________________
[ ૧૮૨ ].
તાવિક લેખસંગ્રહ, રાશીએ જગતની વ્યવસ્થામાં ઉપયોગી છે પણ તે અતાવિક છે, વ્યવહારને આશ્રયીને કેટલીક સંગજન્ય રાશીઓને માન આપવામાં આવે છે પણ તાત્વિક વિચારણામાં તેને સ્થાન મળતું નથી.
જીવ દ્રવ્ય અનેક છે અને તે પ્રત્યેક દ્રવ્ય અસંખ્યપ્રદેશી હોવા છતાં પણ અખંડ છે. પ્રદેશમાં તથા ગુણધર્મમાં બધાય જીવ દ્રવ્ય સરખાં હોવાથી સ્વરૂપ-શકિતની અપેક્ષાથી એક કહી શકાય. જીવ દ્રવ્ય અસંખ્યપ્રદેશી કહેવાય છે છતાં અસંખ્ય પ્રદેશના સંગસ્વરૂપ તે નથી અર્થાત્ છૂટા રહેલા અસંખ્ય પ્રદેશે ભેગા ભળીને આત્મ દ્રવ્યને સ્કંધ બનાવતા નથી પણ આત્મ દ્રવ્યથી અભિન્ન આત્મસ્વરૂપ અસંખ્ય પ્રદેશો છે, તેથી અસંખ્યપ્રદેશી આત્મા કહેવાય છે. જે શકિત એક પ્રદેશમાં છે તે સરખી રીતે બધાય પ્રદેશોમાં છે, અને જે બધાય પ્રદેશમાં છે તે એક પ્રદેશમાં છે. સ્વરૂપે સરખા હેવા છતાં પણ જીવ દ્રવ્ય સ્કંધ દૃષ્ટિથી અનેક સ્કંધ હેવાથી ભિન્ન છે તે ભિન્ન રહેલા જીવ દ્રવ્ય અનંતા હોવાથી સમુચ્ચયપણે જીવ દ્રવ્યના અનંત પ્રદેશ કહી શકાય પણ એક જીવ દ્રવ્યને આશ્રયીને તે અસંખ્યાતા જ હોઈ શકે.
અજીવ દ્રવ્યમાં બે વિભાગ છે. એક અખંડ દ્રવ્ય અને બીજું ખંડિત દ્રવ્ય. ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ આ ત્રણે અખંડ અજીવ દ્રવ્ય છે. આ ત્રણે દ્રવ્યો જીવ દ્રવ્યની જેમ અસંખ્યપ્રદેશ છે. બંને દ્રવ્યોના પ્રદેશોમાં ફરક એટલે જ છે કે જીવ પ્રદેશ ચેતનસ્વરૂપ છે અને ધર્માસ્તિકાયાદિ અજીવના પ્રદેશ અચેતનસ્વરૂપ છે. અજીવ દ્રવ્ય પ્રદેશની સંખ્યામાં
