________________
[ ૧૬૦ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ કઈ પણ વસ્તુને જાણી શકે નહિં એમ પ્રાયઃ બધા ય માને છે; પણ જૈન સિદ્ધાંત પ્રમાણે તે આંખ તથા મનને બહારની વસ્તુઓ સાથે સંબંધ થતો નથી. આંખ તથા મન કેઈ પણ વસ્તુઓ સાથે જોડાયા સિવાય આત્માને પોતાના વિષયનું જ્ઞાન કરાવે છે અને તેથી આંખ તથા મનને અપ્રાપ્યકારી માન્યાં છે એટલે કે બંને પિતાના સ્થાનમાં રહીને વસ્તુને મળ્યા સિવાય તેને જણાવી શકે છે. બાકીની સ્પર્શ, રસ, ઘાણ તથા કર્ણપ્રિય પ્રાપ્યકારી હેવાથી તે બહારની વસ્તુઓની સાથે સગાસંબંધથી જોડાઈને બોધ કરાવે છે, કાન, નાક, જીભ તથા ત્વચા-આ ચાર ઇંદ્રિયની સાથે શબ્દ, ગંધ, રસ તથા સ્પર્શના પુદ્ગલ દ્રવ્યોને સંબંધ થવાથી તે ઇદ્રિનું નુકશાન થતું નથી પણ આંખના વિષયવાળી વસ્તુઓને આંખની સાથે સંબંધ થાય તે તેનું નુકશાન થાય છે. દેવતા આંખે અડે તે આંખ બળી જાય, ચાકુ અડે તે કપાઈ જાય છે. આ પ્રમાણે વસ્તુઓના સંબંધથી આંખ નષ્ટ થતી પ્રત્યક્ષ જણાય છે, તેથી અને આંખમાં આંજેલા કાજળને સંબંધ હોવા છતાં પણ આંખ જોઈ શકતી નથી
એટલા માટે આંખ કઈ પણ વસ્તુની સાથે જોડાયા સિવાય પિતાના સ્થળમાં રહીને વસ્તુઓને બોધ કરાવે છે અને તેથી જ તેને અપ્રાપ્યકારી માનવામાં આવી છે. | મન ઇદ્રિય પણ અપ્રાપ્યકારી હોવાથી તે પોતાના સ્થળમાં રહીને સેંકડો ગાઉ દૂર રહેલી પણ બહિકરણરૂપ ઇદ્રિ દ્વારા એક વખત જણાવેલી વસ્તુને જણાવે છે. મનનું મુખ્ય કામ તે બહારની ઇકિયે સાથે જોડાવાનું છે, મન પાંચ ઇન્દ્રિયની સાથે જોડાઈને પાંચે ઇદ્રિના વિષયને બંધ આત્માને કરાવે છે.
