________________
ધમધર્મમીમાંસા
[ ૩૭ ] ફરક એટલે જ છે કે જેમ પરમાણુ પુગલમાં કેટલાક અનાદિકાળથી શુદ્ધ સ્વભાવસ્થ છે તેવી રીતે અનાદિકાળથી ક્યારેય જડ સંસર્ગ ન થયો હોય એવાં જીવદ્રવ્ય શુદ્ધ સ્વભાવસ્થ નથી; અનાદિ કાળથી જ વિભાવમાંથી સ્વભાવમાં આવીને શુદ્ધ થતા આવ્યા છે અને તે મુક્તાત્મા તરીકે કહેવામાં આવે છે તેમને પાછી વિભાવદશા પ્રાપ્ત કરાવનાર જડને સંસર્ગ થતો નથી, જડમાં આ નિયમ નથી. વિભાવ ઉત્પાદક પુદ્ગલ સ્કંધ આત્મસંબંધથી છૂટા પડીને વિખરાઈ જઈને પુદ્ગલ-પરમાણુરૂપ શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવા છતાં પણ પાછાં સ્કંધના સ્વરૂપમાં ભેગાં મળીને આત્માઓની સાથે સંબંધ થવાથી વિભાવદશાને પામે છે, ત્યારે કર્મના સંયોગથી અનાદિ કાળથી વિભાવદશામાં રહેનાર આત્માઓ એક વખત સંપૂર્ણ શુદ્ધ થઈને સ્વભાવને વિકાસ કર્યા પછી નિત્યવિકાસી જ રહે છે, અનેક પ્રકારના પુદ્ગલ સ્કંધને સંસર્ગ થાય છે તોયે વિભાવને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી.
આ પ્રમાણે જગતમાં વસ્તુ ત્રણ ભાવવાળી છે. સ્વભાવ, વિભાવ અને પરભાવ, તેમાં સ્વભાવ દરેક વસ્તુમાં સ્વરૂપ સંબંધથી રહે છે અને વિભાવ સંગ સંબંધથી થાય છે. પરભાવ ભિન્ન
સ્વભાવવાળા દ્રવ્યોમાં સ્વરૂપસંબંધથી રહે છે, જેમકે-આત્મ દ્રવ્યના સ્વભાવની અપેક્ષાથી પુગલદ્રવ્યને સ્વભાવ તે પરભાવ અને પુદ્ગલના સ્વભાવની અપેક્ષાથી આત્માને સ્વભાવ ને પરભાવ કહેવાય છે. આવી જ રીતે દરેક વસ્તુમાં પિતાની અપેક્ષાથી સ્વભાવ અને પરની અપેક્ષાથી પરભાવ હોય છે. ગમે તેવી ભિન્ન સ્વભાવવાળી વસ્તુના સંગથી કઈ વસ્તુ પિતાને સ્વભાવ છોડતી નથી, પણ વિભાવને પામી શકે છે;
