________________
[ ૪૪ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ સકર્મક આત્માને ઇંદ્રિોદ્વારા થાય છે અને આવરણ રહિતને ઇંદ્રિયની જરૂરત પડતી નથી અને આત્માનું પ્રત્યક્ષ કેવળ શુદ્ધાત્માને જ થાય છે પણ ઇદ્રિયદ્વારા જેમ જડનું પ્રત્યક્ષ થાય છે તેમ થઈ શકતું નથી. જડ વસ્તુઓને અને પિતાને, અથવા તે ય માત્રને જાણે છે તે જ આત્મા છે–ચૈતન્યસ્વરૂપ છે. ઇઢિયે જડ હેવાથી રૂપી તથા અરૂપી કેઈપણ રેય પદાર્થનું પ્રત્યક્ષ કરી શકે નહિ. તેમજ આવરણવાળે આત્મા જડેસ્વરૂપ કર્મના સંસર્ગને લઈને અશુદ્ધ હવાથી જ્ઞાનસ્વરૂપ શુદ્ધાત્માને સાક્ષાત્કાર કરી શકે નહિં પણ અજ્ઞાનસ્વરૂપ અશુદ્ધ આત્માનું પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે, અર્થાત્ મેહનીય કર્મના દબાણને લઈને જીવાત્મા વસ્તુમાત્રના સાચા સ્વરૂપને ઓળખી શકે નહિં. જન્મ, જરા, મરણ, સુખ, દુઃખ આદિ અવસ્થાઓ શુદ્ધ આત્માની નથી તોયે અજ્ઞાનતાને લઈને આત્મા માને છે કે-હું સુખી છું, દુખી છું, મારું છું, જન્મ છું, ઘરડે છું, જુવાન છું, રૂપાળું છું વિગેરે. આ પ્રમાણે માનનાર જે આત્મા છે તે અજ્ઞાનતાને લઈને જડના સંસર્ગથી થવાવાળી વિકૃતિને પિતાની માને છે. આવી જ રીતે દરેક દેહધારી આત્માઓ પિતપોતાનું પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે અને પિતાને અનુભવાતી લાગણીઓ તથા વૃત્તિ અનુસાર પ્રવૃત્તિની સરખામણું કરીને બીજા જીવાત્માઓને અનુમાનથી જાણી શકે છે. જ્યારે સમ્યગ્રજ્ઞાન-દર્શન આદિને મલિન કરનાર કર્મને ક્ષય થવાથી પિતે શુદ્ધ થાય છે ત્યારે પિતે પ્રભુસ્વરૂપ થવાથી શુદ્ધ તથા અશુદ્ધ આત્મા માત્રને સાક્ષાત્કાર કરી શકે છે, યાવત્ યને સાચા સ્વરૂપે જાણે છે,
