________________
તાવિક વિચારણા
[૧૪૩] જગન્નિયંતા ઈશ્વર તરીકે ઓળખાવે છે અને બધાય જીને તથા ઈશ્વરને સર્વવ્યાપી માને છે પણ તે એક વિવાદાસ્પદ વાત છે, એટલે અહિં તે જૈન સિદ્ધાંત પ્રમાણે બે દ્રવ્ય હોવાના પ્રસંગની જ માત્ર સામ્યતા લીધી છે.
જગતમાં કેઈપણ એ પ્રદેશ નથી કે જ્યાં જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્ય ન હોય અને તેથી જ આકાશ દ્રવ્યને એક તથા સર્વવ્યાપી માન્યું છે, કારણ કે જીવ તથા પુદ્ગલનું આધારભૂત આકાશ દ્રવ્ય છે એટલે તે દ્રવ્યના આકારે પણ આકાશ દ્રવ્યમાં જ રહેલા છે. આકાર અથવા તે અવગાહનાથી વસ્તુની હયાતી જણાય છે. સકર્મક જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્યના આકાર તથા અવગાહના બંને હોઈ શકે છે અને શુદ્ધ જીવ દ્રવ્યની માફક અવગાહના હોય છે, પણ આકાર હોતો નથી. જેમ આપણો પડછાયો ભીંત કે પૃથ્વી આદિ આધારભૂત કેઈપણ વસ્તુ ન હોય તે પડી શકે નહિં તેમ વસ્તુને આકાર કે અવગાહના અવગાહ્ય આકાશ સિવાય બની શકે નહિ. સર્વ કર્મ ક્ષય થયાં પછી શુદ્ધ આત્મપ્રદેશો જેટલા આકાશપ્રદેશમાં અવગાહીને ફેલાઈને રહ્યા છે તેટલા આકાશપ્રદેશની સિદ્ધની અવગાહના કહેવાય છે પણ આકાર કહેવાતું નથી, અને પુદુંગલ દ્રવ્ય-પરમાણુ તથા સ્કછે આકાશમાં અવગાહીને રહ્યા છે છતાં તેની અવગાહના ન કહેતાં આકાર કહેવાય છે ત્યારે સકર્મક સશરીરી જીવના અવગાહને અવગાહના તથા આકાર બંને કહેવામાં આવે છે, માટે જ રૂપી દ્રવ્ય હોય કે અક્ષી હાય બધાયનું આધારભૂત આકાશ છે. તેને અવગાહ્ય ફેલાઈને રહેવા યોગ્ય કહેવામાં આવે છે. અને જે દ્રવ્ય જેટલામાં ફેલાઈ
