવ શબ્દથી જીવ શબ્દનું વાચ્ય પ્રાણધારણ કરવાવાળું ચેતન દ્રવ્ય વિશેષ ગ્રહણ કર્યું છે.
આવી જ રીતે દરેક સ્થળે જ્યાં સ્થાત્ શબ્દ ન વાપર્યો હિોય ત્યાં પણ સ્થાત્ શબ્દ વાપરવાપૂર્વક વસ્તુનું અવધારણ કરવું જેથી વસ્તુને યથાર્થ બંધ થઈ શકે છે. જે એવકાર દ્વારા અવધારણ કરવામાં ન આવે તે જીવ તથા અજીવ આદિ વસ્તુત્વની વ્યવસ્થાના લેપને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે અર્થાત્ જીવ અજીવ આદિની વ્યવસ્થા બની શકતી નથી. જે બીજા અછવાદિ દ્રવ્યોને નિષેધ કરીને જ્ઞાન-દર્શન-ઉપગ લક્ષણ વાળો જીવ જ છે એવું અવધારણ કરવામાં ન આવે તે અજીવ પણ જ્ઞાનાદિ લક્ષણવાળ થવાને પ્રસંગ આવે છે અને તેથી જીવ તથા અજીવની વ્યવસ્થાને લેપ થવાથી આ જીવ છે અને આ અજીવ છે એવી નિશ્ચયાત્મક ઓળખાણ થઈ શકતી નથી. અને જો જ્ઞાન, દર્શન, ઉપયોગ લક્ષણ જ જીવનું છે, આ પ્રમાણે અન્ય લક્ષણને નિષેધ કરીને જ્ઞાનાદિ ગુણસ્વરૂપ લક્ષણનું અવધારણ કરવામાં ન આવે તે અજીવમાં રહેવાવાળા અસાધારણ અથવા તે સાધારણ લક્ષણની આશંકા થવાથી પણ જીવ તથા અજીવને નિયમિત બંધ થઈ શકતું નથી અને તેવી વસ્તુને સમ્ય બેધ ન થવાથી સમ્યવાદની ઈચ્છાવાળાને

Page #238

સ્યાદ્વાદ-રહસ્ય
[ ૨૧૭ ] બધેય સ્યાત્ પદ વાપરવાની જેટલી જરૂરત છે તેટલી જ જરૂરત અવધારણાત્મક એવ પદ વાપરવાની પણ છે.
આ પ્રમાણે કાર તથા ઇને વસ્તુતત્વના બેધમાં પ્રધાનતા આપવામાં આવી છે, કારણ કે દ્રવ્ય તથા પર્યાય એમ બે પ્રકારની વસ્તુ માનવામાં આવી છે. આ બંને વસ્તુઓ એક રૂપે હોવા છતાં પણ એકને દ્રવ્ય અને બીજીને પર્યાય કહે૨વામાં આવે છે. તોયે દ્રવ્યથી ભિન્ન પર્યાય અને પર્યાયથી ભિન્ન દ્રવ્ય જેવી કઈ વસ્તુ નથી. જે કેઈ કારણના નામથી ઓળખાય છે તે દ્રવ્ય અને કાર્ય તરીકે ઓળખાય છે તે પર્યાય. તાવિક દૃષ્ટિથી વિચાર કરીએ તો અનેક અવસ્થાઓમાં જે એક રૂપે દેખાય તે દ્રવ્ય અને અનેક અવસ્થાઓ દેખાય તે પર્યાય. જેમકે, મનુષ્ય દ્રવ્ય કહેવાય છે, અને બાળ, તરુણ, વૃદ્ધ આદિ અવસ્થાઓ પર્યાય કહેવાય છે. માટી દ્રવ્ય છે અને સ્થાસ-કેશ-કુશળ-કપાળ-ઘટ આદિ પર્યાયે છે. દ્રવ્ય સામાન્ય રૂપે રહે છે અને પર્યાય વિશેષ રૂપને ધારણ કરે છે. પર્યામાં પણ સાપેક્ષ દ્રવ્ય રહેલું છે અને તે પૂર્વ પર્યાયને કહેવામાં આવે છે. અર્થાત્ પૂર્વ-પૂર્વ પર્યાય તે દ્રવ્ય અને ઉત્તર-- ઉત્તર પર્યાય તે પર્યાયના નામથી ઓળખાય છે. આવી રીતે ઘટ-પટાદિ પર્યાને પણ દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે, અને તેથી જેમ દ્રવ્યમાં પર્યાય રહે છે તેમ પર્યાયમાં પણ દ્રવ્ય રહે છે. અર્થાત્ અનેક વિશેષમાં સામાન્યપણે રહેવાવાળું દ્રવ્ય કે જે એક દ્રવ્યાર્થિક નયના વિષયપણે ઓળખાય છે તે અને બીજું પર્યાયમાં પૂર્વ પર્યાયસ્વરૂપ દ્રવ્ય આ બન્ને પ્રકારના દ્રવ્યમાં ઉપાદાન કારણતા એક સરખી રીતે રહેલી છે છતાં એકમાં

Page #239

[ ૨૧૮ ].
તાત્વિક લેખસંગ્રહ ભવન (પરિણમન) સ્વભાવતા છે અને બીજામાં ભૂત તથા ભાવિ પર્યાયની કારણતા છે. આ બંને દ્રવ્ય તથા પર્યાના યથાર્થ બેધ માટે ચાર તથા પ્રકારની અત્યંત આવશ્યક્તા રહે છે. ચા અનંત ધર્માત્મક વસ્તુ(દ્રવ્ય)ને બંધ કરાવે છે અને પાકાર વિશિષ્ટ પર્યાયનું નિરધારણ કરે છે.
કર્મપ્રકૃતિ
(૨૪) વિકૃતિસ્વરૂપ સંસારનું મૂળ બે પ્રકૃતિઓ છે. એક જીવપ્રકૃતિ અને બીજી અજીવ-પ્રકૃતિ. અથવા તે આત્મપ્રકૃતિ અને કર્મપ્રકૃતિ. આત્મપ્રકૃતિ અવિકૃત સ્વરૂપ અને ચેતન છે ત્યારે કર્મપ્રકૃતિ વિકૃતિ સ્વરૂપ અને અચેતન છે. આત્માની જ્ઞાનસ્વરૂપ પ્રકૃતિ નિરંતર અવિકૃત રહે છે અને કર્મને અનાદિ કાળથી આત્માની સાથે સંબંધ હોવાથી કર્મના અનેક પ્રકારના વિકારને આત્મામાં આરોપ કરવામાં આવે છે, તેથી કર્મના વિકારે હોવા છતાં પણ વ્યવહાર દષ્ટિથી આત્માના કહેવાય છે. કર્મ બનવા લાયક પુદ્ગલ સ્કંધમાં કર્મ પણે પરિણમેલા કર્મની અનેક પ્રકૃતિઓમાંની એકેય પ્રકૃતિ હોતી નથી. પણ આત્મા
જ્યારે તે પુદ્ગલસમૂહને પૂર્વસંચિત કર્મ દ્વારા ગ્રહણ કરીને કર્મપણે પરિણાવે છે ત્યારે તે પુદ્ગલ સમુદાય ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિઓને ધારણ કરવાવાળા થાય છે. અને તે પૂર્વ પ્રકૃતિઓની સંખ્યામાં પરિણમે છે, પણ જૂનાધિક કે પૂર્વ પ્રકૃતિઓથી ભિન્ન કેઈ નવીન પ્રકૃતિમાં પરિણમતો નથી. નવીન ગ્રહણ

