________________
સ્યાદ્વાદ-રહસ્ય
[ ૨૧૭ ] બધેય સ્યાત્ પદ વાપરવાની જેટલી જરૂરત છે તેટલી જ જરૂરત અવધારણાત્મક એવ પદ વાપરવાની પણ છે.
આ પ્રમાણે કાર તથા ઇને વસ્તુતત્વના બેધમાં પ્રધાનતા આપવામાં આવી છે, કારણ કે દ્રવ્ય તથા પર્યાય એમ બે પ્રકારની વસ્તુ માનવામાં આવી છે. આ બંને વસ્તુઓ એક રૂપે હોવા છતાં પણ એકને દ્રવ્ય અને બીજીને પર્યાય કહે૨વામાં આવે છે. તોયે દ્રવ્યથી ભિન્ન પર્યાય અને પર્યાયથી ભિન્ન દ્રવ્ય જેવી કઈ વસ્તુ નથી. જે કેઈ કારણના નામથી ઓળખાય છે તે દ્રવ્ય અને કાર્ય તરીકે ઓળખાય છે તે પર્યાય. તાવિક દૃષ્ટિથી વિચાર કરીએ તો અનેક અવસ્થાઓમાં જે એક રૂપે દેખાય તે દ્રવ્ય અને અનેક અવસ્થાઓ દેખાય તે પર્યાય. જેમકે, મનુષ્ય દ્રવ્ય કહેવાય છે, અને બાળ, તરુણ, વૃદ્ધ આદિ અવસ્થાઓ પર્યાય કહેવાય છે. માટી દ્રવ્ય છે અને સ્થાસ-કેશ-કુશળ-કપાળ-ઘટ આદિ પર્યાયે છે. દ્રવ્ય સામાન્ય રૂપે રહે છે અને પર્યાય વિશેષ રૂપને ધારણ કરે છે. પર્યામાં પણ સાપેક્ષ દ્રવ્ય રહેલું છે અને તે પૂર્વ પર્યાયને કહેવામાં આવે છે. અર્થાત્ પૂર્વ-પૂર્વ પર્યાય તે દ્રવ્ય અને ઉત્તર-- ઉત્તર પર્યાય તે પર્યાયના નામથી ઓળખાય છે. આવી રીતે ઘટ-પટાદિ પર્યાને પણ દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે, અને તેથી જેમ દ્રવ્યમાં પર્યાય રહે છે તેમ પર્યાયમાં પણ દ્રવ્ય રહે છે. અર્થાત્ અનેક વિશેષમાં સામાન્યપણે રહેવાવાળું દ્રવ્ય કે જે એક દ્રવ્યાર્થિક નયના વિષયપણે ઓળખાય છે તે અને બીજું પર્યાયમાં પૂર્વ પર્યાયસ્વરૂપ દ્રવ્ય આ બન્ને પ્રકારના દ્રવ્યમાં ઉપાદાન કારણતા એક સરખી રીતે રહેલી છે છતાં એકમાં
