________________
નિશ્ચય અને વ્યવહાર
[ ૧૦ ] વ્યવહારની વિશિષ્ટતાઓ તાત્વિકસ્વરૂપ નિશ્ચયના અભાવમાં હિઈ શકે નહિ, કારણ કે નિશ્ચયસ્વરૂપ તાવિક વસ્તુ જ
સ્વતઃ અથવા પરતઃ અનેક વિશેષરૂપે પરિણમે છે કે જેને વ્યવહાર કહેવામાં આવે છે. સામાન્ય જનતા પિતાને ઉપયોગી પરિણામને જ પ્રધાનતા આપીને વળગી રહે છે પણ મૂળ પરિણામી જે તાત્વિક છે તે તરફ ધ્યાન આપતી નથી. દહીં, ધી, આદિ દૂધનું અને કડાં-કંઠી આદિ સુવર્ણનું પરિણામ હેિવા છતાં દૂધ તથા સુવર્ણને સ્થળ બુદ્ધિવાળી સામાન્ય જનતા પ્રધાનતા આપતી નથી, કારણ કે તે વ્યવહાર-ષ્ટિ હેવાથી માને છે કે દહીં તથા ઘીનું કામ દૂધ આપી શકતું નથી અને કડાં-કંઠીનું કામ સોનું આપી શકતું નથી. પહેરવાને તે કડાં-કઠી આદિ ઘરેણું જ કામ આવે છે પણ તેનું કામ આવતું નથી. તેવી જ રીતે મેદક તથા શીરે આદિ બનાવવામાં ધી જ કામ આવે છે પણ દૂધ કામ આવતું નથી.
વ્યવહાર બે પ્રકાર છે. એક સદ્ભૂત અને બીજો અસભૂતુ. આ બંને પ્રકારના વ્યવહારમાંથી સદ્દભૂત વ્યવહાર એક વિષયવાળે, એક દ્રવ્યાશ્ચિત છે અર્થાત્ બીજા દ્રવ્યના સંગ વગરને છે. પોતે સદ્ભૂત વસ્તુને આશ્રિત હેવાથી જ સદ્દભૂત કહેવાય છે અને તેથી જ તે દ્રવ્ય તથા તેના ગુણને આશ્રયીને પ્રવર્તે છે. આ વ્યવહાર ઉપચરિત અને અનુપચરિત એમ બે પ્રકાર છે. ઉપચરિત એટલે દ્રવ્યમાં ગુણને ઉપચાર કરીને તેને ઓળખાવનારે; જેમ કે-જીવનું મતિજ્ઞાન એમ કહેવાય છે ત્યાં આવરણની ઉપાધિને લઈને જ્ઞાનને મતિની કલ્પના કરવામાં આવી છે તે પાધિક મતિજ્ઞાનને આવરણથી કલુ
