________________
નિશ્ચય અને વ્યવહાર
[ ૧૭ ] અંત્ય સમયમાં પણ પટને અભાવ જ હોય છે. જેમ ઝાડ અને થડ પરસ્પર વિરોધી નથી તેમ કૃત અને યિમાણને પણ પરસ્પર વિરોધ નથી. જેને જેની સાથે નિત્ય સંબંધ હોય છે તે તેનાથી એકાંતે ભિન્ન હોતું નથી. જેમ ઝાડ અને થડ કર્થચિત ભિન્ન છે તેમ ક્રિયમાણ અને કૃત અભિન્ન હેવાથી સત-વિદ્યમાન હોય છે તે થાય છે.
નિશ્ચય અને વ્યવહાર
(૧૩) નિશ્ચય તાવિક વસ્તુને માને છે ત્યારે વ્યવહાર વપરાશમાં આવતી વસ્તુને માને છે, નિશ્ચય સુક્ષ્મ બુદ્ધિને વિષય છે અને વ્યવહાર સ્થળ બુદ્ધિવાળી સામાન્ય જનતાને વિષય છે; નિશ્ચય મૂળ પ્રકૃતિને પ્રધાનતા આપે છે અને વ્યવહાર વિકૃતિને પ્રધાનતા આપે છે. આમ હોવા છતાં પણ બંનેમાંથી એકે ય અગ્રાહ્ય કે અમાન્ય હોઈ શકે નહિ; કારણ કે બંને ય પ્રત્યેક વસ્તુમાં સંકળાઈને રહેલા છે, માટે તે વસ્તુસ્વરૂપના સાધક છે. એકને પણ અભાવ હોય તે સંપૂર્ણ વસ્તુ જાણું શકાય નહિં. દ્રશ્ય-પર્યાય, સામાન્ય-વિશેષ તથા જ્ઞાન-ક્રિયા આદિના ઉપનામથી પણ બંને ને પિતાને ઓળખાવે છે.
દુનિયામાં સામાન્ય જનતા ભમરાને કાળે અને બગલાને ધોળે માને છે ત્યારે નિશ્ચય દષ્ટિ બંનેમાં પાંચ વર્ણને માને છે; કારણ કે લેક તે વ્યવહારષ્ટિ રહ્યા એટલે દેખાય તેવું
