________________
[ ૨૦૪ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ ગયેલા બે મહાન વિભૂતિને આભારી છે. અને તેમાં એક તે જૈનધર્મના ઉદ્ધારક શ્રી મહાવીર પ્રભુ અને બીજા બૌદ્ધ ધર્મના પ્રચારક બુદ્ધ ભગવાન છે. જો કે બંનેને મુખ્ય સિદ્ધાંત હિંસાનું તત્વ નષ્ટ કરીને અહિંસાના પ્રચારને હતે છતાં બંને પુરુષના અનુયાયીઓએ પિતા પોતાના ઈષ્ટને પ્રધાનતા આપવાને પોતપોતાના ધર્મશાસ્ત્રમાં અત્યંત પ્રયાસ કર્યો છે, છતાંય બંનેમાં એટલું તે અંતર જણાય છે કે-જૈનાચાર્યોએ બુદ્ધના સિદ્ધાંતમાં દુષણ બતાવીને નિર્દોષ સિદ્ધાંતદ્વારા મહાવરને પ્રધાનતા આપી છે ત્યારે બૌદ્ધાચાર્યોએ મુખ્યત્વે મહાવીરના જ્ઞાનાદિમાં દૂષણ બતાવીને બુદ્ધને પ્રધાનતા આપી છે. ગમે તેમ હેય પણ બંનેનું દયેય ત્યાગ તથા સંયમ દ્વારા આત્મતત્વની ઓળખાણ કરાવીને અને અહિંસાની નિવૃત્તિપૂર્વક આત્માનું અહિંસક સ્વરૂપે પ્રગટ કરીને નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરાવવાનું હતું. જો કે અત્યારની જનતા ગમે તે કારણેને લઈને બુદ્ધની અહિંસાને શિર ઝુકાવે છે પણ નિષ્પક્ષપણે તાત્વિક દૃષ્ટિથી વિચાર કરવામાં આવે તે મહાવીર તથા બુદ્ધની અહિંસાની તુલના સાગર તથા બિંદુની સાથે કરી શકાય છે અને તે તેમના જ્ઞાન, જીવન તથા ચરિત્રના અભ્યાસથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે. બુદ્ધ ભગવાન કહી ગયા છે કે-“માત્ર ઈષ્ટ તત્વ જ જાણવું જોઈએ, બધુંય કાંઈ જાણવાની જરૂરત નથી. સૂક્ષ્મ જંતુઓની સંખ્યા જાણવાથી લાભ શું છે?” આ ઉક્તિથી તે બુદ્ધ ભગવાને જીવ તથા અજીવનું સંપૂર્ણ સ્વરૂપ જાણ્યું હશે કે કેમ તેની શંકા જ રહે છે; પણ મહાવિર પ્રભુને તે જીવ તથા અજીવમય જગતનું સાચું અને