Page #240

કર્મ પ્રકૃતિ
[ ૨૧૯ ] કરાતા પુદ્ગલે પૂર્વની પ્રકૃતિમાં ભળી જઈને તદાકાર થઈ જાય છે. ત્યારે તે કર્મનું કાર્ય કરવાને સમર્થ થાય છે. જે પ્રકૃતિવાળા કર્મમાં ભળે છે તે જ પ્રકૃતિવાળાં બનીને તેનું કાર્ય કરે છે.
કર્મની પ્રકૃતિ એટલે સ્વભાવ અને તેનું કાર્ય સકર્મક આત્માના ગુણને ઢાંકવાનું છે. અર્થાત્ અનાદિથી જે પ્રકૃતિએ આત્માને જે ગુણ ઢાંકેલે હોય છે તેને જ તે પ્રકૃતિમાં ભળીને નવું બનેલું કર્મ ઢકે છે. જ્યારે પૂર્વનું કર્મ, સ્થિત તથા રસ પૂર્ણ થવાથી જીર્ણ થઈને ખસી જાય છે–ખરી પડે છે ત્યારે નવીન કર્મ તેનું કાર્ય કરે છે. આ પ્રમાણે અનાદિકાળથી ચાલ્યું આવે છે તેથી કર્મને પ્રવાહથી અનાદિ માન્યાં છે. તાત્પર્ય કે પ્રથમના કર્મની સ્થિતિ (આત્મિક ગુણેને ઢાંકવાને કાળ) પૂરી થાય છે ત્યારે તે પ્રકૃતિમાં રહેલો રસ સૂકાઈ જવાથી આત્મિક ગુણ ઢાંકવાને શક્તિહીન બનેલાં પુગલ સ્કંધે કર્મ પરિણામના અભાવે આત્મપ્રદેશમાંથી નિર્જરી જાય છે-છૂટાં પડી જાય છે ત્યારે કર્મ પણે પરિણમેલાં તેવી જ પ્રકૃતિવાળા નવાં કર્મો તે જ આત્મિક ગુણોને ઢાંકી દે છે. તેથી તે ગુણ દબાચેલે જ રહે છે. પ્રગટ થઈ શક્તો નથી. પણ જ્યારે આત્માએ નવીન પુદ્ગલે ગ્રહણ કરીને પૂર્વ પ્રકૃતિસ્વરૂપે પરિણુમાવ્યાં ન હોય અને પૂર્વ પ્રકૃતિની સ્થિતિ પૂર્ણ થવાથી કર્મ પરિણામ નષ્ટ થઈને આત્મપ્રદેશ ઉપરથી ખરી પડી હોય તો તે પ્રકૃતિથી દબાયલે જ આત્મિક ગુણ પ્રકટ થાય છે તે પાછો ઢંકાતો નથી, કારણ કે ગુણઘાતક-આવારક પ્રકૃતિ આત્માએ નવીન પુદ્ગલે લઈને બનાવેલી હતી નથી. અર્થાત પૂર્વ પ્રકૃતિની સત્તામાં–

Page #241

[ ૨૨૦ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ વિદ્યમાનપણામાં નવીન પગલે તેમાં ભેળવીને સ્થિતિ, રસ તથા પુદ્ગલમાં વૃદ્ધિ કરેલી હોતી નથી. તેથી પૂર્વની પ્રકૃતિ ક્ષય થઈ ગયા પછી નવીન પુદ્ગલે લઈને તેવી પ્રકૃતિ બનાવી શકાય નહિ. પૂર્વ પ્રકૃતિની હયાતિમાં જ તેમાં નવીન પુદ્ગલે ભેળવીને પ્રકૃતિના કાર્યને ટકાવી રાખવામાં આવે છે. આવી નિમૅળ(ક્ષય) થયેલી પ્રકૃતિથી પ્રગટ થયેલે આત્મિક ગુણ ક્ષાયિક ભાવને કહેવાય છે. ભારે છ પ્રકારના છે. કર્મ પ્રકૃતિને આશ્રયીને મુખ્યપણે ચાર ભાવે વપરાય છે. ક્ષાયિક, પશમિક, ક્ષાપશમિક, ઔદયિક. જેમકે લાકડાં તથા કોલસા અગ્નિ નથી હોતા પણ તેમાં અગ્નિ બનવાની યોગ્યતા હોય છે તેથી તેને સળગતી અગ્નિમાં નાખવામાં આવે છે તે અગ્નિરૂપે પરિણમીને દાહક-વસ્તુને બાળવાની પ્રકૃતિવાળાં બને છે, એ પ્રકૃતિ વિકૃત સ્વરૂપ છે, તેથી તે વસ્તુઓના રૂપને વિકૃત બનાવે છે. દેવતા સળગત વાળારૂપે હોય કે અંગારારૂપે હોય તે જ લાકડાં આદિ તેની સાથે ભળીને દેવતાપણે પરિણમે છે, પણ અગ્નિ હોલવાઈને રક્ષાના રૂપમાં પરિણમે હોય અથવા તે રાખડીથી ઢંકાયેલ હોય ત્યારે લાકડા આદિ સંસર્ગમાં આવવા છતાં પણ અગ્નિરૂપે પરિણમતાં નથી. અહીં સળગતા અગ્નિની જેમ કર્મ પ્રકૃતિને દયિક ભાવ જાણ; ભારેલા અગ્નિ ઉપશમ ભાવ અને રાખડી થઈ ગયેલ ક્ષાયિક ભાવ કર્મપ્રકૃતિને હાઈ શકે છે અર્થાત્ જેમ સળગતે અગ્નિ લાકડાં આદિને દાહક પ્રકૃતિવાળાં બનાવી શકે છે પણ ભારે તથા રાખડી થઈ ગયેલે અગ્નિરૂપે પરિણુમાવીને દાહક શક્તિવાળાં બનાવી શકો નથી, તેવી જ રીતે કર્મ બનવા લાયક પુદ્ગલ સ્કંધને ઔદયિક

Page #242

કમં પ્રકૃતિ
[ ૨૨૧] ભાવની કર્મપ્રકૃતિ કર્મપણે પરિણાવીને આત્મિકગુણ આવારક પ્રકૃતિવાળાં બનાવી શકે છે, પણ પથમિક ભાવની કે ક્ષાયિક ભાવને પામેલી કર્મપ્રકૃતિ નવીન પુદ્ગલ સ્કધોને કર્મ પણે પરિણાવીને ગુણઘાતક-આવારક પ્રકૃતિવાળાં બનાવી શકે નહિ. - કર્મની મુખ્યપણે આઠ પ્રકૃતિઓ છે. તેની ગૌણપણે અનેક પ્રકૃતિઓ બને છે છતાં મુખ્ય આઠ પ્રકૃતિઓમાંથી ચાર જ પ્રકૃતિઓ એવી છે કે જે આત્માના જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર આદિ ગુણેને ઢાંકી શકે છે-ઘાત કરી શકે છે. તેથી તે ચારે ઘાતી કહેવાય છે. આ ચારમાં પણ ફક્ત મેહનીય કર્મની પ્રકૃતિ જ પ્રધાન ગણાય છે. બીજી જ્ઞાનાવરણ દર્શનાવરણ અને અંતરાય આ ત્રણ પ્રકૃતિઓ મેહનીયની પ્રકૃતિ ઉપર આધાર રાખે છે. મેહનીયના ક્ષયની સાથે જ ત્રણેને ક્ષય થાય છે, જેથી આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણેને સંપૂર્ણપણે વિકાસ થાય છે. ઉપર જે પ્રકૃતિનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે અને ક્ષાયિક ઓપશમિક ભાવ જણાવ્યા છે તે મેહનીયની પ્રકૃતિને આશ્રયીને છે. પુદ્ગલ સ્કંધોનું કર્મપણે પરિણમીને ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિવાળા બનવું તે બધુંય મેહનીય પ્રકૃતિને લઈને જ છે. તે જ્યારે મેહનીય પ્રકૃતિને સર્વથા ક્ષય થઈ જાય છે ત્યારે બીજા બધાય કર્મોની પ્રકૃતિએ ક્ષય થઈ જાય છે અને નવીન બનતી નથી તેથી આત્મા સંપૂર્ણ કર્મથી મુકાઈને અશરીરી બને છે. પછી તે સિદ્ધ ભગવાન તરીકે ઓળખાય છે.
અનાદિ સંસારનું મૂળ રાગ-દ્વેષ બંને મેહનીય કર્મના જ અંશે (પ્રકૃતિઓ) છે. એમ તે મેહનીય કર્મના અઠાવીશ અંશે છે અને તે દર્શનમેહ તથા ચારિત્રમોહ૫ મુખ્ય બે

