________________
પ્રભુ પ્રત્યક્ષ છે
[ ૪૩ ] બંનેમાં એક વસ્તુ વિદ્યમાન ન હોય તે બીજી હોઈ શકે જ નહિં, તે પછી તેને ઓળખવા વ્યાખ્યાની તે વાત જ કેવી? - જે વસ્તુને જાણે છે, જણાવે છે, ઓળખે છે, ઓળખાવે છે તે ચૈતન્ય અને જે જાણવાના તથા ઓળખવાના સ્વભાવસ્વરૂપ જ્ઞાન વગરનું છે તે જડ કહેવાય છે. જડમાં જ્ઞાન હેતું નથી પણ જડને ઓળખાવનારમાં જ્ઞાન હોય છે અને તેને આત્મા-જીવ–ચૈતન્ય વિગેરે નામથી ઓળખવામાં આવે છે. જડ વસ્તુઓને ઇન્દ્રિય દ્વારા જાણનાર પણ આત્મા જ છે કારણ કે ઇન્દ્રિયો પિતે જડ હોવાથી કોઈપણ જાણી શકતી નથી. આત્માને જડ દેહથી વિગ થાય છે ત્યારે ઇંદ્રિયે વિદ્યમાન હોવા છતાં પણ જાણવા જણાવવાનું કાંઈ પણ કાર્ય કરી શકતી નથી, તેમજ દેહના છેદન, ભેદન તથા દહન આદિથી અથવા તે ચંદનવિલેપન આદિ ઉપચારથી સુખ, દુઃખ, શાંતિ, આનંદ, કલેશ તથા સંતાપ આદિના ચિહ્નો દેહ ઉપર કાંઈ પણ દષ્ટિગોચર થતા નથી, માટે તેમાં જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા નથી, પણ જડસ્વરૂપ કેવળ દેહ દૃષ્ટિગોચર થાય છે.
આ પ્રમાણે આત્મા તથા અનાત્મા-જડ બંને વસ્તુઓ પ્રત્યક્ષ છે, ફક્ત બંનેના પ્રત્યક્ષની રીત જુદી છે. જેમ વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ અને શબ્દના પ્રત્યક્ષની રીત જુદી હોય છે, અર્થાત્ આંખથી વર્ણ, નાકથી ગંધ, જીભથી રસ, કાનથી શબ્દ અને ત્વચાથી સ્પર્શ પ્રત્યક્ષ થાય છે. પણ આંખથી શબ્દ, કાનથી વર્ણ, જીભથી ગંધ કે નાકથી રસ વિગેરે પ્રત્યક્ષ થતું નથી તેવી જ રીતે આત્મા અને અનાત્મા–જડ બંનેનું પ્રત્યક્ષ પણ જુદી રીતે થાય છે. જડનું પ્રત્યક્ષ આવરણવાળા
