________________
તાત્વિક વિચારણા
[૧૪] શકે જ નહિ. તે સિવાયના ધર્માસ્તિકાયાદિ ચાર દ્રવ્યમાંથી આત્મદ્રવ્યમાં જ નિરાકારતા ઘટી શકે છે, કારણ કે તે કર્મના સંસર્ગથી રૂપી-સક્રિય તથા સાકાર છે અને બાકીના ત્રણ દ્રવ્ય અનાદિથી જ શુદ્ધ હવાથી અરૂપી-એક-સર્વવ્યાપી તથા અકિય હેવાથી તેમાં સાકારતા તથા નિરાકારતા જેવું કશું યા હોતું નથી. જે દ્રવ્ય સ્વરૂપથી જ સર્વવ્યાપી હેઈને એક હોય છે તે અરૂપી તથા અકિય હોય છે અને જે દ્રવ્ય સ્વરૂપથી દેશવ્યાપી હોઈને અનેક હોય છે તે રૂપી તથા સક્રિય પણ હોય છે, માટે જીવ દ્રવ્ય તથા પુદ્ગલ દ્રવ્ય આ બંને દ્રવ્યમાંથી પુગલ દ્રવ્ય સ્વરૂપથી જ રૂપી તથા સક્રિય છે. અને જીવ દ્રવ્ય સ્વરૂપથી તે અરૂપી તથા અકિય છે પણ પુલ દ્રવ્યના સંગથી તે રૂપી અને સક્રિય છે માટે તે સાકાર પણ કહેવાય છે તેથી નિરાકારતા મેળવ્યા પછી તેની કિયા વિરામ પામી જાય છે.
જેમ આત્મા કર્મસંગથી સાકાર કહેવાય છે તેમ ધર્મ સ્તિકાયાદિ અનેક રૂપી પુદ્ગલ તથા સર્કને સંયોગ હેવા છતાં પણ સાકાર કહેવાતા નથી, કારણ કે તે સર્વવ્યાપી હોવાથી અક્રિય છે. (જે વસ્તુ સર્વવ્યાપી હોય છે તેને હલન-ચલન માટે સ્થાન ન હોવાથી અક્રિય જ હોય છે.) અને એટલા માટે જ તેને રૂપી પુદ્ગલો સાકાર બનાવી શક્યા નથી. જીવ દ્રવ્ય દેશવ્યાપી તથા અનેક છે અને અનાદિ કાળથી જ કર્મના સંગને લઈને તેમાં કિયા થયા કરે છે માટે તે પુદ્ગલ દ્રવ્યની સાથે ઓતપ્રોત થયેલું હોવાથી અનાદિથી જ તે સાકાર છે છતાં યેગ્યતા તથા દેશ-કાળની અનુકૂળતા મળવાથી નિરાકાર
