________________
[ ૧૩૮ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ પ્રદેશ કહેવાય છે. જ્યાં સુધી બે તાંતણના સંગરૂપ સ્કંધ હોય ત્યાંસુધી તે કપડું કહેવાય પણ દેરા કહેવાય નહિં પણ જ્યારે બે તાંતણું છૂટા પડી જાય છે ત્યારે તે દેરા કહેવાય છે પણ કપડું કહેવાતું નથી. તેવી જ રીતે બે પરમાણુઓને સંગ હોય ત્યાં સુધી તે સ્કંધ અને છૂટા પડી જાય ત્યારે પરમાણુ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે પરમાણુ રૂપી અજીવ હેવા છતાં પણ અત્યંત સૂક્ષ્મ હોવાથી પ્રત્યક્ષ થઈ શકતા નથી પણ કાર્યરૂપ સ્કંધોથી તેનું અનુમાન જ થઈ શકે છે. પરમાણુઓને સમુદાયરૂપ સ્કંધમાં સમુદાયરૂપે પરમાણુ પ્રત્યક્ષ છે પણ તેમને સ્કંધમાં પણ જુદા પાડીને દેખાડી શકાય નહિં.
ચક્ષુ(આંખ)થી વર્ણ તથા આકાર ગ્રહણ થાય છે. કેઈ પણ રૂપી વસ્તુ આકાર વગરની હોતી નથી, વસ્તુ સૂક્ષ્મ હેય કે સ્થળ હોય પણ તેને કોઈ ને કોઈ આકાર તો હોય જ છે. પરમાણુને પણ આકાર હોય છે, તે પછી તેના સમુદાયરૂપ સ્કંધોમાં આકાર કેમ ન હોય? પરમાણુઓના સમુદાયરૂપ સ્કંધની રચનાવિશેષને આકાર કહેવામાં આવે છે. વર્ણ, ગંધાદિ ધર્મવાળા રૂપી દ્રવ્યમાં જ આકાર હોવાથી તે સાકાર કહેવાય છે, એને એ જ દૃષ્ટિથી આકારના અભાવે અરૂપી શુદ્ધાત્માને નિરાકાર કહેવામાં આવે છે. આ બંને-સાકાર તથા નિરાકારઅવસ્થાઓ અનેક સંખ્યાવાળા જીવાસ્તિકાય તથા પુદ્ગલાસ્તિકાયમાં સંભવે છે; કારણ કે જે દ્રવ્ય દેશવ્યાપી છે પણ સર્વ વ્યાપી નથી તેમાં જ સાકાર-નિરાકારની વ્યવસ્થા થઈ શકે છે. જે દ્રવ્ય સર્વવ્યાપી તથા અક્રિય હેઈને એક સંખ્યાવાળા છે, તેને આકાર બની શક્યું નથી અને એટલા માટે જ ધર્મ
