________________
[ ૧૮૪ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
અપસિદ્ધાંતના આદ્ય પ્રરૂપક તથા પ્રચારક રોહગુમ થયા છે. તેમણે નેાજીવની સિદ્ધિ માટે યુક્તિ તથા આગમ અનૈના ઉપયોગ કર્યાં છે. તેમનું કહેવું એમ છે કે-ના, શબ્દ દેશનિષેધ તથા સનિષેધમાં વપરાય છે તે પછી દેશનિષેધના અંશ લઇને જીવથી ભિન્ન અને વિલક્ષણ તેની અમુક અવસ્થાને જીવ કેમ ન કહી શકાય ? વસ્તુસ્થિતિ તપાસતાં નેાજીવના સાધક દૃષ્ટાંતા ઘણાં મળી આવે છે જેમકે-કપાઇને છૂટું પડેલું ધીરાળીનું પૂછડું ઉછળે છે માટે તે અજીવ તા કહેવાય જ નહિ. તેમજ ગીરાળીના જીવમાંથી કપાઈને છૂટો પડેલા જીવના જ એક દેશ હાવાથી જીવ પણ કહેવાય નહિ' માટે તે જીવ તથા અજીવથી ભિન્ન--વિલક્ષણ સ્વભાવવાળું હાવાથી નાજીવ કહેવાય છે. અર્થાત્ જેવી રીતે જીવરાશી તથા અજીવરાશી સ્વતંત્ર છે તેવી જ રીતે મનુષ્ય તથા પશુ--પક્ષી આદિ જીવાના કપાઇને છૂટા પડેલા હલન-ચલનની ક્રિયાવાળા પ્રદેશે સ્વત ંત્રપણે નાજીવરાશી જ હાઈ શકે છે. શાસ્ત્રમાં પણ વસ્તુના એક દેશને ભિન્ન વસ્તુ તરીકે માની છે. જેમકે--ધર્માસ્તિકાય કે જે અરૂપી અને અખંડ પદાર્થ કહેવાય છે તેના પણ ત્રણ ભેદ બતાવ્યા છે. ધર્માસ્તિકાયના સ્કંધ, દેશ અને પ્રદેશ, દેશ તથા પ્રદેશ, સ્કંધથી અભિન્ન હાવા છતાં પણ તેને સ્ક ંધથી ભિન્ન વસ્તુ તરીકે ઓળખાવી છે, તેા પછી ગીરાળીથી કપાઈને છૂટો પડેલે જીવના જ દેશ જીવથી ભિન્ન કેમ ન હાઇ શકે અને તેને નાજીવ કહીને ત્રીજી રાશી ઓળખાવવામાં શું ખાધ આવી શકે છે? શાસ્ત્રમાં પણ જીવના પ્રદેશને નેાજીવ કહીને વર્ણવ્યા છે. સમભિરૂઢની માન્યતા છે કે--જીવ જે પ્રદેશ તે