Page #243

[ રરર ]
તાવિક લેખસંગ્રહ અશેના જ વિભાગે છે, છતાં તે બધાયને રાગ-દ્વેષમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. દર્શનમેહ આત્માની નિર્મળ જ્ઞાનદષ્ટિને ઝાંખી બનાવી દે છે જેથી આંખે ઝાંખું ભાળનાર માણસ જેમ કૂતરાને બકરું અને ગાયને ગધેડું વિપરીત જુએ છે તેમ દર્શનમોહના આવરણવાળે વસ્તુને અવસ્તુ અને અવસ્તુને વસ્તુ, દેહને આત્મા અને દુઃખને સુખ જાણતા હોવાથી તે અજ્ઞાની કહેવાય છે. ચારિત્રહથી અવળી પ્રવૃત્તિ આદરીને પણ આનંદ માને છે. તાત્પર્ય કે દર્શનમોહથી ખોટું જાણે છે, સમજે છે અને શ્રધે છે, ચારિત્ર મોહથી ખોટું આદરે છે, ખોટું મેળવીને ખાટી ખુશી મનાવે છે. દર્શનમોહ આત્માના સાચા જ્ઞાનને વિપરીત બનાવે છે અને ચારિત્રમોહ સાચી આચરણને વિપરીત બનાવે છે. આખું ય મેહનીય કર્મ અજ્ઞાનમૂલક હેવાથી તેના કાર્યરૂપ સુખ-શાંતિ-આનંદ આદિ અજ્ઞાનસ્વરૂપ છે તેથી તે સર્વથા અગ્રાહ્ય છે કારણ કે તે અતાવિક છે. મોહના અઠાવીશ અંશે(પ્રકૃતિએ)ના ઓળા આત્મામાં પડે છે, તેથી બધાયને અનુભવ સકર્મક આત્માને થાય છે અર્થાત્ બધાય વિકારેને આત્મા પિતાના માને છે. હર્ષ, શોક, આનંદ, શાંતિ, સુખ, ઉદ્વેગ, ચિંતા, હાસ્ય, ભય, ક્રોધ, માન, ઉન્માદ આદિ વિકારેને આપણે આત્મામાં જોઈ શકીએ છીએ. સ્નેહ, શત્રુતા તથા મિત્રતા આદિ વિકૃતિઓ પણ મેહની જ છે. મેહકર્મ પણે પરિણમેલા યુગલ સ્કંધોના જ વિકારે છે. બાહ્ય નિમિત્ત મળતાં હર્ષના પુદ્ગલે શોકપણે અને શેકના હર્ષપણે, રાગના શ્રેષપણે અને દ્વેષના રાગપણે પરિણમે છે. આ પ્રમાણે દર્શનમોહમૂલક બધીય વિકૃતિ

Page #244

કમ પ્રકૃતિ
* [ ૨૨૩] એ થાય છે. અર્થાત અઠાવીશ અંશો મોહની વિકૃતિઓ છે કે જેને પ્રકૃતિઓના સંકેતથી ઓળખવામાં આવે છે. મૂળ પ્રકૃતિ મોહ છે અને ઉત્તરપ્રકૃતિ (મૂળ પ્રકૃતિના જ વિકારે) દર્શનમોહ, કષાય તથા નેકષાયરૂપ અઠ્યાવીશ છે. મૂળ પ્રકૃતિ મોહ કાયમ રહેવા છતાં પણ ઉત્તર પ્રવૃત્તિઓમાં ક્ષય, ઉપશમ તથા ક્ષયોપશમ થાય છે. મોહમાં થવાવાળી વિકૃતિઓમાંથી જેટલી વિકૃતિઓની ઉત્પત્તિ સર્વથા નષ્ટ થઈ ગઈ હોય તેટલી પ્રકૃતિઓને ક્ષય થે કહેવાય છે અને પ્રગટ અથવા અપ્રકટ જેટલી વિકૃતિઓ જેટલા સમય માટે થતી નથી અર્થાત્ પ્રકૃતિનો ઉદય અટકી જાય છે તેને ઉપશમ કહેવામાં આવે છે અને જે વિકૃતિ પ્રગટ( વિપાક ઉદય)પણે અમુક કાળ સુધી ન થાય પણ અપ્રગટ( પ્રદેશ ઉદય)પણે થયા કરતી હોય તેને ક્ષયે પશમ કહેવામાં આવે છે. તાત્પર્ય કે. ઉપશમ તથા ક્ષયે પશમમાં વિપાક ઉદયને ક્ષય તે સરખે જ છે. પ્રગટપણે વિકૃતિ થતી નથી પણ અપ્રગટ (પ્રદેશ ઉદય)પણે વિકૃતિ થતી હોય તે ક્ષયોપશમ અને પ્રદેશ ઉદય થત અટકી જાય તે ઉપશમ કહેવાય છે. આ ક્ષય, ઉપશમ તથા ક્ષપશમ મેહની ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિઓને થાય છે છતાં તે મેહને કહેવાય છે. જો કે આત્માના જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રરૂપ અવિકૃત સ્વરૂપ શુદ્ધ પ્રકૃતિનું આવારક(ઢાંકવાવાળું) સામાન્યપણે મેહનીય કહેવાય છે છતાં તે મોહની ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિએથી અવરાય ઢંકાય) છે જ્યારે જે જે વિકૃતિ સ્વરૂપ પ્રકૃતિ સર્વથા ક્ષય થાય છે ત્યારે તે તે પ્રકૃતિથી ઢંકાયેલ આત્માને ગુણ પ્રગટ થાય છે પણ વિકૃતિ સર્વથા નષ્ટ ન થતાં--

Page #245

[ ૨૨૪ ]
તાત્ત્વિક લેખસ ગ્રહ
ક્ષય ન થતાં અમુક ટાઈમ સુધી થતી અટકી જાય છે—ઉપશમી જાય છે ત્યારે આત્માના ગુણુ કાંઈક પ્રગટે છે અને કાળ પૂરો થતાં પાછી થવા માંડે છે. પ્રકૃતિના ઉય થાય છે ત્યારે તે ગુણુ પાછે ઢંકાઇ જાય છે. તેને ઉપશમ કહેવામાં આવે છે. જેમકે કોઇ માણસને અનેક કોઇ માણસને અનેક વિકૃતિવાળા રાગ થાય છે ત્યારે તેની ખાવું-પીવું, ખેલવું, ચાલવું, છે વાંચવું, વિચારવું આદિ શક્તિ ઢંકાઈ જવાથી કાંઈપણ કરી શકતા નથી. પથારીવશ થઇ જાય છે. પછી જ્યારે તેની ઝાડા, ઉલટી, તાવ, ખાંશી આદિ વિકૃતિઓમાંથી જે જે વિકૃતિ નષ્ટ થાય છે ત્યારે તે તે વિકૃતિથી દખાયેલી શક્તિ પ્રગટ થવાથી તે શક્તિ સાધ્ય કાર્ય કરી શકે છે. ઝાડા ખધ થવાથી શાંતિથી બેસી શકે છે, તાવ કે ખાંશી ન હોવાથી વાતચીત કરી શકે છે, કાંઇક હરીફરી શકે છે. વિકાર સર્વથા નષ્ટ ન થતાં દબાઈ જાય તેા જ્યાંસુધી તે દબાયેલા રહે ત્યાંસુધી તે કાંઈક કરી શકે પણ વિકાર પ્રગટ થાય એટલે હતા તેવા થઈ જાય છે. જેમકે તાવ ખૂબ આવ્યા હોય તે તે પથારીવશ થાય છે અને બેશુદ્ધ જેવા પણ થાય છે પરંતુ તાવ ઉતરી જાય એટલે હરે છે, ફરે છે અને શુદ્ધિ મેળવે છે, પણ પાછ તાવ ચડતાં પથારીવશ થાય છે. મધાય વિકારા નષ્ટ થઈ જાય, એક પણ ન રહે ત્યારે જ તે માણસ નિરેગી થયેા કહેવાય. પણ જ્યાંસુધી એક પણ વિકૃતિ રહે ત્યાંસુધી માણસ રાગી હાવાથી નિરાગીપણાનું કાર્ય કરી શકતા નથી. આવી જ રીતે માહની બધીય વિકૃતિ નષ્ટ થવા છતાં પણ એક જ .લાલરૂપ પ્રકૃતિ રહે ત્યાંસુધી મેહમુક્ત આત્મા ન થવાથી કેવળજ્ઞાન

