________________
પ્રાધ્યાપ્રખ્યમીમાંસા
[ ૧૬૩ ] જેમ જેમ ઇંદ્રિયે વધતી જાય છે તેમ તેમ મન તથા સંજ્ઞાને બધ પણ વધતો જાય છે. ત્રણ ઇદ્રિયવાળા મકડાને જો આપણે છેડીએ તે તરત બટકું ભરી લે છે અને ચૂંટી જાય છે તે છોડતા જ નથી તેમજ મકેડો તથા કીડીઓ ખાવાને માટે ખોરાકને સંગ્રહ કરે છે. મીઠાસ કે ચીકાસ જ્યાં રહ્યાં હેય ત્યાં ગંધને અનુસરીને પહોંચી જાય છે. ચાર ઇંદ્રિયવાળી ભમરીને જે આપણે પજવીએ તો તે આપણને ઝટ ડંખ મારે છે. જે તે ઠેકાણું છોડી બીજે ચાલ્યા જઈએ તે આપણી પાછળ દેડીને પણ આપણને જ કરડે છે. ખોરાકને માટે પુષ્પના રસને સંગ્રહ કરે છે કે જેને મધ કહેવામાં આવે છે. મન તથા સંજ્ઞા વગરના પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા તે માણસ પણ હોય છે, પરંતુ તે અત્યંત સૂક્ષમ હોવાથી અતીંદ્રિયજ્ઞાનથી જાણું શકાય છે પણ આંખથી જોઈ શકાતાં નથી. બાકી દેડકાં આદિને જોઈ શકીએ છીએ. એમનામાં પણ આહાર, ભય આદિ સંજ્ઞાઓ વધારે સ્પષ્ટ જણાય છે. આ પ્રમાણે મન તથા સંજ્ઞાનાં કાર્ય અસંસી કહેવાતા પંચંદ્રિય સુધીના માં ઈદ્રિયની વૃદ્ધિના પ્રમાણમાં સ્પષ્ટ સ્પષ્ટતર જણાય છે, છતાં ભૂતકાળની સ્મૃતિ તથા ભવિષ્ય કાળની વિચારણા ન હોવાથી, ગુણદોષના ભેદનું ભાન ન હોવાથી, હિતાહિતની પ્રાપ્તિ તથા પરિહારને બોધ ન હોવાથી મન વગરના અસંજ્ઞી કહેવામાં આવે છે. • ( આ પ્રમાણે મન સકર્મક જીવોને જાણવાનું અંતઃકરણ સાધન હવાથી જીવ માત્રને હોય છે. આ મનથી સંજ્ઞી પંચેપ્રિય છે વિચારપૂર્વક વસ્તુને બંધ કરી શકે છે. અને તે મન પોતાના મ્યાનમાં રહીને જ આત્માને બંધ કરાવે છે.
