________________
અક્ષર-અનક્ષર મીમાંસા
[ ૨૨૯ ]
અક્ષર તથા
માત્રમાં ભાવ અક્ષરરૂપે રહે છે અને સ્વભાવ ક્ષરરૂપે રહે છે. ક્ષરની અપેક્ષાથી અક્ષર અને અક્ષરની અપેક્ષાથી ક્ષર કહેવાય છે, માટે જ જગતને સાપેક્ષ દૃષ્ટિથી જોવાથી તેનું સાચું સ્વરૂપ જણાય છે. બાહ્ય દૃષ્ટિથી જગતનુ .જે સ્વરૂપ જણાય છે તે અંતર્દ્રષ્ટિથી ભિન્ન પ્રકારનું છે. જો કે બાહ્ય જગત તથા અંતર્જગત ખીજ તથા અંકુરની જેમ નામ તથા સ્વરૂપમાં ભેદ રાખે છે છતાં તે પ્રકૃતિ તથા વિકૃતિસ્વરૂપ એક જ વસ્તુના અશે છે. એટલે એકને છોડીને બીજી રહી શકતુ નથી, પણ મુખ્ય તથા ગૌણપણે રહે છે. જ્યારે પ્રકૃતિને પ્રધાનતા આપવામાં આવે છે ત્યારે વિકૃતિ ગૈાણપણે અને વિકૃતિની પ્રધાનતામાં પ્રકૃતિ ગાણુ રહે છે. અને તેથી કરીને જ ક્ષર એક જ વસ્તુના એ અશા છે. જે ક્ષર છે તે જ અક્ષર છે અને જે અક્ષર છે તે જ ક્ષર છે, પણ બંને એક ખીજાથી સર્વથા ભિન્ન વસ્તુ નથી. દેખીતી રીતે ભિન્ન સ્વભાવવાળા હાવા છતાં પણુ ક્ષર તથા અક્ષર એક જ વસ્તુના ધર્માં છે. જો કે સામાન્ય બુદ્ધિથી વિચાર કરતાં એમ સમજાય છે કે-જે ક્ષર હાય તે અક્ષર કેવી રીતે હાઇ શકે અને જે અક્ષર હાય તે ક્ષર કેવી રીતે હાઈ શકે ? પણ જ્યારે વસ્તુસ્થિતિના વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે સર્વથા ભિન્નતા બંનેમાં ઘટી શકતી નથી, બંનેને સર્વથા જુદા પાડીએ તે દેખાતું જગત હોઈ શકે જ નહિં, શૂન્યતા જ હાવી જોઇએ; પણ વિવિધ પ્રકારના ભાવાથી ભરેલા દૃષ્ટિગોચર થતા જગતને શૂન્ય કેવી રીતે કહેવાય? માટે જ પ્રત્યેક વસ્તુમાં ભિન્ન સ્વભાવને ધારણ કરવાવાળા અનેક ધર્મો રહેલા છે એમ માનવું જ પડે છે.