Page #246

સભ"પ્રકૃતિ
[ ૨૨૫ ]
ગુણુ ઢંકાયેલા જ રહે છે, તેથી આત્મા સંપૂર્ણ વિકાસ મેળવી શકતા નથી; કારણ કે પુદ્ગલ સ્કધામાં રહેલા મૂળ પ્રકૃતિરૂપ માહનીય કર્મોના પિરણામ નષ્ટ થયા નથી. પુદ્ગલ પરમાણુએના સમુદાયરૂપ સ્કંધાના બનેલા હોવાથી કમ માત્ર વિકૃતિસ્વરૂપ છે અને તેથી તેમાં પ્રત્યેક ક્ષણે નવા પરમાણુસ્કધાનું ભળવુ' અને જૂનાનું વિછડવું થયા જ કરે છે. નિર ંતર એક પ્રકૃતિવાળાં રહેતાં નથી. ભિન્ન ભિન્ન વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ તથા આકૃતિવાળાં બનવાથી વિકૃતિ ભાવને પામે છે. એમ તા પૂરાવું તથા ગળવું પુદ્ગલાની સ્વતંત્ર પ્રકૃતિ છે અને તે પ્રમાણે પુદ્ગલ માત્રમાં સ્વભાવથી થયા જ કરે છે છતાં, તે બધાય પુદ્ગલ સ્કંધા કર્મ કહેવાતાં નથી. પણ સામાન્યપણે સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ તથા પરમાણુ તરીકે ઓળખાય છે. તેમાંથી જ્યારે સકર્મક આત્મા કર્મ બનવા લાયકાને પ્રાચીન કર્મ દ્વારા ગ્રહણ કરે છે ત્યારે જ તે ક પરિણામને પામીને આત્માના ગુણાને ઢાંકી શકે છે. પણ આત્માએ ગ્રહણ કર્યાં સિવાય આત્મસંબદ્ધ કર્મ બનવા લાયક પુદ્ગલ સ્કંધા આત્માને અનુગ્રહ કે ઉપઘાત કરી શકતા નથી. તાત્પર્યં કે સ્વતંત્રપણે આત્માની સાથે સંબંધ ધરાવનારાં પુદ્ગલ સ્કધા--પછી તે ક પણે પરિણમીને કર્મનું કાર્ય કેમ ન કરી શકતાં હાય-આત્માના ગુણાને આવરી શકે નિહ. અર્થાત્ કમ બનવા લાયક પુદ્ગલ સ્કંધા( કામ ણવણા) લેાકમાં વ્યાપ્ત થઈને રહેલા છે; કારણ કે અંજનથી ભરેલા ડાખડાની જેમ ચૌદ રાજલાક જીવાથી ભરેલા છે, જ્યાં સિદ્ધાત્મા-શુદ્ધાત્મા છવાની સ્થિતિ છે ત્યાં પણ સૂક્ષ્મ નિાદ જીવા વ્યાપીને રહેલા છે, સકર્મક જીવમાત્ર
૧૫
•

Page #247

[૨૬]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ પ્રત્યેક સમયે સાત કર્મ બાંધે છે એટલે કર્મ બનવાગ્ય • સ્ક (કામણવર્ગણા) પણ ત્યાં હોય જ છે, તેથી સિદ્ધાત્માના પ્રદેશોને કર્મણવર્ગણ સ્પશીને રહેલી હોવા છતાં પણ સિદ્ધો શુદ્ધાત્મા નિષ્કર્મ હોવાથી તેને ગ્રહણ કરીને કર્મ પણે પરિગુમાવી શકતા નથી એટલે તેને અપનાવી શકતા નથી, તેથી તે કર્મપણે ન પરિણમવાથી આત્મપ્રદેશને આવરવાને અસમર્થ હોય છે. પણ તેને જ્યારે સકર્મક આત્મા અપનાવે છે ત્યારે જ તે આત્માના પ્રદેશે સાથે જોડાઈને ગુણેના ઘાતક બની શકે છે. જેમ માણસ પૈસાથી પૈસે કમાઈ ભક્તા બની શકે છે તેમ આત્મા કર્મથી કર્મ મેળવીને તેને ભકતા બને છે. કર્મનું ભક્તા બનવું એટલે સ્વશક્તિહીન બનીને પરપૌગલિક શક્તિથી પરતંત્રપણે પિતાને નિર્વાહ કરે, પરવસ્તુથી પિતાની હયાતી ટકાવી રાખી ઓળખાણ કરાવવી. પૈસા વગરને માણસ પૈસા મેળવી શકે નહિ પણ શ્રીમતે તથા ધન સંપત્તિના સંસર્ગમાં આવીને તે બધાયને જ્ઞાતા બની શકે છે તેય તે ધન પિતાનું ન હોવાથી તેને વાપરીને તેનું ફળ પિતે મેળવી શકતું નથી, તેવી જ રીતે નિષ્કર્મ આત્મા સકર્મક આત્માઓ તથા કર્મ અને કર્મ બનવા લાયક પુદ્ગલ સકના સંસર્ગમાં આવીને તેને જ્ઞાતા બની શકે છે પણ કર્મને ભકતા બની શક્તા નથી, કારણ કે કર્મ રહિત હેવાથી કર્મ મેળવી શકે નહિ તેથી તેને ભેકતા પણ બની શકે નહિ. અર્થાત્ નિષ્કર્મ આત્મા જ્ઞાતાપણે પુદ્ગલ માત્રની સાથે સંબંધ ધરાવે છે, પણ ભક્તાપણે સંબંધ ધરાવતા નથી, કારણ કે પુદ્ગલ છે ગ્રહણ કરીને કર્મપણે પરિણમવાના સાધનભૂત

