________________
અક્ષર-અક્ષર મીમાંસા
[ ૨૩૧] ઘડે નથી; પણ ઘડે, ઘડે છે અને વસ્ત્ર વસ્ત્ર છે. આવી જ રીતે વસ્તુમાત્રમાં સત્તા રહેલી છે, સત્તા વગરની વસ્તુ તે અવસ્તુ છે.
સત્તા ત્રણે કાળમાં રહેવાવાળી છે, ગમે તેટલી અવસ્થાઓ બદલાય તે સત્તા કાયમ રહે છે, છતાં તે ઉત્પત્તિ તથા વિનાશવાળી છે. જે એમ માનવામાં ન આવે તે જગતુ એક
સ્વરૂપવાળું થઈ જાય અને તેમ થાય તે પછી અનેકરૂપે દેખાતા જગત જેવું કશુંય હેઈ શકે જ નહિ, તેથી શૂન્યવાદને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય માટે જ માનવું પડે છે કે-ઉત્પત્તિ તથા વિનાશ સત્તાના જ અંશે છે અને તેમ હોવાથી જ ઉત્પત્તિ, વિનાશ તથા સ્થિરતા આ ત્રણ સ્વભાવસ્વરૂપ સત્ (સત્તા) કહેવાય છે, ઉત્પત્તિ આદિ ત્રણે સ્વભાવ સ્વતંત્રપણે (અનુપચારિક) સમાં સાથે જ રહે છે. આ ત્રણમાંથી એક પણ ન હોય તે સત્ જેવું કાંઈ પણ હોઈ શકતું જ નથી.
જે સત્ છે તે દ્રવ્યના નામથી ઓળખાય છે, અર્થાત્ જે સત્ છે તે જ દ્રવ્ય છે અને તેમાં જ ઉત્પત્તિ, વિનાશ તથા સ્થિરતા આ ત્રણે અંશે રહેલા છે. આ ત્રણ સ્વભાવરૂપ અંશેવાળું દ્રવ્ય છે. ઉત્પત્તિ તથા વિનાશરૂપ અંશે-પર્યાય તરીકે ઓળખાય છે અને સ્થિર અંશને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે, કે જેને અક્ષર પણ સંકેત રાખવામાં આવ્યું છે. અર્થાત્ વસ્તુમાં સ્થિર અંશરૂપી દ્રવ્ય તે અક્ષર અને ઉત્પત્તિ વિનાશ અંશત્વ પર્યાય તે ક્ષરના સંકેતને ધારણ કરે છે, માટે વસ્તુ માત્ર અક્ષર તથા ક્ષરસ્વરૂપ છે. જો કે પ્રત્યેક ક્ષણે ઉત્પત્તિ તથા વિનાશ દરેક વસ્તુમાં થયા કરે છે તે પણ ત્યાં સ્થિરતાને અંશ કે જેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે તે પણ ત્યાં રહે જ છે,
