________________
સંસાની
અસત સિદ્ધિાં ;
[ ૨૩૦ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ - સંસારની વસ્તુમાત્રમાં સત્તા રહેલી છે, સત્તાન્ય કે પણ વસ્તુ નથી. જેને અસત કહેવામાં આવે છે તેમાં પણ સત્તા તે હોય જ છે. અસત્ વસ્તુની સિદ્ધિમાં સસલાના શિંગડાને કે આકાશકુસુમને ઉદાહરણ તરીકે વાપરવામાં આવે છે, તે પણ સસ્વરૂપે જ હોય છે. જેની સત્તા નથી એવી કઈ પણ વસ્તુ જ નથી. માટીના પિંડમાં ઘડાના અભાવને પ્રાગભાવ માનવામાં આવે છે તે સસ્વરૂપ હોય છે. ઘડે ભાંગી ગયા પછી પ્રવંસાભાવ કહેવાય છે તે પણ સસ્વરૂપ છે, ઘટમાં વસ્ત્રને અને વસ્ત્રમાં ઘટને જે અભાવ કહેવાય છે તે પણ સત્તાશૂન્ય તો નથી જ. ત્રણે કાળમાં અભાવ કે જેને અત્યંતભાવ કહેવામાં આવે છે તે અસંભવિત છે; કારણ કે સત્તાશૂન્ય અસતુ જેવી કઈ વસ્તુ જ નથી. નિરપેક્ષ અને સત્ અને સને અસત્ કહી શકાય નહિ. જે વસ્તુને અસત્ કહેવામાં આવે છે તે પરસ્વરૂપથી હેઈ શકે છે પણ સ્વસ્વરૂપથી તે તે સત્ જ હોય છે. માટીનો પિંડ અને ત્યારપછીની સ્થાસ-કેશ-કુશલ-કપાલ તથા ઘટ આદિ અવસ્થાઓમાં સત્ કાયમ રહે છે. કમથી થવાવાળી દરેક અવસ્થાએ સત્તાશૂન્ય હોતી નથી, દરેક અવસ્થામાં અસ્તિ–છે શબ્દ વપરાય છે. જેમકે-પિંડ છે, સ્થાસ છે, એવી જ રીતે ઘટ છે એમ કહેવાશે પણ નથી. એમ નહિં કહેવાય. અને જ્યાં નથી એમ કહેવાય છે ત્યાં પૂર્વની અથવા પછીની અવસ્થાની, અથવા તે બીજી કઈ ભિન્ન વસ્તુની અવસ્થાની અપેક્ષા રાખીને કહેવામાં આવે છે. જેમકે--કપાલ, પિંડ નથી, ઘડે નથી; પણ કપાલ છે. તેમ જ ઘડો વસ્ત્ર નથી અને વસ્ત્ર