Page #248

કર્મપ્રકૃતિ
[ રર૭ ] કર્મોથી મુકત હોય છે. અને તેથી જ તે પિતાના જ્ઞાતૃત્વ સ્વભાવથી ય માત્રને જ્ઞાતા બની શકે પણ લેતા થઈ શકે નહિ. સંસારની વસ્તુમાત્રને જાણવાને આત્મા સ્વતંત્ર છે. કર્મ સિવાય કંઈપણ રોકી શકતું નથી, અર્થાત આત્મા પિતાની જ્ઞાનશક્તિથી વસ્તુ માત્રને સ્વતંત્રપણે જ્ઞાતા બની શકે છે અને કર્મના કાર્યરૂપ દેહાદિદ્વારા પરપૌગલિક શક્તિથી પીગલિક વસ્તુઓને ભેકતા બને છે. જેમ માણસ પારકી ઘન-સંપત્તિ, બાગબંગલા, સ્ત્રી આદિ વસ્તુઓને જાણવાને માટે સ્વતંત્ર છે, તેના સ્વામીની પરવાનગી લેવાની જરૂરત પડતી નથી, પણ તે વસ્તુઓ ભેગવવામાં પરતંત્ર છે, સ્વામીની રજા સિવાય વાપરી શકે નહિ તેવી જ રીતે આત્મા પણ પીગલિક વસ્તુ જાણવાને સ્વતંત્ર છે, પણ જોગવવાને પરતંત્ર છે. પુન્ય કર્મની સહાયતાથી દેહદ્વારા ભેગવી શકે છે.
સકર્મક આત્મા પૂર્વ સંચિત કર્મ દ્વારા નવા પુદ્ગલ સ્કંધ ભેગાં કરીને તેને પુષ્ટ બનાવે છે. અર્થાત્ જૂનાની સાથે નવાં ભેળવતે જાય છે તેથી તે ખાલી થતાં નથી પણ કાયમ બન્યાં કરે છે. જેમ માણસ તીજોરીમાંથી પૈસા કાઢીને વાપરે છે અને વ્યાપાર પણ કરે છે. વાપરવાથી પૈસા ઓછા થાય છે પણ વ્યાપાર સારી રીતે ચાલતું હોવાથી વાપરવામાં જેટલા ઓછા થાય છે તેનાથી અનેકગણુની આવક હોવાથી તીજોરી ખાલી થતી નથી, સારી રીતે ભરેલી રહે છે તેમ સત્તાની તીજોરીમાંથી કર્મો ખરચાય છે. ભગવાય છે, પણ સાથે ને સાથે ધંધો ધમધોકાર ચાલવાથી પુષ્કળ કર્મોની આવકને લઈને સત્તાની તીજોરી ખાલી થતી નથી. સંસારમાં કર્મ સિવાય પદ્ગલિક વસ્તુ

Page #249

[ ૨૮ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ માત્રને દેહની સાથે સંબંધ છે પણ આત્માની સાથે નથી. આત્માની સાથે કર્મને સંબંધ અનાદિથી છે. કર્મ તથા અન્ય પૌગલિક વસ્તુઓને પરસ્પર કાર્ય-કારણભાવ સંબંધ છે. કર્મથી પૌગલિક વસ્તુઓને ભેગ અને પૌગલિક ભેગથી કર્મની પરંપરાને અનાદિ પ્રવાહ ચાલ્યા આવે છે તેથી પ્રવાહનું મૂળ નથી. તાત્પર્ય કે-કર્મથી શરીર અને શરીરથી કર્મ. જેમ વૃક્ષનું કારણ બીજ અને બીજનું કારણ વૃક્ષ બને છે તેમ કર્મનું કારણ શરીર અને શરીરનું કારણ કર્મ બને છે. વૃક્ષનું શરીર હોય છે અને તેનાથી થવાવાળાં બીજમાં તેને અંશ હોવાથી તે પણ શરીર છે. બીજ કારણ શરીર અને વૃક્ષ કાર્ય શરીર કહેવાય છે. તેમ ઔદારિક શરીર આદિથી થવાવાળાં કર્મ પણુ શરીર કહેવાય છે અને તેને કારણે શરીર કહેવામાં આવે છે; કારણ કે તે સંસારનું મૂળ છે.
અક્ષર-અક્ષર મીમાંસા',
(૨૫) (ન ખરે, ન ખસે, ન નાશ પામે તે અક્ષર અને ખરી પડે. ખસી જાય, નાશ પામે તે ક્ષર કહેવાય છે. જગતની કઈ પણ વસ્તુ પિતાનાથી વિપરીત સ્વભાવવાળી વસ્તુની અપેક્ષા રાખ્યા વગર પિતાનું અસ્તિત્વ જાળવી શકતી નથી, અર્થાત્ પિતાની હયાતી રાખી શકતી નથી. વિવિધતા સિવાય જગત એકરૂપે હેઈ શકતું નથી. વિવિધતા ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવને લઈને જ હઈ શકે છે. સ્વભાવભેદ વસ્તુના ભેદનું પ્રધાન કારણ છે. વસ્તુ

Page #250

અક્ષર-અનક્ષર મીમાંસા
[ ૨૨૯ ]
અક્ષર તથા
માત્રમાં ભાવ અક્ષરરૂપે રહે છે અને સ્વભાવ ક્ષરરૂપે રહે છે. ક્ષરની અપેક્ષાથી અક્ષર અને અક્ષરની અપેક્ષાથી ક્ષર કહેવાય છે, માટે જ જગતને સાપેક્ષ દૃષ્ટિથી જોવાથી તેનું સાચું સ્વરૂપ જણાય છે. બાહ્ય દૃષ્ટિથી જગતનુ .જે સ્વરૂપ જણાય છે તે અંતર્દ્રષ્ટિથી ભિન્ન પ્રકારનું છે. જો કે બાહ્ય જગત તથા અંતર્જગત ખીજ તથા અંકુરની જેમ નામ તથા સ્વરૂપમાં ભેદ રાખે છે છતાં તે પ્રકૃતિ તથા વિકૃતિસ્વરૂપ એક જ વસ્તુના અશે છે. એટલે એકને છોડીને બીજી રહી શકતુ નથી, પણ મુખ્ય તથા ગૌણપણે રહે છે. જ્યારે પ્રકૃતિને પ્રધાનતા આપવામાં આવે છે ત્યારે વિકૃતિ ગૈાણપણે અને વિકૃતિની પ્રધાનતામાં પ્રકૃતિ ગાણુ રહે છે. અને તેથી કરીને જ ક્ષર એક જ વસ્તુના એ અશા છે. જે ક્ષર છે તે જ અક્ષર છે અને જે અક્ષર છે તે જ ક્ષર છે, પણ બંને એક ખીજાથી સર્વથા ભિન્ન વસ્તુ નથી. દેખીતી રીતે ભિન્ન સ્વભાવવાળા હાવા છતાં પણુ ક્ષર તથા અક્ષર એક જ વસ્તુના ધર્માં છે. જો કે સામાન્ય બુદ્ધિથી વિચાર કરતાં એમ સમજાય છે કે-જે ક્ષર હાય તે અક્ષર કેવી રીતે હાઇ શકે અને જે અક્ષર હાય તે ક્ષર કેવી રીતે હાઈ શકે ? પણ જ્યારે વસ્તુસ્થિતિના વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે સર્વથા ભિન્નતા બંનેમાં ઘટી શકતી નથી, બંનેને સર્વથા જુદા પાડીએ તે દેખાતું જગત હોઈ શકે જ નહિં, શૂન્યતા જ હાવી જોઇએ; પણ વિવિધ પ્રકારના ભાવાથી ભરેલા દૃષ્ટિગોચર થતા જગતને શૂન્ય કેવી રીતે કહેવાય? માટે જ પ્રત્યેક વસ્તુમાં ભિન્ન સ્વભાવને ધારણ કરવાવાળા અનેક ધર્મો રહેલા છે એમ માનવું જ પડે છે.

