________________
આત્માની ઓળખાણ
[ ૧લ્પ ] પિતાના વિષયને ગ્રહણ કરે છે. આંખ વર્ણને, કાન શબ્દને, જીભ રસને, નાક ગંધને અને ત્વચા સ્પર્શને ગ્રહણ કરે છે. આંખથી ગંધ અને નાકથી વર્ણ એમ ભિન્ન ઇક્રિયેથી ભિન્ન વિષય ગ્રહણ થાય નહિં. વર્ણ, ગંધ આદિ વિષયે કહેવાય છે અને તે જ્યારે એક પરમાણુમાં પણ હોય છે તે પછી સ્કંધમાં કેમ ન હોઈ શકે. વર્ણાદિ ચારે સાથે જ રહે છે. એક પરમાણુમાં એક વર્ણ, એક ગંધ, એક રસ તથા બે સ્પર્શ હોય છે. તેથી વર્ણાદિ ચારેના ભિન્ન ભિન્ન પરમાણુ હોતા નથી અર્થાત્ વર્ણના પરમાણુ જુદા, રસના જુદા અને ગંધ તથા સ્પર્શના પણ જુદા એમ ભિન્ન વિષયના ભિન્ન પરમાણુ હોઈ શકે નહિં, માત્ર આંખથી ગ્રહણ થતી વસ્તુમાં પણ ગંધાદિ હોય છે તેમજ નાક, જીભ, કાન તથા સ્પર્શ ઈદ્રિયથી ગ્રહણ કરાતી વસ્તુઓમાં પણ વદિ હોય જ છે. આ પ્રમાણે વર્ણાદિ ચારે વિષયે સાથે રહેવા છતાં જે વિષય ઉદ્ભૂત હોય છે તેને તે વિષયની ગ્રાહક ઇંદ્રિય મુખ્યપણે ગ્રહણ કરે છે; બાકીના વિષયે ગૌણપણે રહે છે. પવન માત્ર સ્પર્શ ઇદ્રિયથી ગ્રહણ થાય છે તેમાં વર્ણાદિ હોવા છતાં પણ તે અસદ્ભૂત હેવાથી આંખ આદિ ઇંદ્રિયે ગ્રહણ કરી શકતી નથી. તે અરૂપી કહી શકાય નહિં. જેમ ગંધ તથા રસ નાક અને જીભથી ગ્રહણ થાય છે, આંખથી ગ્રહણ થતા નથી પણ તેની આધારભૂત વસ્તુઓ આંખથી ગ્રહણ થાય છે કે જેને સ્પર્શ ઈદ્રિય પણ ગ્રહણ કરી શકે છે, માટે તે રૂપી છે પણ અરૂપી નથી. અર્થાત્ ફળ તથા પુષ્પોમાં રહેલા રસ તથા ગંધને ભલે આંખે ગ્રહણ ન કરે પરંતુ રસ તથા ગંધના આધારભૂત પુષ્પ તથા ફલને આંખ અને સ્પર્શ ઈદ્રિય ગ્રહણ
