________________
[ ૧૯૮ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
જીવાસ્તિકાય કે જે
અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને તાત્ત્વિક અરૂપી છે તેને વસ્તુ તરીકે માનતા નથી. માત્ર જીવાસ્તિકાય કે જે કર્મના સસથી વિવિધ પ્રકારની ક્રિયા કરત દૃષ્ટિગોચર થાય છે તેથી તેને વસ્તુ તરીકે માને છે છતાં તેમાં મતભેદ છે. કેટલાક આત્માને દેહથી ભિન્ન દ્વેતુના અધિષ્ઠાતા માને છે અને તે કોઈ બીજી ગતિમાંથી મરીને અહિં માણસ થયા છે, અને અહિંથી મરીને બીજી પશુ, પક્ષી આદિની ગતિમાં જશે. કેટલાક કહે છે કે-શરીરમાંથી ઉત્પન્ન થયા છે અને છેવટે શરીરમાં જ લય પામી જશે. આવી આવી અનેક પ્રકારની માન્યતાએ આત્મા માટે માનવજાતિમાં પ્રચલિત થયેલી જોવામાં આવે છે, પણ આત્માનું તાત્ત્વિક અરૂપી સ્વરૂપ સમજાતું નથી. આત્મા અરૂપી હાવાથી તેમાં વર્ણાદિ નથી તેથી તે કાઇ પણ ઇંદ્રિયના વિષય નથી. મનથી પણ તેના તાત્ત્વિક સ્વરૂપની કલ્પના થઈ શકતી નથી. જોયેલી તથા સાંભળેલી રૂપી વસ્તુની મન કલ્પના કરી શકે છે અને એટલા માટે જ આત્મા તથા ધર્માસ્તિકાયાદિ અરૂપી વસ્તુઓનું સ્વરૂપ સાંભળવા છતાં પણ તેનું તાત્ત્વિક સ્વરૂપ મનથી કલ્પી શકાય નહિ
આ પ્રમાણે અરૂપી આત્મા આફ્રિ ઇંદ્રિયપ્રત્યક્ષ ન હોવા છતાં પણુ કાર્ય ઉપરથી અનુમાનગ્રાહ્ય થઇ શકે છે, અને આત્મા તા આત્મપ્રત્યક્ષ પણ થાય છે. ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે જ્ઞાનના અસ્તિત્વને સહુ કોઇને અનુભવ થાય છે. માણસ બુદ્ધિપૂર્વક કાર્ય કરતા દૃષ્ટિગાચર થાય છે માટે જ્ઞાન માણસમાં તે છે જ પણ પશુ પક્ષી આદિમાં પણ તેમની ચેષ્ટાએ ઉપરથી સ્પષ્ટ જણાય છે એટલે જ્ઞાનના કોઇપણ નિષેધ કરી શકે નહિ. જે