Page #251

સંસાની
અસત સિદ્ધિાં ;
[ ૨૩૦ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ - સંસારની વસ્તુમાત્રમાં સત્તા રહેલી છે, સત્તાન્ય કે પણ વસ્તુ નથી. જેને અસત કહેવામાં આવે છે તેમાં પણ સત્તા તે હોય જ છે. અસત્ વસ્તુની સિદ્ધિમાં સસલાના શિંગડાને કે આકાશકુસુમને ઉદાહરણ તરીકે વાપરવામાં આવે છે, તે પણ સસ્વરૂપે જ હોય છે. જેની સત્તા નથી એવી કઈ પણ વસ્તુ જ નથી. માટીના પિંડમાં ઘડાના અભાવને પ્રાગભાવ માનવામાં આવે છે તે સસ્વરૂપ હોય છે. ઘડે ભાંગી ગયા પછી પ્રવંસાભાવ કહેવાય છે તે પણ સસ્વરૂપ છે, ઘટમાં વસ્ત્રને અને વસ્ત્રમાં ઘટને જે અભાવ કહેવાય છે તે પણ સત્તાશૂન્ય તો નથી જ. ત્રણે કાળમાં અભાવ કે જેને અત્યંતભાવ કહેવામાં આવે છે તે અસંભવિત છે; કારણ કે સત્તાશૂન્ય અસતુ જેવી કઈ વસ્તુ જ નથી. નિરપેક્ષ અને સત્ અને સને અસત્ કહી શકાય નહિ. જે વસ્તુને અસત્ કહેવામાં આવે છે તે પરસ્વરૂપથી હેઈ શકે છે પણ સ્વસ્વરૂપથી તે તે સત્ જ હોય છે. માટીનો પિંડ અને ત્યારપછીની સ્થાસ-કેશ-કુશલ-કપાલ તથા ઘટ આદિ અવસ્થાઓમાં સત્ કાયમ રહે છે. કમથી થવાવાળી દરેક અવસ્થાએ સત્તાશૂન્ય હોતી નથી, દરેક અવસ્થામાં અસ્તિ–છે શબ્દ વપરાય છે. જેમકે-પિંડ છે, સ્થાસ છે, એવી જ રીતે ઘટ છે એમ કહેવાશે પણ નથી. એમ નહિં કહેવાય. અને જ્યાં નથી એમ કહેવાય છે ત્યાં પૂર્વની અથવા પછીની અવસ્થાની, અથવા તે બીજી કઈ ભિન્ન વસ્તુની અવસ્થાની અપેક્ષા રાખીને કહેવામાં આવે છે. જેમકે--કપાલ, પિંડ નથી, ઘડે નથી; પણ કપાલ છે. તેમ જ ઘડો વસ્ત્ર નથી અને વસ્ત્ર

Page #252

અક્ષર-અક્ષર મીમાંસા
[ ૨૩૧] ઘડે નથી; પણ ઘડે, ઘડે છે અને વસ્ત્ર વસ્ત્ર છે. આવી જ રીતે વસ્તુમાત્રમાં સત્તા રહેલી છે, સત્તા વગરની વસ્તુ તે અવસ્તુ છે.
સત્તા ત્રણે કાળમાં રહેવાવાળી છે, ગમે તેટલી અવસ્થાઓ બદલાય તે સત્તા કાયમ રહે છે, છતાં તે ઉત્પત્તિ તથા વિનાશવાળી છે. જે એમ માનવામાં ન આવે તે જગતુ એક
સ્વરૂપવાળું થઈ જાય અને તેમ થાય તે પછી અનેકરૂપે દેખાતા જગત જેવું કશુંય હેઈ શકે જ નહિ, તેથી શૂન્યવાદને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય માટે જ માનવું પડે છે કે-ઉત્પત્તિ તથા વિનાશ સત્તાના જ અંશે છે અને તેમ હોવાથી જ ઉત્પત્તિ, વિનાશ તથા સ્થિરતા આ ત્રણ સ્વભાવસ્વરૂપ સત્ (સત્તા) કહેવાય છે, ઉત્પત્તિ આદિ ત્રણે સ્વભાવ સ્વતંત્રપણે (અનુપચારિક) સમાં સાથે જ રહે છે. આ ત્રણમાંથી એક પણ ન હોય તે સત્ જેવું કાંઈ પણ હોઈ શકતું જ નથી.
જે સત્ છે તે દ્રવ્યના નામથી ઓળખાય છે, અર્થાત્ જે સત્ છે તે જ દ્રવ્ય છે અને તેમાં જ ઉત્પત્તિ, વિનાશ તથા સ્થિરતા આ ત્રણે અંશે રહેલા છે. આ ત્રણ સ્વભાવરૂપ અંશેવાળું દ્રવ્ય છે. ઉત્પત્તિ તથા વિનાશરૂપ અંશે-પર્યાય તરીકે ઓળખાય છે અને સ્થિર અંશને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે, કે જેને અક્ષર પણ સંકેત રાખવામાં આવ્યું છે. અર્થાત્ વસ્તુમાં સ્થિર અંશરૂપી દ્રવ્ય તે અક્ષર અને ઉત્પત્તિ વિનાશ અંશત્વ પર્યાય તે ક્ષરના સંકેતને ધારણ કરે છે, માટે વસ્તુ માત્ર અક્ષર તથા ક્ષરસ્વરૂપ છે. જો કે પ્રત્યેક ક્ષણે ઉત્પત્તિ તથા વિનાશ દરેક વસ્તુમાં થયા કરે છે તે પણ ત્યાં સ્થિરતાને અંશ કે જેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે તે પણ ત્યાં રહે જ છે,

Page #253

[ ૨૩ર ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ અને તેથી ઉત્પત્તિ વિનાશના કેઈપણ ક્ષણમાં વસ્તુ (દ્રવ્ય) માનવી જ પડે છે. તાત્પર્ય કે-દ્રવ્ય સિવાય નિર્મૂળ ઉત્પત્તિ, વિનાશ હોઈ શકે જ નહિ. જે ક્ષણે ઉત્પત્તિ અથવા તે વિનાશ થાય છે તે ક્ષણે કોની ઉત્પત્તિ તથા વિનાશ થયે? એમ પૂછવામાં આવે તે કહેવું પડશે કે અમુક વસ્તુ (દ્રવ્ય)ને અને એટલા માટે જ અવસ્થા--પર્યાય બદલાય છે, પણ અવસ્થાવાળું દ્રવ્ય તે કાયમ રહે છે. જે પર્યાય બદલાય છે તે કઈ ને કઈ વસ્તુ(દ્રવ્ય)ના નામથી ઓળખાય છે. તેથી દ્રવ્ય મૂળ-પ્રકૃતિ છે અને પર્યાય વિકૃતિ છે અને તેથી જ વિકૃતિ સ્વરૂપ પર્યાયનું મૂળ પ્રકૃતિ સ્વરૂપ દ્રવ્ય છે, એટલે જ પર્યાયથી ભિન્ન દ્રવ્ય નથી અને દ્રવ્યથી ભિન્ન પર્યાય નથી. દ્રવ્યને છોડીને સર્વથા ભિન્ન પર્યાય રહી શક્તા જ નથી. જ્યાં પર્યાય રહે છે તેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. કોઈ પણ અવસ્થાસ્વરૂપ પર્યાય કઈ ને કઈ દ્રવ્યના નામથી જ ઓળખાશે પણ અમુક અમુક અવસ્થા--પર્યાય દ્રવ્ય (વસ્તુ) નથી એમ નહિં કહેવાય પણ અમુક વસ્તુની આ અવસ્થા છે એમ કહેવાય છે તેમજ અમુક વસ્તુ (દ્રવ્ય) અવસ્થા--પર્યાય નથી એમ પણ નહિં કહેવાય; કારણ કે કઈ પણ ક્ષણે કઈ પણ વસ્તુ જોઈશું તે તે કોઈ પણ અવસ્થા(પર્યાય)રૂપે જ જણાશે કે જેને આપણે કાર્યને અનુસરીને કેઈપણ વસ્તુ(દ્રવ્ય)ના નામથી ઓળખીશું, માટે જ જે દ્રવ્ય છે તે પર્યાય છે અને જે પર્યાય છે તે દ્રવ્ય છે પણ બંને સર્વથા ભિન્ન નથી, માત્ર કાર્યકારણ ભાવની અપેક્ષાથી ભિન્ન છે, દ્રવ્ય કારણ છે અને યય કાર્ય છે, બાકી તે દ્રવ્ય તથા પર્યાયનું એક જ અધિ

