________________
કમં પ્રકૃતિ
[ ૨૨૧] ભાવની કર્મપ્રકૃતિ કર્મપણે પરિણાવીને આત્મિકગુણ આવારક પ્રકૃતિવાળાં બનાવી શકે છે, પણ પથમિક ભાવની કે ક્ષાયિક ભાવને પામેલી કર્મપ્રકૃતિ નવીન પુદ્ગલ સ્કધોને કર્મ પણે પરિણાવીને ગુણઘાતક-આવારક પ્રકૃતિવાળાં બનાવી શકે નહિ. - કર્મની મુખ્યપણે આઠ પ્રકૃતિઓ છે. તેની ગૌણપણે અનેક પ્રકૃતિઓ બને છે છતાં મુખ્ય આઠ પ્રકૃતિઓમાંથી ચાર જ પ્રકૃતિઓ એવી છે કે જે આત્માના જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર આદિ ગુણેને ઢાંકી શકે છે-ઘાત કરી શકે છે. તેથી તે ચારે ઘાતી કહેવાય છે. આ ચારમાં પણ ફક્ત મેહનીય કર્મની પ્રકૃતિ જ પ્રધાન ગણાય છે. બીજી જ્ઞાનાવરણ દર્શનાવરણ અને અંતરાય આ ત્રણ પ્રકૃતિઓ મેહનીયની પ્રકૃતિ ઉપર આધાર રાખે છે. મેહનીયના ક્ષયની સાથે જ ત્રણેને ક્ષય થાય છે, જેથી આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણેને સંપૂર્ણપણે વિકાસ થાય છે. ઉપર જે પ્રકૃતિનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે અને ક્ષાયિક ઓપશમિક ભાવ જણાવ્યા છે તે મેહનીયની પ્રકૃતિને આશ્રયીને છે. પુદ્ગલ સ્કંધોનું કર્મપણે પરિણમીને ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિવાળા બનવું તે બધુંય મેહનીય પ્રકૃતિને લઈને જ છે. તે જ્યારે મેહનીય પ્રકૃતિને સર્વથા ક્ષય થઈ જાય છે ત્યારે બીજા બધાય કર્મોની પ્રકૃતિએ ક્ષય થઈ જાય છે અને નવીન બનતી નથી તેથી આત્મા સંપૂર્ણ કર્મથી મુકાઈને અશરીરી બને છે. પછી તે સિદ્ધ ભગવાન તરીકે ઓળખાય છે.
અનાદિ સંસારનું મૂળ રાગ-દ્વેષ બંને મેહનીય કર્મના જ અંશે (પ્રકૃતિઓ) છે. એમ તે મેહનીય કર્મના અઠાવીશ અંશે છે અને તે દર્શનમેહ તથા ચારિત્રમોહ૫ મુખ્ય બે
