________________
[ ૨૦૨ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ ધર્માસ્તિકાયમાં, સ્થિર સ્વભાવ અધર્માસ્તિકાયમાં, પૂરણ-ગલન સ્વભાવ પુદ્ગલાસ્તિકાયમાં બાકીના અરૂપી–અસંખ્ય પ્રદેશ આદિ સાધારણ ધર્મો અરૂપી દ્રવ્યમાત્રમાં રહે છે.
આત્મા અરૂપી છે તેથી તેને જ્ઞાન ગુણ પણ અરૂપી હેવાથી તેને કોઈ પણ ઇન્દ્રિય સાક્ષાત્કાર કરી શકતી નથી. માત્ર જ્ઞાનથી જ તેનું પ્રત્યક્ષ થાય છે, કારણ કે અરૂપી જ્ઞાન સિવાય કઈ પણ રૂપી વસ્તુ અરૂપીને સાક્ષાત્કાર કરી શકે નહિં, પણ કરાવી શકે છે તે માત્ર આત્માનું માનસ પ્રત્યક્ષ થાય છે તેને આશ્રયીને કહેવાય છે, તેમાં પણ પ્રધાનતા તે જ્ઞાનની હોય છે. જ્ઞાન અપી હોવા છતાં પણ તે રૂપી તથા અરૂપી બંનેને બંધ કરી શકે છે. આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ હેવાથી ઇદ્રિયદ્વારા પણ બોધ કરનાર તે પિતે જ હોય છે. રૂપી હોય કે અરૂપી પણ અધસ્વરૂપ કઈ પણ વસ્તુ પિતે બંધ કરી શકે નહિં પણ સકર્મક આત્માને બંધ કરાવવામાં રૂપી વસ્તુ નિમિત્તભૂત થઈ શકે છે, કારણ કે કર્મ જડ છે અને તે આત્મા ઉપર પથરાઈને રહેલાં છે એટલે બહારની વસ્તુઓ–યને જાણવામાં આડાં આવે છે તેથી બહારની વસ્તુઓને સીધે આત્માની સાથે સંબંધ થતું નથી પણ કર્મના કાર્યરૂપ ઇદ્રિની સાથે સંબંધ થાય છે તેથી તે ઇન્દ્રિયો દ્વારા આત્મા ય વસ્તુઓને જાણી શકે છે. આવી રીતે પરંપરાથી આત્માને જ્ઞાન થાય છે તે પક્ષ થાય છે. વાસ્તવિકમાં તે જ્ઞાન-બોધ-ચેતના તથા આત્મા એક જ અર્થને બંધ કરાવનારા પર્યાયવાચક શબ્દો છે તોયે જ્ઞાન-બંધ આદિ ગુણે છે અને આત્મા દ્રવ્ય છે તેથી બંને અભિન્ન છે. ગુણ પર્યાયને