Page #254

અક્ષર–અનક્ષર મીમાંસા
[ ૨૩૩] કરણ(આધાર) હેવાથી અભિન્ન છે અને તેથી જે અક્ષર છે તે ક્ષર છે અને જે ક્ષર છે તે અક્ષર છે. વસ્તુમાત્ર ક્ષર છે અને અક્ષર પણ છે.
અનેક પર્યાને સમૂહ તે દ્રવ્ય અથવા તે અનેક પર્યાને આધાર દ્રવ્ય કહેવાય છે. અનેક પર્યાયે દ્રવ્યશૂન્ય રહી શકતા નથી માટે જેટલા પર્યાયે હોય છે, દ્રવ્ય પણ તેટલાં જ હોય છે, અર્થાત અનેક પચે અનેક દ્રવ્યના નામથી ઓળખાય છે અને તેથી પર્યાયભેદે દ્રવ્યને ભેદ પડે છે. જેમકે અનેક તાંતણ તે અનેક તંતુ દ્રવ્ય છે અને અનેક તાંતણુના સમૂહરૂપ પટ-વસ્ત્ર તે એક દ્રવ્ય છે. તાંતણાઓ તંતુરૂપ દ્રવ્ય કહેવાય છે અને આતાન-વિતાન (તાણું-વાણું)ની ક્રિયાથી સમૂહરૂપે એકત્રિત થયેલા તંતુ પટ દ્રવ્ય કહેવાય છે, માટે જ તંતુમાં પટ રહે છે અને પટમાં તંતુ રહે છે, તંતુની અપેક્ષાએ પટ પર્યાય છે અને તંતુ દ્રવ્ય છે ત્યારે પટની અપેક્ષાએ તંતુ પર્યાય છે અને પટ દ્રવ્ય છે. નિરાધાર કેઈપણ પર્યાય હોઈ શકે જ નહિં અને તેથી જ દ્રવ્ય આધાર છે અને પર્યાય આધેય છે. પ્રત્યેક ક્ષણે બદલાઈને અનેક સ્વરૂપ ધારણ કરવાવાળા પર્યાયે ભિન્નભિન્ન દ્રવ્યના નામથી ઓળખાય છે; કારણ કે તે સર્વ પય ભાવસ્વરૂપ છે અને જે ભાવ છે તે જ સત્ છે કે જેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. વૃદ્ધ, સ્ત્રી, જોગી આદિ અનેક અવસ્થાને ધારણ કરનાર બહુરૂપી એક વ્યક્તિ હેઈને ભિન્ન ભિન્ન રૂપની અવસ્થાથી ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિ
તરીકે ઓળખાય છે, ધારણ કરેલી અવસ્થાવાળી વ્યકિતના . સંકેત ધારણ કરે છે, માત્ર અવસ્થાથી કેઈ ઓળખતું નથી.

Page #255

[ ર૩૪]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ કેટ પાટલૂન અંગરખું ખમીસ ટેપી આદિ અનેક અવસ્થાને ધારણ કરનાર વસ્ત્ર ધારણ કરેલી ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાના આધારભૂત કોટ, અંગરખું આદિ વસ્તુ(દ્રવ્ય)ના નામથી ઓળખાય છે પણ તાંતણ કે વસ્ત્રના નામથી ઓળખાતું નથી. આધારભૂત મૂળ દ્રવ્ય એક હોવા છતાં પણ પર્યાયદષ્ટિથી તે અનેક દ્રવ્યરૂપે જણાય છે. ભિન્ન ભિન્ન પર્યાયમાં અર્થયિાના ભેદને લઈને ભિન્ન ભિન્ન દ્રવ્યના સંકેતથી ઓળખવામાં આવે છે.
માનવ જગત દુનિયાને પર્યાયની દષ્ટિથી જોતું નથી પણ વસ્તુ(દ્રવ્ય)તરીકે ઓળખે છે. સ્થલ દષ્ટિથી એક જ વસ્તુથી બનેલી અનેક વસ્તુઓને સર્વથા ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુ તરીકે માને છે; કારણ કે એક જ દ્રવ્યની બનેલી અનેક વસ્તુઓ ભિન્ન ભિન્ન અનેક કાર્યોમાં વપરાય છે. એક વસ્તુમાંથી બનેલી પાંચ વસ્તુઓ પરસ્પર એક બીજીનું કામ કરી શકતી નથી. જેમકે-માટીરૂપ એક જ દ્રવ્યમાંથી બનેલા ઈંટનળીયું-ઘડે-તાવડી-ગેળો આદિ વસ્તુઓ ભિન્ન ભિન્ન કામોમાં ઉપયોગી થતી હોવાથી ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુ માનવામાં આવે છે. ભીંતે ચણવામાં ઈટે કામ આવે છે અને છાપરું ઢાંકવામાં નળીયાં કામ આવે છે. પાણી ભરવામાં ઘડે કામ આવે છે અને રોટલા શેકવામાં તાવડી કામ આવે છે, પણ ઇથી છાપરું ઢંકાય નહિં અને નળીયાથી ભીંતે ચણાય નહિં. ઘડાથી રોટલા શેકાય નહિં અને તાવડીથી પાણી ભરાય નહિં. આ પ્રમાણે એક જ દ્રવ્યના ભિન્ન ભિન્ન પય ભિન્ન ભિન્ન અર્થયિા કરતા હોવાથી ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુ(દ્રવ્ય)તરીકે દુનિયા ઓળખે છે..

Page #256

અક્ષર-અનક્ષર મીમાંસા
[ ૨૩૫ ]
વસ્તુમાત્રમાં જે અનંત ધર્મ કહેલા છે તે પર્યંચાની અપેક્ષાથી જ છે, એક જ પર્યાય એ ક્ષણ સ્થિર રહી શકે નહિ, દરેક ક્ષણે બદલાયા કરે છે. દ્રવ્ય સ્થિર રહે છે; કારણ કે દ્રવ્ય પેાતે આધાર હાવાથી પરિવર્તનશીલ નથી, પણ પર્યાય મઃલાય છે અર્થાત્ અવસ્થા બદલાય છે પણ અવસ્થાવાળા મઢલાતેા નથી પણ અવસ્થાવાળું દ્રવ્ય ભિન્ન સંકેતને ધારણ કરે છે; કારણ કે ભિન્ન અવસ્થાની ક્રિયા પણ ભિન્ન થાય છે, તેથી દ્રવ્યના સંકેત પણ બદલાઈ જાય છે. મૂળ વસ્તુ હોય કે અવસ્થાંતરને પ્રાપ્ત થયેલી વસ્તુ હોય, દરેકમાં અનત ધર્મ રહે છે, અનંત ધર્મના આધારભૂત ધર્મી પણુ અનતા છે, અને તે મુખ્ય ધર્મીમાં ગૌણપણે રહે છે. તેાયે કેટલાક મુખ્ય ધર્મીના સંકેત બદલાતેા નથી. જ્યાં સુધી મુખ્ય ધર્મીની અવસ્થા સર્વથા પરિણામાંતર થતી નથી ત્યાં સુધી અનેક પર્યાચાનું પરિવર્તન થઇને ભિન્ન પર્યાચા( વસ્તુ) થવા છતાં પણુ મુખ્ય વસ્તુના સંકેતપૂર્વક જ ભિન્ન સંકેતરૂપે આળખાશે. જેમકે-એક હજાર તાંતણાના વસ્ત્રમાંથી એક તાંતણા નિકળી જાય તે તે અવસ્થાંતરને પ્રાપ્ત થાય છે અને તેના આધારભૂત અવસ્થાવાળું દ્રવ્ય પણ ભિન્ન અક્રિયાને અનુસરીને ભિન્ન થાય છે, આ અર્થયિાની ભિન્નતા દિગ્—દેશ–કાળની અપેક્ષાથી થાય છે કે જે ભાવની ભિન્નતાનું કારણ અને છે, અને તે સૂક્ષ્મ પરિણામ--પરિવર્તન સ્થળબુદ્ધિથી ગ્રાહ્ય થઈ શકતું નથી તેથી તે પૂના વસ્ત્રના સકેતથી ઓળખાય છે. અર્થાત્ વસ્રના સંકેત બદલાતા નથી. આવી જ રીતે બે--ત્રણ--ચાર આદિ તાંતણા ન્યૂન થવા છતાં પણ તે વસ્ત્ર જ કહેવાય છે. છેવટે

Page #257

[ ૨૩૬ ]
:
તાવિક લેખસંગ્રહ તેના બે ટુકડા કરવામાં આવે તે પણ તે વસ્ત્ર કહેવાય છે અથવા તે ગૌણું દ્રવ્યપણે રૂમાલ પણ કહેવાય છે. રૂમાલ જેટલા કાર્યોમાં વપરાય છે તે બધાય ધર્મો મુખ્યપણે રૂમાલના અને ગૌણપણે વસ્ત્રના કહેવાય છે. શરીર ઢાંકવામાં પહેરવામાં ઓઢવામાં વસ્ત્ર કામ આવે છે, રૂમાલ કામ આવતું નથી. અર્થાત્ રૂમાલનું કામ વસ્ત્ર કરે નહિં અને વસ્ત્રનું કામ રૂમાલ કરે નહિં, કારણ કે બંને ભિન્ન દ્રવ્ય છે. જ્યારે વસ્ત્રને દરેક તાંતણે છૂટે પડી જાય છે ત્યારે તે મુખ્ય દ્રવ્ય વસ્ત્રને સંકેત ધારણ ન કરતાં તાંતણા કહેવાય છે. વસ્ત્રપણામાં પહેલાંના તંતુઓ વસ્ત્રની અપેક્ષાથી દ્રવ્ય કહેવાય છે અને વસ્ત્ર પર્યાય કહેવાય છે અને પટમાંથી છૂટા પડેલા તાંતણું પર્યાય કહેવાય છે અને વસ્ત્ર દ્રવ્ય કહેવાય છે, અર્થાત્ વસ્ત્રની પૂર્વાવસ્થારૂપ તંતુ તે પરિણામી દ્રવ્ય અને પર અવસ્થાના તાંતણું તે પરિણામરૂપ દ્રવ્ય કહેવાય છે, પણ વસ્ત્ર બળીને ભરમ થાય છે ત્યારે અર્થાત્ વસ્ત્ર રાખેડીના રૂપમાં પરિણમે છે ત્યારે મુખ્ય કે ગૌણપણે વસ્ત્ર કહી શકાય નહિં પણ ભસ્મરૂપ દ્રવ્ય કહી શકાય અને તે વસ્ત્રના ધર્મોથી ભિન્ન અનેક ધર્મોના આધારભૂત હોય છે, કારણ કે તેની અWક્રિયા વસ્ત્રની ક્રિયાથી ભિન્ન હોય છે. - સંસાર, અચેતન તથા ચેતન સ્વરૂપ જીવ તથા અજીવ એમ બે દ્રવ્યના પરિણામસ્વરૂપ છે, અર્થાત્ તાત્વિકદષ્ટિથી વિચાર કરીએ તે જીવ અને અજીવ એમ મૂળ દ્રવ્ય બે જ છે. જેટલી વિવિધતા તથા વિચિત્રતા જણાય છે તે બંને દ્રવ્યોના પરિણામરૂપ છે. પુદ્ગલસ્વરૂપ અચેતન અજીવ દ્રવ્યના પરિણામથી અથવા તે અરૂપી-ચેતનસ્વરૂપ જીવ દ્રવ્યની સાથે

Page #258

અક્ષરઅનક્ષર મીમાંસા
[ ૨૩૭] થયેલા પુદ્ગલ દ્રવ્યના સગી પરિણામથી અનેક ધર્મો આશ્રિત ધર્મોવાળી દુનિયા દષ્ટિગોચર થઈ રહી છે. દ્રવ્યમાં સ્વતઃ તથા પરતઃ પરિણમન થાય છે, અરૂપી દ્રમાં પરતઃ અને રૂપી દ્રવ્યમાં સ્વતઃ પરિણમન હોય છે. સ્વતંત્રપણે શુદ્ધ જીવદ્રવ્ય અરૂપી અને અછવદ્રવ્ય રૂપી તથા અરૂપી પણ છે. પુદ્ગલ સંગી જીવ તથા પુગલ રૂપી અજીવ દ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિમાં ધર્મ, અધમ તથા આકાશ આ ત્રણ અજીવ દ્રવ્ય સહાયક તરીકે છે, અને તેથી પાંચ મૂળ દ્રવ્યું છે કે જેને લઈને પંચાસ્તિકાયમય લેક કહેવાય છે. ધર્માસ્તિકાયાદિ ત્રણ અરૂપી અજીવ દ્રવ્યમાં પરિણમન જીવ તથા પુદ્ગલના સંગથી થતું હોવાથી તે પરતઃ પરિણમન કહેવાય છે. અને પુગલ દ્રવ્યમાં અન્ય વિજાતીય દ્રવ્યના સગા વગર પણ પરિણમન થાય છે માટે તે સ્વતઃ પરિણમન કહેવાય છે. અરૂપી જીવ દ્રવ્યમાં અન્ય રૂપી તથા અરૂપી દ્રવ્યના સંગથી પરિણમન થાય છે તેથી તે પણ પરતઃ પરિણમન છે. અવસ્થા માત્ર પરિણામ છે અને તે પર્યાયના નામથી ઓળખાય છે. પરિણામ જેના થાય છે તે પરિણમી કહેવાય છે કે જેને દ્રવ્ય પણ કહેવામાં આવે છે. અર્થાત્ પરિણામી તે દ્રવ્ય અને પરિણામ તે પર્યાય. આ બંને પરિણમી તથા પરિણામ ભિન્ન પણ છે અને અભિન્ન પણ છે. પરંતુ સર્વથા ભિન્ન નથી. જેમકે-દૂધનું પરિણામ દહીં, દહીંનું પરિણામ માખણ અને માખણનું પરિણામ ઘી. આ પ્રમાણે પરિણામની અપેક્ષાથી પરિણામી ભિન્ન છે, પણ પરિણમી દૂધની અપેક્ષાથી અભિન્ન છે. પરિણામ પરિણામ સ્વરૂપ છે અને એટલા માટે

Page #259

[ ૨૩૮ ]
તાત્ત્વિક લેખસ'ગ્રહ
જ જેટલા પરિણામ છે તેટલા ભિન્ન દ્રવ્યેાના સંકેત છે. પરિામી મૂલ દ્રવ્ય દૂધ તેના ઉત્તરાત્તર પરિણામ દ્રવ્ય, દહીં, માખણુ અને ઘી કહેવાય છે. મૂળ પરિણામી દ્રવ્ય શુદ્ધ હાય છે અને અવાંતર પરિણામી દ્રવ્ય તથા પરિણામ સ્વરૂપ દ્રવ્ય શુદ્ધ છે. જે દ્રવ્ય કાઈ પણ દ્રવ્યના પરિણામસ્વરૂપ ન હોય તે તાત્ત્વિક મૂળ પરિણામી દ્રવ્ય કહેવાય છે અને સથા પરિણામાંતરને પામેલા પરિણામને અવાંતર પરિણામી દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. અને જ્યાં સુધી જે દ્રવ્ય સર્વથા પરિણામાંતર પામે નહિ ત્યાં સુધીના પરિણામે પરિણામ દ્રવ્ય કહેવાય છે. મૂળ પરિણામી દ્રવ્ય તાત્ત્વિક અક્ષર છે અને અવાંતર પરિણામી દ્રવ્ય અતાત્ત્વિક અક્ષર છે અને જે પરિણામે ( પર્યંચા) છે તે મૂળ દ્રવ્યના હાય કે અવાંતર દ્રવ્યના હાય તે ક્ષર કહેવાય છે. તાત્પર્ય કે પરિણામી અક્ષર છે અને પરિણામ ક્ષર છે.

Page #260
_